InfoHub Logo

Ógeı anam Jaqsybaıqyzy Beıis marqumnyń arýaǵyna arnaımyn.

Avtor

Kún uzaq bılet alýdyń qamymen ábden tıtyqtap,sharshap júrip, ońasha kýpege kep jaıǵasqan soń, bolat dońǵalaqtardyń dúrsilin tyńdap shaıqaqtap jatyp, qalǵyp ketsem kerek, dabyr-dúbir daýystan oıandym. Baıqasam, esik aldynda eki jolaýshy tur. Biri — kirpisheshenniń ınesindeı tikireıtip shash qoıǵan, qalqan qulaq,qara jigit, al ekinshisi — tym júdeý, jaq eti sýalǵan, sonysyna qaramastan osy Arqa áıelderiniń saltyn saqtap kók jaýlyq, onyń ústinen qaqyraıtyp sharshy tartqan qart adam. Bet álpetine qaraǵanda uzaq ýaqyt tósek tartqan, mol syrqaty bar janǵa uqsaıdy. Qaltyraǵan qolymen kirpi shash jigitti demeý etip, zorǵa jyljydy.

Kirpi shashtyń keıpinde daǵdarys bar.

— Ekeýi de ústińgi oryn eken ǵoı, qaıttym endi?

Qarsydaǵy astyńǵy orynda mana men kirgende túri tas qudaıǵa uqsaǵan myqyr moıyn bir kózildirik gazet qarap otyrǵan edi. Endi kóz salsam, sol baıaǵy qalpy, qozǵalmapty. Myna esik aldynda turǵandardy eleıtin túr bildirmeıdi.

— «Osyndaı bir tıpter bolady-aý», — dep oılaımyn men.Ondaılar úlkenge úlken eken dep izet kórsetpeıdi, kishini kishi eken dep qurmet tutpaıdy. Al «ózin bir uıaltyp tastaıyn» degen oımen osyndaı bir qylyǵyn betine salyq etip kórshi, sonda qaıter edi deısiń ǵoı. Qaıtýshy edi, qysylmaıdy. «Siz ózińiz ne qyl dep tursyz? Mine,bıletim satyp alǵan. Aýrý? Aýrý bolsa qaıteıin, aýyrmasyn», — dep jaýap beredi. Dál osyndaılardy el ishinde: «Oı, ol ma, ol adam emes, mal ǵoı» — deýshi edi. Taýyp aıtady eken ǵoı. Men túregeldim de, kirpi shashqa qarap:

— Siz daǵdarmańyz, deni saýǵa tómeni ne, joǵarysy ne, báribir emes pe. Shesheı myna men jatqan jerge jaılassyn, — dedim. Sózimniń bir ushyǵyn myqyr moıynǵa ádeıi tıgize sóıledim. Biraq oǵan mán berip jatqan myqyr moıyn bolǵan joq.

Bosatylǵan tósektiń shetine kelip otyrǵan qarıa:

— Kóńiliń ashylsyn, shyraǵym, óziń bir ıman júzdi bala ekensiń — dedi bólip-bólip. Al kirpi shash bolsa, óziniń úlken alaqanyna meniń qolymdy salyp aldy da, rızashylyǵyn tanytyp, qysa berdi sytyrlatyp.

Baıqaımyn, kirpi shash lypyp júr. Júgirip baryp tósek-oryn alyp keldi, kempirdiń jastyǵyn túzedi, ústine aıqaryp kórpe japty. Sonysyn kórip men «anasy bolýǵa tıisti» — degen toqtamǵa keldim. Biraq ol bir sózinde:

— Bıshám, tańdaıyń qurǵaqsydy ǵoı deımin, sýsyn jutsań qaıtedi — dep qaldy kempirge qarap.

— «Anasy bolsa atyn nege ataıdy? Álde ápkesi boldy ma eken? Qoıshy, kimi bolsa, onysy bolsyn, onda seniń ne sharýań bar?!» degen oımen dálizge bettedim men. Bir mezgilde tas qudaıǵa uqsap, myqyr moıyn, kózildirikti kórshim de kýpeden shyqty. Artyna qaraı súıir ıegin nusqady:

— Qaıdan saıa boldy? Yńqyldap — kúrsildep mazany alyp bitti tipti. Bos orny bar kýpe bolsa, soǵan aýystyrsaq qaıtedi ózin?

— Ondaǵy jolaýshylardyń mazasyn almaı ma eken óıtkende? — dedim men unatpaǵan únmen. Munymnyń onsha sypaıy jaýap emes ekenin de sezemin. Degenmen ıt qaǵanaǵyna qaqalmaıdy degen bar emes pe, aýyrlaǵan ol joq, áıneginiń qalyńdyǵy bir eli qara kózildiriginiń astynan súze qarap, bir sát turdy da:

— Kúrk-kúrk jóteledi, jolǵa shyǵyp nesi bar eken. Odan da aýrýhanaǵa túsip emdelmeı me! Al bular emdelýdiń ornyna qydyrady. Qudaı biledi deıin, dál osy kisi bar ǵoı, ıt janyn súıretip, ne bir qudasyna, nemese qudasynyń qudasyna tóbe kórsetem dep bara jatyr. Bular qara shybyn sıaqty, juqpaly aýrýlardy qara órtteı qaptatatyndar mine osyndaılar, — dep ári aqtala, ári bir páleni taıaı sóıledi.

Ústirt sóılep, jeńil baılam jasap turǵan bul jigittiń sózine men ári keıip, ári oılanyp qaldym.

Keııtin sebebim, osy myqyr moıyn sıaqtylardyń alǵa basar isimizge keselin tıgizer jaıyn jıi baıqaısyń. El turmysynda ádet-ǵuryp degeniń ǵasyrlap qalyptasady. Árıne, onyń jaqsysy da, jamany da bar. Jırenetini de, úlgi eterligi de bolady. Al jańaǵy myqyr moıyn sıaqty «jańashyldar» sonyń baıybyna baryp, mynasy durys, mynasy burys dep saralap jatpaıdy. Ózi bir bar jamanshylyqtan arylyp ala qoıǵansıdy da, óz kóńili turǵyzǵan jalǵan bir bıikten tómen qarap: «Bárin de joıý kerek!» dep jar salady. Jurt mundaılarǵa seskene qaraıdy da, óz boıyndaǵy asylyn da, jasyǵyn da qorǵap qalýǵa tyrysady. Al oılanatyn sebebim, shynynda da ana myqyr moıyn aıtqandaı týyssyrap bara ma eken bul jolaýshylar? Álde basqa bir sebebi bar ma? Olaı bolsa bular qaıdan shyqty? Qaıda barmaq? Kirpi shash jigit kim? Aýrý ana she?

Men osy bir mazasyz oımen tereze aldynda syrtqa qarap turǵanmyn. Kók silemik munar basqan ashyq kún. Taqtaıdaı ulan-qıyr jazyq dala. Ańyzaqty aptap shildeniń jýan ortasy bolsa da, dúnıe reńki kógildir, yzǵarly jer boıaýyn áli bermegen. Oıpańy men bıik-bıik qyraty, júlge-júlge taýlary joq, osyndaı kógiljim jazyqtarda kók jıegi de alystap ketetin bolsa kerek, tym qıan shalǵaıdan kóz ushyna iligip, saǵymmen oınap, belbeýlene kóteriletin úıirim-úıirim, bulyń-bulyń, shoq-shoq aǵashtar beıne teńizde júzgen ǵajaıyp ta jumbaq alyp kemelerge uqsap kópke deıin tolqyp, baıaý jyljyp jaqyndaıdy da, aınalyp artqa túsip alystaǵan saıyn álgi bir oınaqy keıpine tez aýysyp, taǵy da bulańdap, taǵy da tolqyp sala beredi.

Bir kezde dál qulaǵymnyń túbinen:

— Mine, endi Mezgildiń dalasy bastaldy, — degen daýys shyqty. Jalt qarasam, qasymda kirpi shash jigit tur eken.

Men bul dala jaıynda jas kezimde qıan-qyrly áńgimeler estıtin edim. Ol kezde, bir ǵajaby, biz balalar bolyp aınala túnerip, tunjyrap turatyn ný ormannan qorqatynbyz. Al sol shetsiz-sheksiz ormandy aılap kezse selt etpeıtin úlkender: «Mezgildiń dalasy qurdym ǵoı, shetine bir shyǵa almaısyń. Nysana eter, belgige alar tuldyr tappaısyń, qalaı qarap júrseń de kósilip jatqan keń jazyq, adasyp ketýiń op-ońaı», — deıtin.

Men sonda adassa orman ishinen adaspaı ma, aınalańa kóz salsań qyrymdaǵy kóriner medıen dalada qaıtip adasýǵa bolady dep tańdanatynmyn. Sonda da «Mezgildiń dalasy» degen sózdi estisem, ári qorqynyshty úreımen, ári qumarpaz armanmen umtylýshy edim osy bir ǵajaıyp alysqa.

Mine, biz, sol Mezgildiń dalasyna enip kelemiz. Shynynda da álgi bir bulyń-bulyń aǵashtardyń bári de azaıyp, kóz ushyna deıin buldyrap kete berer kók teńizge uqsap jalpaq dala — egin dalasy bastalyp ketti.

Terezege úńilip turǵan kirpi shash:

— Mezgil! — dep bir tynystady da, kúrsinip aldy. Kúrsinisinde de, qarasynda da tereń bir syr jatqandaı. — Jol bolsa uzaq kórinedi. Tanysyp alsaq qalaı bolady? Meniń atym — Mezgil.

— Mezgil?! — deppin tańdanǵan keıippen.

— Ie, Mezgil... Myna Mezgildiń dalasynda týyppyn.Sodan bolsa kerek, atymdy azan shaqyryp Mezgil qoıypty.

Endi baıqadym, Mezgildiń qıyqtaý kelgen mongol kózinen jaıdarylyq pen úıirsektikti tanyp turmyn. Tanysýdyń oraıy endi kelgendeı. Men óz atymnyń Týlan ekenin aıtyp, manadan beri tilimniń ushyna orala bergen suraqty tóbeden túskendeı etip qoıyp qaldym.

— Al jol bolsyn, Mezgil? Myna aýrý qarıany qaıda apara jatyrsyz?

Jigit, tegi, áńgimeni bulaı turyp bastaǵysy kelmedi bilem.

— Qaraǵandyǵa, — dep súlesoqtaý etip kelte qaıyrdy. Sodan keıin kýpege kirip kempirge birdeme dedi de, keri shyqty. — Mundaı sostavta «Restoran» degeniń bola ma eken?

— Álbette.

— Olaı bolsa, soǵan baryp sýsyn ishe otyryp áńgimeleseıik. Myna ańyzaq jel de tańdaıyńdy keptirmeı qoıatyn emes. Qarıadan ruqsat alyp shyqtym.

Men Mezgildiń áńgimesin estigenshe asyq edim. Sodan ba, jigit usynysyna qarsylyq bildire qoımadym.

Vagon-restoranda adam onsha kóp emes eken. Biz ońashalaý bir ústelge kelip otyrdyq. Aınala úlken terezeleri bar samaladaı jaryq restorannan zyrlap qalyp jatqan dala kórinisi burynǵydan da aıqyn, burynǵydan da ásem. Biz otyrǵan bettegi sonaý shalǵaı etekte jalǵyz shýda bultqa uqsap bulyńǵyrap bir tóbe kórinedi. Al myna bette qıan alysta jer shegindeı bolyp orman kógeretin sıaqtanady. Osy bir jalpaq jazyqta kózge iliner de sol ekeýi ǵana. Qaı betke qarasań da, bolat dońǵalaqqa kelip soǵylar sary balaq tartqan egin teńizi tup-týra temir joldan bastalady da, kóz ushyna deıin quldyrap armanǵa alysqa kete beredi.

— Sóıtip, qarıa jaıyn bilgińiz kele me? Bul bir uzaq sonar áńgime. Jalyqpasańyz, basynan aıtaıyn, — dedi Mezgil ystyq kofeden bir urttap qoıyp.

— Nege jalyǵaıyn, qaıta jol qysqarady.

— Men myna Qaraǵandy túbindegi Saran qalasynda turamyn. Ken ınjenerimin, — dep bastady ol áńgimesin. — Qudaıshyl bolmasaq ta aıta beremiz ǵoı, qudaı biledi deıin, tap bedelsiz emespin. Top jaryp, sýyrylyp shyǵar anaý aıtqan ónerim bar demeımin, sonda da «Mezgil óz isin bilmeıdi» dep eshkim aıta almaıdy. Sodan ba, kollektıv te, bastyq ta teris qarap kórgen emes. Óz isińe myǵym bolsań, bireýge qıanat jasamasań, teris minez kórsetpeseń kimniń kimde ne sharýasy bar deısiń, — dep bir tyndy Mezgil. Sodan keıin shalqaıa otyryp, temekisin tutatty da, kózin dalanyń qıan shalǵaı alys bir núktesine qadap otyryp qaldy. — Týlan, siz bilýge tıissiz, biz bir qarbalas, alasapyran ómirde kóktep, dán salyp kele jatqan jandarmyz ǵoı. Jolymyzdyń bultarys — qaltarysy joq bolǵanymen, buralańy kóp. Keıde úndemeı ǵana tyndyra salar sharýa ústinde orynsyz daýryǵyp bitemiz. Men sondaıda osy bir aıqaıshyldyǵymyzdyń ózi álsizdigimiz emes pe eken dep te oılap qalamyn. Áıteýir artyq keteıik, kem túseıik, sonyń bári armandy bir jarqyn bolashaq úshin dep túsinemiz de, soǵan semiremiz. Qaıtse de nıette alalyq joq.

Osyndaı bir kezekti naýqannyń kezi bolatyn. «Eger komýnızm kúnin bir taban jaqyndatqyń kelse, kómir óndirýdegi toqsandyq jospardy mezgilinde orynda!» degen urandy gazetke de ústi-ústine tópelep jazyp, ár shahtaǵa da ilgizip, qyzyl tanaý bolyp jatqanbyz. Soǵan alakóńil boldym ba, nemene, áıteýir túnimen uıyqtaı almaı shyqtym. Et júrek keıde seze me deımin jamanshylyqty, qobaljýmen boldym. Sodan erte turyp, mekemege kelsem, jurt ta jınalyp qalǵan. Kútip otyrǵandaı-aq, óre tura kelip, ıilip, iltıpat kórsetip jatyr. Biri turyp: «Seni bastyq tosyp otyr», — dedi. Degenmen munyń birin de jamanshylyqqa jorymadym: «Et úırengen kúndelikti naýqan jaıy shyǵar» dep oıladym da, kirip bardym. Ol ózi anaý-mynaýǵa sekekteı bermeıtin, óz baǵasyn túsinetin, jaqynmyn degendi ishi — baýyryna birjola tartyp ta ala qoımaıtyn, alyspyn degendi úzildi-kesildi alshaqtatyp ta jibere bermeıtin, qaısysyn bolsa da «urymtal jeriń osy-ay» degen jerde ustaıtyn, ornyqty jyryndy adam edi. Sol minezinen basekeń de aıyrylyp qalypty dalbalaqtap jatyr.

— Mezeke, Mezgil jaqqa baryp qaıtýyńa týra kele me, álde qaıtedi?

Biz bolsaq, júrip-turýǵa pisken, kónbis adamdarmyz ǵoı:

— Tyǵyz sharýa bolyp tursa... — dep kúmiljidim.

— Ie, ıe, tyǵyz sharýa. Tap búgin attanǵanyń jón. — Ol ústel tartpasynan bir qaǵazdy sýyryp aldy da, shıyrshyqtap biraz otyrdy. Sosyn maǵan usyndy.

Alsam telegramma eken:

«Qaıtseń de jet. Anań ál ústinde. Kórgisi keledi».

Mezgil týra maǵan qarady. Shirkin, kóz ataýly da qıan-qıly bolmaı ma. Mezgildiń osy bir qýshyq kelgen dórekileý keskininde, ana qıyqsha kelgen mongol kózinde de jan tunyǵy, aıaýshylyq pen sengishtik baıqalatyndaı.

Ie, Mezgil týra qarady maǵan. «Al sosyn qaıttyń? Anań baıǵusty kóre aldyń ba?» — degen suraý qysyp men de taǵat tappaı otyrmyn.

Mezgil meniń osy oıymnyń ústinen túskendeı.

— Men ańyryp otyryp qalyppyn. Qaltyraǵan qolymmen shıyrshyqtalǵan telegrammany ýqalaı bersem kerek. Bastyq bolsa, aıaýshylyǵyn bildirip jatyr.

— Qamyqqanmen óner eshteńe joq endi. Berik bol. Múmkin áldeqalaı berile salǵan telegramma shyǵar. Múmkin aıyǵyp ta ketetin bolar. Osynda jurt shyǵaryp salamyz, kómektesemiz dep qamdanyp jatyr, men de solardyń ishindemin... — degen sıaqty.

Obaly neshik, peıiline raqmet. Óz qasıetiń de, jora-joldastaryńnyń adamgershiligi de osyndaıda kórinbeı me. Aıanǵany bolǵan joq, qolynan kelgenin jasady bári de...

Men, sóıtip, jol jabdyǵyna kiriseıin dep úıge keldim de, telegrammany áıelime berdim. Bul qaıdaǵy anań? Anań bar ma edi seniń? — Áıelimniń birinshi suraǵy osy boldy. Bul baıǵusta da kiná joq. Men basynda balalar úıinde tárbıelendim. Odan biraz jyldy maıdanda oq pen ottyń ortasynda ótkerdik. Sosyn ınstıtýtqa tústim. Sonda júrip sol zamandasyńmen kezdestim. Oqý da bitti, úılendik. Balaly-shaǵaly boldyq. Sodan jumysqa ornalastyq degendeı. Biraq osy jyldardyń ishinde «anam bar edi» degen sózdi tisimnen shyǵaryp kergen pende emespin... Sol sebepti qaıdan kináli bolady ol bıshara. Biraq anasynan bezip ketipti dep jazǵyra kórmeńiz. Bul jerde meniń de kinám onsha kóp bolmasa kerek. Sóıtip, ne kerek, qysqarta sóılegende áıelime bar syrdy osy jerde baıandadym da, marqumnyń basyna bir ýys topyraq salýdy ózime paryz sanap, jolǵa attandym.

— Kókshetaýǵa kelgesin bildim, — dep jalǵady Mezgil áńgimesin. — Men izdep kele jatqan úı Mezgildiń Esil jaq shalǵaı shetine jańa qonys tepken tyń sovhozynda eken. Olaı qaraı júretin avtobýs ertemen ketip qalǵan. Ony kútsem, taǵy bir kúnim bosqa óledi. Eń abzaly taksı jaldap ketý boldy.

Men, sóıtip, bir «Volgaǵa» otyrdym da, aınalyp júretin jańa tas joldy tastap, buryn bala shaǵymda talaı ret shıyrlap ózim júrgen eski jolmen tóte tarttym...

Men toqtaýsyz júrip kelemin. Júrip kele jatsam da ustaranyń júzinde otyrǵandaımyn. Megzeýli jerge jaqyndaǵan saıyn júregim órekpıdi. Áýelde baıqalmaǵan bir sezimge berilgendeımin. Kóp jyldan beri kórispeı jat baýyr bolyp ketken osy bir adam sát saıyn qımasym bolyp, qymbat tartyp barady. «Kóre almaı qalam ba», — dep asyǵamyn da mazasyzdanamyn. Oǵan sebepshi — joq-jutań balalyq shaǵymdy ótkergen osy bir ystyq ólke — týǵan jer me dep te shamalaımyn. Bir kezde bala júrekke túsken ótken kúnniń iz-tańbalary, qaıǵy-qasiret jaılary - uly daýa — ýaqyttyń óz shıpasymen kómeski tartqan qaıǵy-qasiret jaılary mine, endi dúrbiden kóringendeı tym ulǵaıyp, aıqyn eles beredi de, sóngen sezimderdi qara órtteı laýlatady. — Mezgil taǵy da temeki tutatty. Sezdirgisi kelmese de, qolynyń qaltyraǵanyn baıqaımyn. Tolqyp otyr. — Órt! Órt! — dep eki ret qaıtalap tyndy ol. Sodan keıin beri buryldy. — Bul daladaǵy qara órt degenniń ne ekenin bilesiz be?

— Árıne... órttiń aty órt emes pe, — dep kúmiljidim.

Mezgildiń qabaǵyna kirbeń ilindi. Daýsy qatqyldaý shyqty.

— Joq, Týlan. Mezgilde buryn bolyp kórmeseńiz, qara órt degenniń ne ekenin bilmeısiz onda. Ondaǵan jyl boıy uıysyp jatqan óli qaýǵa ot tıse bitti, aqyr zamannyń kelgeni dep túsine berińiz. Qaý degeniń lapyldap maısha janady. Qyzýy qandaı deseńshi bet qaratpaıtyn.

Jolyńdaǵynyń bárin de jalap, jalmaıdy da jyljı beredi. Qybyrlaǵan jan ıesinde es qalmaıdy. Taıly taıaǵymen shyǵyp, kún alysady, tún alysady, biraq jahandy jalpaǵynan jaılap alǵan qara órttiń beti qaıtpaıdy. Qudaıdyń des berisinde, qara nóser tógip berse, sonda ǵana basylady. Áıtpese, seńdeı soǵylysqan halyqtyń ólgeni ólip, ólmegeni jan saýǵalap, betiniń aýǵan jaǵyna bosyp kete beredi. Jut jeti aǵaıyndy dese, tap myna Mezgildiń dalasy úshin segiz aǵaıyndy bolǵan-aq shyǵar deımin. Bala kezimizde sondaı qara órttiń talaıyn kórdik qoı.

...Mine, mashına jyljyp keledi. Qaı tarapqa kóz salmaıyn adamnyń ashshy terinen jaralǵan egin teńizi — buryn osy dalany basyp, janyshtap ótetin san alýan juttardy kelmeske jibergen yrys teńizi sahara samalymen tolqyp, terbeledi. Kók aspanda ala sharpy bult kóshedi. Quddy dúnıe, dúnıe bolyp jaralǵaly aspanynda dál osylaı ala sharpy bult kóship, dalasynda dál osylaı egin tolqyp turǵandaı. Quddy bul óńirde osy jarqyn kórinisten basqa ózge kórinis — qubylystardyń kóleńkesi túsigi, ótpegen sıaqty. Ie, bul tosyn kózge, sańylaýy joq, oısyz kózge ǵana solaı. Baıymdaǵanǵa talaı-talaı oqıǵalardyń talaı-talaı izderi jatyr munda.

Mine, jaıqalǵan egin arasynan áldebir tómpeler qylań beredi. Odan ári shóp basqan qol bar. Al sol kólge qulaı beris qabaqta zyrlap ótip jatqan zaman tolqynynyń, zyrlap ótip jatqan ár qıly adam tolqyndarynyń toqtap, tunyp qalǵan bir sáti — molalar qaraıady. Ana tómpeler bizdiń aýyldyń eski jurty, ana molalar bizdiń sol eski aýyldyń molasy. Ekeýinde de osy dalany jaıpap ótken qara órttiń izi bar...

Jaz bolsa sýly, tomarly, kóldi jerlerdi saǵalap, Mezgildiń jan barmas túkpirlerine qaraı suǵyna kóship, ilgerilep kete beretin bizdiń aýyl 1930 jyly osy «Torqa» dep atalatyn shópti kóldiń yq jaǵynan qonys tepti. Men onda segizde edim. Segizde bolsam da, sondaǵy kóp jaılar kókiregimde búgingideı saırap tur. Áli esimde, kóktemniń jańbyrly bir kúninde shıneldi bir tapal keldi. Basyna ottaı qyzyl juldyzy bar shlem kıip, qolyna jýan portfel ustap kelgenine deıin umytpappyn. Jurt jınalyp, kishkene tóbeni aınala otyrdy. Jańaǵy shıneldi tapal tóbeniń bıigine shyǵyp aldy da, qolyn olaı -bulaı sermep sóıleı berdi. Sodan esimde qalǵany TOZ degen bir sóz.

Sol sol-aq eken, úlkenniń de, kishiniń de bar aıtatyny TOZ1 boldy da ketti. Egin salsa da TOZ, mal baǵyp, pishen shapsa da TOZ. Qora-qopsy, jaılardy salyp bitirip, úıge engennen keıin ákem de:

— Biz endi TOZ bolyp uıymdastyq, — dedi.

«TOZ-y nesi?» — dep men oılaımyn. Meni álde balasyna ma, bolmasa, aıtqandy jetip ózim túsine almaımyn ba, qaıdan bileıin, áıteýir bir pendeden turlaýly jaýap ala almaımyn.

Ákem meniń shapeti, shaǵyn deneli qaǵylez kisi edi. Ári minezi de jumsaq, kóp sóıleýdi bilmeıtin-di. Áńgime aıtqandardy kezek quptap, qıyqsha kelgen mongol kózin kúlimdetip ún-túnsiz otyra beretini kóz aldymda.

Ózi de bir baq degen maldy baǵyp, iste degen sharýany istep júre beretin kóldeneń sózde jumysy joq, qoı aýzynan shop almastyń ózi edi. Sonysyna baǵyp kóp aıtyp anyqtaýǵa erine me, bolmasa, ózi de aıqyn túsinip jetpegen be, kim bilsin, ol da:

— TOZ degen ol kádýilgi TOZ-daǵy, — dep jaýap beredi.

Qysqasy, bizdiń aýyl, sóıtip, TOZ bolyp uıymdasty. Traktor degen bolsa da joq ol kezde. Degenmen sırek kóretin basqa saımandardyń birsypyrasy — at seıalkasy brıchka deımisiń, shóp jınaıtyn at tyrnaýyshy, soqa-saımandar deımisiń, áıteýir aýyl qotanyna jınala berdi. Qaıdan kelip jatqanyn da jóndep bilmeımin. Jalǵyz-aq, «Ana Áltı baıdyń kók birishkesin jek te, shópke bar», «Ana Tyrnaýyq baıdyń kók qasqasymen ókildi syrtqy aýylǵa aparyp sal!» dep ákeme arnap jıi aıtylatyn tujyrymdy buıryqtardan ǵana «e, bul baılardyń dúnıesi eken ǵoı» dep shamalaımyn. Ol, tegi, qazirgi oıym bolsa kerek, óıtkeni segiz jasar balanyń neniń qaıdan kelip, qaıda ketip jatqanynda ne sharýasy bolady deısiń. Jalǵyz-aq meniń esimnen ketpeıtini sol jylǵy jazdyń aıyryqsha ystyq bolǵany. Oıpyraı, bul jerde sondaı ystyq bolady eken-aý. Qubyladan soqqan ańyzaq jer-dúnıeni kúıdirip, qaýsatyp jatty. TOZ bolyp, birlesip salǵan, az eginge qarasań, ishiń ashıdy. Sút kúıinde sabaǵy qýrap, dál salmaǵan masaǵy sarǵaıa qýyrylyp, jel ótinde elbekteıdi de turady. Ala jazdaı sazaryp bir tambaı qoıǵan kún reńki tym buzyq. Sodan túrshige seskengen jurt aýzynda:

— Jyl repeti jaqsy emes. Qys aý — jaıy qalaı bolar eken?

— Qudaı saqtasyn da, bir sireńke basy ushyp tússe, Mezgildiń dalasynda jalǵyz túp kóde qalady dep oılama!

— Qaǵyna tıedi deı ber.

— Kezektesip kúzet qoıǵan jón. Saq bolǵan jón.

— Óńsheń tobyrlar jıylyp TOZ qurypty, tozdyryp jiberý kerek deıtin kórinedi óshikken baılar. Qarap qalady deısiń be?

Eski kúndi eske alsa jurt: «Bizdiń elde ana baı, myna baı bolǵan» desip jatady. Al men bolsam, týmysymda bir baıdy kezdestirip kórgen emen. Sodan da «baı» dese, zárem ushady. «Baı» degenniń kim bolatynyn da bilmeıtin bolsam kerek onda. «Baı», «baı» dep jurt jamandaı beretin bolǵandyqtan ba, áıteýir ol maǵan kezdeskendi jalmap, juta beretin ajdaha sıaqty elesteıtin-di. Sol úreıdiń saldary ǵoı deımin, jurt sózin tyńdasam, júregim titirenedi. Kórinbeıtin bir qubyjyq aqyryn jyljyp kele jatqan sıaqtanady maǵan...

Áli esimde, jeldi, ańyzaq kún edi. Kesh tústi. Jalqyndy órtteı qyzaryp, zoraıyp baryp kún batty. Dúnıe alaýlaı munartyp tútindep turdy. Úıge tósek salyndy, men jatqanymdy ǵana bilemin. Sodan oıana kelsem, ákemniń qolynda júrmin. Tóńirek samaladaı. Ashshy tútin ıisi shyǵady. Aınala orap, qaýlaı janyp qara órt keledi. Bet baqtyrmas aldy — bizdiń aýyl. Arty qara túnniń ózindeı qap-qara úńireıgen joqtyq. Ekilene ishin tartyp, jel soǵady. Jel soqqan saıyn altyn naızalar jarq jurq etip yrǵyp-yrǵyp túsedi de, dýyldaı jóneledi. Qarǵyp, qoralarǵa shyǵyp jatyr. Keshe ǵana eńbekpen turǵyzǵan meken-jaılar mine endi kóz aldymda kútir-kútir, kúrs-kúrs qulaı bastady. Qora arqalyqtaryn oraǵan suǵanaq jalyn tilderi soqqan jeldiń kúshimen qarmanarǵa eshteńe taba almaǵandaı, bir aýyq sozyla dirildep, jalańdap turady da, úzilip baryp, aldaǵy tyń jerge jabysa qalady. Sodan keıin taǵy da dúr etip qozdap, balalap jatqany.

Tóńirek shýǵa toly, azan-qazan. Sháýildep ıt úredi. Áıelder zarlaıdy. Barlyǵyp erkekter aıqaılaıdy.

Men de ákemniń qoınynda jylap júrmin. Bizdiń úıdiń terezesinen jalyn sýmańdaı bastady. Sodan qorqamyn ba, daýystap apamdy izdeımin. Biraq qaıtyp kórýge jazbapty ony maǵan. Keıin bildim ǵoı, «aqsuńqar balapany úshin torǵa túsedi» demeı me, jańylystan meni úıde qaldy dep oılap, laýlaǵan ottyń ishine qoıyp ketken de, sodan qaıtyp shyqpaǵan.

— Sóıtip, apam sorly taǵdyr oıynshyǵy esepti, qaıǵyly jańsaqtyqtyń qurbany bolyp ketti... Men, sóıtip, apamnan aıyryldym. Bala kezdiń qýanyshy da, qaıǵysy da tamyrsyz, negizsiz keledi. Tez tarqaıdy deıdi ǵoı. Men osyny teris uǵym ba dep shamalaımyn. Óıtkeni qansha jurt jınaldy. Mola basyna qalaı bardyq, bári de esimde. Tipti apamnyń qyr muryndy qyzyl júzi, qalyń kelgen qara qasy, basyn ántek buryp tómen otyryp kúlgende kórinetin aq tisteri de kóz aldymda. Men ony umyta almadym. Bireýden jábir kórsem de, qarnym ashsa da, ákemnen qalyp qoısam da únemi esime apam túsedi de, bozdaı beremin. Al bireý-mireý shaqyryp alyp, qolyma bir úzim nan ustatsa, «alda baıǵus — aı!» dep arqamnan qaqsa, qaıǵy-qasirettiń bári umyt bolǵan sıaqtanady. Asyr salyp, oınap kete baramyn. Ol biraq kópke barmaıdy, jetimdik bulty tez kelip qaıta ornaıdy.

Degenmen jer dúnıeni jaıpap ketken osy bir órtten keıin TOZ ómirinde de, meniń ómirimde de úlken-úlken ózgerister boldy. Maıalaǵan pisheni men tiri turǵan eginin, úı-jaıy men sharýashylyq quraldaryn órtke bergen soń TOZ-da ne kúı qaldy deısiń, tozyp ketti. Al men bolsam...

Osy kezde poezd júrisi báseńdeı berdi de, kishigirim stansıaǵa kelip toqtady. Mana biz kelgende qarsy aldymyzdaǵy kún shyrqap tóbege shyǵyp alypty. Mezgil saǵatyna qarady.

— Ehe, táýir-aq otyryppyz ǵoı. Qarıany tamaqtandyratyn ýaqyt ta bolǵan eken. Men shaı aparyp berip keleıin, — dep shıraq basyp shyǵyp ketti.

Ońasha qalǵandyqtan ba, men ala kóńil bolyp otyrmyn. «Bir anasy ólipti, bir anasyn izdep bara jatyr. Bir qarıany ertip kele jatyr.

Bári de jumbaq bolyp barady», - dep oılaımyn.

***

Sóıtip, men oıda joqta jetim bolyp shyǵa keldim, al TOZ bolsa, tozyp ketti, — dep jalǵady Mezgil áńgimesin poezd qozǵalyp ketken soń. — Biraq TOZ-dyń jarasy jeńil boldy. Qaıta sol tóńirektegi talaı TOZ-dar, talaı aýyldar jınalyp, keler jyly «Maıbalyq» degen qaıran kóldiń jaǵasyna jańa qonys tepti, kolhoz bolyp uıymdasty. Qyzyl shatyrly, kók shatyrly bıik-bıik úıler kóbeıdi. Kúnde jıyn bolady, qyzý-qyzý sózder aıtylyp jatady. Aq kóbik bolyp attar sabylady. El-eldiń arasynda shapqyndar josylady. İzin qurǵatpaı ókilder júredi, portfel ustap, myltyq asynyp, sottar keledi jýan-jýan papkalardy arqalap. Oıyn-toı, dýmandar da kóp. Bolyp jatqan bul qyzba, al kórinis — qubylystardyń kóbine men túsinbeımin. Sonda da el ómirinde qaýyrt bir ózgeristerdiń bolyp jatqanyn ańdasam kerek. Mine, tozǵan TOZ-dyń aqyry osylaı órge tartty.

Al meniń halim múlde múshkil. Ákem jumysqa ketedi. Men úıde jalǵyz qala almaımyn. Qaıda barsa da qasyndamyn. Shesheniń joqtyǵynan maǵan da, úı ishine de júdeýshilik kire bastaǵanǵa uqsaıdy. Ony ıini jyrtylǵan kóılegimnen, burysh-buryshta salbyrap turatyn órmekshi silbisinen, ákemniń qabaǵynan ańǵaramyn. Úndemeıdi, kúlmeıdi. Osyndaıda sap etip apam túsedi esime. Saǵynamyn. Kórshidegi úıdiń terezesinen peshinde mazdap janǵan otty kórsem de kóńilim júdep, jasyp qalamyn. Myna qas — kóılekti qoısańshy, ákem ekeýmiz bolyp tutatqan tezektiń byqsymaı, tútindemeı ana sıaqty mazdap janatyn bir kúni joq. Peshke basty tyǵyp jiberip, óńeshteı úrlep únemi qyzyl keńirdek bolamyz da jatamyz.

Óstı-óstı kúnder de óte berdi. Jylaýyq bultty kúz tústi. Qıly adamdarǵa qıly-qıly taǵdyr daıyndap otyz birinshi jyldyń aty shýly qysy da taıanyp kele jatty.

Sebelep jańbyr búrkedi. Dúnıe kúńgirt, jabyńqy. Qys kelerin tanytar yzǵar bar aýada. Sýǵa malshynǵan qamys qoranyń yǵynda qulaǵyn salbyrata jýsap aq qaptal bir aryq at tur. Belsendilerden yǵyr bolǵan ba, kim bilsin, meni kórip qaǵa beriske qaraı aınala beredi. Jaýyrda meniń ne sharýam bar. Óz álegim ózimde. Kitabymdy arqalap, mektepten kelemin. Tońyp kelem. Jambastap qalǵan kón etigim bar. Qoparylǵan ultany qaıyrylyp qalmasyn dep aıaǵymdy kóterip basamyn. Jer laısań. Etiktiń ishi odan da ótkin. Jalań aıaq saman úıdiń laıyn basyp júrgen sıaqtymyn. Qors-qors etedi.

Úıde ákem joq. Ertemen turyp basqa bir kolhozǵa ketken. Qasynda kolhoz isine aralasyp, belsendi atanyp júrgen Nurym degen jaqynymyz bar. Qaıda áketse de sol áketti.

Men laı basyp úıge jaqyndadym. Susty, sýyq úıge kirgim de kelmeıdi. Mine, tereze aldynan óttim. Kenet peshte janǵan otty kórdim. Taǵy da órt eken ǵoı dep júregim sý etti. Biraq tútin degeniń murjadan shyǵyp jatyr. Byqsyp janǵan ottyń tútini emes, daýyldap janǵan ottyń tútini. Túıin-túıin, býyn-býyn bolyp býdaqtap shyǵady. «Kim kelip jaqty eken? Álde ákem be eken?» degen oımen úıge kirdim... Pesh qasynda bir áıel otyr. Basynda qyzyl sháli. Ústinde batsaıy qamzol. Pesh qoınynda sary samaýyr yzyldaıdy. Úı ishi jyp-jyly. Biraq ákem joq. Beıtanys áıelden basqa bir pende joq. Men esik aldynda boqshamdy ustap, adyraıa qarap ańyryp qaldym.

— Sen Mezgilmisiń! Óı, aınalaıyn, kele ǵoı, — dedi áıel. Sonan soń betimnen súıdi. Qolyma bir túıir qant ustatty. — Tońdyń ǵoı, kel, jylyna ǵoı.

Mende ún joq. «Qoly da jumsaq, sózi de jumsaq bul kim? Álde men bilmeıtin jaqyn jekjat, naǵashylardyń biri me?» Men biraq kimsiń demedim. Ol da pálenmin dep aıtpady. Dalaǵa shyqtym. Keldibaı deıtin jyryq tanaý bir daýkes bala bolatyn. Sol kezdese ketti de, jańalyqty taban aýzynda jetkizdi.

— Ákeń qatyn ákeldi. Kórdiń be, eı?

«Ákem áıel alady-aý» — degendi múlde oılamasam kerek, jyryq tanaýdyń sózi jaı túskendeı boldy. Júregim aýyryp júre berdi. Sodan kún uzaq úıge jolamadym. Etik ishindegi laıdy bylsh-bylsh basyp, qora tóńireginde júrdim de qoıdym. Bárinen buryn ákemdi qyzǵanamyn. Sóıtip júrgende kesh tústi. Aýyl-úıdiń Nurym bastaǵan birer adamy keldi. Qazanǵa as salyndy. Ákem baıǵus burynǵydaı emes sıaqty. «Osy baıaǵyda...» — dep áńgimeni baıaǵydan bastap, kóterile sóılep otyr. Ákem jaıdarylanǵan soń, meniń de aýrýym tarqaı bastaǵan sekildi. Qısaıyp jatyp, qazan-oshaq jaqqa qaraımyn. Ol bir yǵyr etken dúnıe edi meni. Endi áıel qolyna tıgeni eptep maqtanysh ta sıaqty ma qalaı.

Aýyldy jerde tań sarǵaımaı tamaq pise me, solaı jatyp uıyqtap ta qalyppyn. Oıana kelsem, jym-jyrt, qap-qarańǵy. Qasymda ákem joq, jalǵyzbyn.

— Áke! Qaıdasyń, áke? — dedim shoshynyp.

— Jata ǵoı, janym, men osyndamyn. — Ákem qozǵalatyn emes. Bir jarym jyl boıy qoınynda jatyp, baýyr basyp, ıisin alyp qalǵandyq bolsa kerek, qarmalap júrip qasyna bardym. Oıymda túk te joq. «Nege jalǵyz qaldyrǵan?» — deımin qaıta. Barsam, ar jaǵynda teńkıip bireý jatyr. Kenet jyryq tanaý oıyma sap ete tústi: «Ákeń qatyn ákeldi. Kórdiń be, eı?» — Kórdim. Mine, endi kórdim.

— Mynaý kim, áke? — dep suradym bilsem de.

— Ol seniń Bıbigúl anań. Saǵan apa bola keldi osynda.

— Ie, saǵan, apam emes. Bireýdiń apasy apa bolmaıdy maǵan. Ketsinshi ári. — Namystanyp jatyrmyn. Erteń jyryq tanaý Keldibaı: «Ákeń ana alyp kelgen qatynnyń janyna jatty. Sen uıyqtap qaldyń. Uıqyshyl», — dep mazaqtarynda daý joq. Men ekeýiniń arasyna tústim de, ákemdi qatty qushaqtap jatyp aldym.

...Oıana kelsem, sáske tús. Tósekte ákem joq, terezeden qarýy qaıtqan kúz kúni syǵalaıdy. Sonan ba, úı ishi kóńildi, sergek seziletindeı. Oń jaqta batsaıy shymyldyq jelbireıdi. Sondaı sándi. Peshtiń qara qojalaq kúıesi de joq, shańqandaı aq tartyp, jaltyraıdy. Ot ta mazdap, qyza janyp jatyr. Eden de kirden tazaryp qalǵan. Qysqasy, bir qudiretti qoldyń kúshimen úı de, kún de ózgerip, aıryqsha nurlanyp ketipti. Kenet qazan-oshaq jaǵynan bireýdiń júrgeni estildi. Sary samaýyr kújildeıdi. Maǵan: «Seni kútip kújildeımin, túregel», — deıtin sıaqty. Kózimdi salsam, kók kóılekti bireý júr. Kádimgi meniń apam. Júris-turysy, aına-qatesiz aýmaıdy. «Apa!» — dep daýystap jibere jazdap toqtadym. Joq, ol apam emes, keshegi áıel, túndegi Bıbigúl deıtin áıel.

Men túregeldim. Qarsy aldymda jyly júzben kúle qarap Bıbigúl tur. Tym qyzǵanshaq ekensiń. Ákeńdi qyzǵanyp somadaı bolyp... uıat - aı! - dep kúle me, kim bilsin. Men tómen qaradym.

— Ana ústińdegilerdi shesh te, mynany kı! — dep ol qasyma bir túıinshekti tastady. — Tez kıin de, túregel, sháıiń sýyp qalady.

Túıinshekti jazsam, jańa tigilgen kóılek pen dambal eken. Jańa nárseni kórmegenime qansha boldy deseńshi, qýanǵanymnan júregim dúrsildedi. Tez kıip aldym da, shaıǵa otyrdym. Peshte dúrildep ot janyp jatyr. Bıbigúl meniń eski kóılek-dambalymdy, domalaqtap aldy da, otqa urdy.

— Bar qyrsyq osymen ketsin!

Men otqa qarap otyrmyn. Ol shaı quıyp berip otyr. Ekeýimizde de ún joq. Pesh ishinde torsyldap, borsyldap meniń qurym bolyp ketken kóılek-dambalym janyp jatyr. Qyzyq-aı, eski kıim degeniń otqa salsa, tezek sıaqty byqsymaı, qamys sıaqty lapyldamaı, bytyrlap- shytyrlap janady eken ǵoı. Ony kim bilgen!

Ol birinshi bolyp ún qatty:

— Ana jelqomnan basqa kóılegiń joq pa edi? Nege jyrym-jyrym bolǵan sonshama?

— Joq. Apam barda kóp bolatyn. Bári de jyrtylyp qaldy.

— Apań qaıda?

«Bilmeıtin shyǵarsyń!» — dep qoıdym ishimnen.

— Ólip qalǵan, — dep kelte jaýap berdim.

Bıbigúl kúrsinip qoıdy.

— Sende apa joq, mende bala joq...

— Balań qaıda? — dedim oqystan, oılanbastan.

Ol da jaýapty kelte qaıyrdy.

— Ólip qalǵan...

Kenet meniń kóz aldyma órt elestedi. Nege ekenin kim bilsin, onyń balasy da meniń apama uqsap, anasyn izdep júrip ot ishinde qalǵan sıaqtandy.

Álde ólgen balasyn esine aldy ma, bolmasa basqa qaıǵysy bar ma, qaıdan bileıin, tómen salǵan basymdy kótersem, Bıbigúldiń kóz sharasy jasqa tolyp, móldirep tur eken. Bul beısharanyń hali menen de jaman eken deımin be, áıteýir, kóńilimde oǵan degen bir aıaýshylyq paıda boldy.

— Apańnyń joǵyn estigenmin, — dedi ol. — Estı tura ádeıi keldim, bala etip alaıyn dep keldim.

Men úndemedim. «Bala bolmaımyn!» — dep aıta almadym. Biraq bala minez degendi qoısańyzshy, osy kúni oılasam kúlkim keledi. Otyryp, otyryp:

— Biraq ákemniń qasyna jatpaısyń. Óıtip apa bolmaıdy. Sen túgil óıtip apam da jatyp kórgen emes, — deppin.

Bıbigúl kúldi:

— Ol ras, óıtip apa bolmaıdy.

Biraq qazir kúlki bolsa da, ol kezde shyn kóńilim sol ǵoı. Kóldeneń bireý kelip bar sengen ákeńniń janyna teńkıip jatyp alsa, endi qaıtesiń? Ol sony uqty ǵoı deımin. Meniń degenimdi isteıtin boldy. Men oǵan «bala bolam, aıtqan sózińdi tyńdaımyn», — dep ýáde berdim. Sodan keıin o da, men de anttan taıyp kórgen emespiz. — Mezgil taǵy da ezý tartty. — Maǵan bildirmeı buzsa ózi biledi, al kózimshe ákeme bir taıanǵan kezin baıqaǵan emespin. Sol sebepti, ógeı shesheniń aıtqanyn men de qaıtalatyp kórmedim.

Sóıtip, men ógeı sheshemmen osylaı tanystym. Jaı sharttasqanmen adam kóńiline kúdik degen kire beredi eken ǵoı. Kópke deıin baýyr basyp kete almaı júrdim. Sál nárseden kisi kıikshe sekem alyp, sostıyp qalamyn. Óstip kúnder ótip jatty.

Bir kúni bir top bala asyq oınadyq. İshinde jyryq tanaý Keldibaı da bar. Men onyń asyǵyn utyp aldym. Ol meniń jaǵamnan aldy:

— Asyǵymdy qaıtar. Men ótirik oınasam, sen shyndaısyń.

— Jiber deımin, kóılegimdi jyrtasyń.

— Ol seniń kóılegiń emes. Ákeńniń qatyny bergen saǵan. Ber asyǵymdy, — dep Keldibaı jaǵamnan tartyp qalyp qaq aıyrdy da, tura qashty. Men áýdem jerge jibermedim, qýyp jettim de, jelkeden birdi qondyryp qalpaqtaı ushyrdym.

— Al, jyryq tanaý, saǵan keregi osy ǵoı, — dep ústine minip alyp, tómpeshteı bastadym.

— Al saǵan keregi she? — qulaǵym tyzyldap áketip barady. Jalt qarasam, jyryq tanaýdyń aǵasy:

— Á, qalqan qulaq, álim jetti degen qalaı eken?!

— Ózi nege tıisedi kisige?

Keldibaıdyń aǵasy meni turǵyzyp aldy da, keýdemnen túıip kep jiberdi. On tórt, on beske kelip qalǵan soıtaldaı nemege men tótep bere alaıyn ba, shalqamnan tústim. Sol kezde Bıbigúldiń daýsy shyqty:

— Bul jetimek sorlyny óltireıin dep pe edińder-áı, ekeýlep?.. — dep júgirip keldi de, Keldibaıdyń aǵasyn shapalaqpen sart etkizdi. — Endigári býlaı isteseń sıraǵyńdy qyrqamyn, bildiń be. Soqtyqqandaryńnyń sońy osy bolsyn.

Meniń tóbem kókke jetti. Ol maǵan qara aǵashtaı pana eken ǵoı.

Sóıtkenshe bolmady. Bıbigúl meni súıreı jetelep úıge kirdi.

— Ózińde de bar. Nege soqtyǵasyń sol sodyrlarǵa! — dep al kep urys. Men «munysy nesi?» dep jaýtańdap turmyn. Biraq baıqaımyn, zili joq sekildi. Jek kórip, jekip uryspaıdy, taıaq jediń dep aıap, jany ashyp ursady. Kádýilgi óz apamnyń urysqany sıaqty. Men ony qushaqtaı aldym da, óksip jylap jiberdim. Bıbigúl keýdemnen ıtermedi. Qaıta óz anama uqsap baýyryna tartty. Baıqasam, onyń da kózinde jas tur. Men sonda ol ekeýmizdiń muńdas jandar ekenimizdi uqsam kerek, áıteýir bar balalyq sezimimmen birjola qulaı berildim.

Keıin bildim, Bıbigúl de sińiri shyqqan kedeıdiń qyzy eken. On bes jasynda zorlyqpen bir baı shalǵa áıel ústine toqal bolyp barypty. Sodan júre-bara bir bala kótergen eken, úsh jasqa jetpeı aýyryp ólgen. Al baı 28-shi jyly konfeskege ilingen soń, bul baıǵus basyna bostandyq alyp, bosap shyǵypty. Biraq muny keıin bildim dedim ǵoı. Muńdas degende men ony aıap júr deısiń be. Bala mahabbaty degen úlkenderdiń ózine qalaı qaraıtynyna qaraı týmaı ma. Bul áıelden sondaı bir jyly sezimdi, jumsaq alaqandy baıqasam kerek.

Sóıtip, men ógeı sheshemmen osylaı tabystym.

Bıbigúl maǵan shyn maǵynasynda ana bola bildi. Men oǵan bala bolýǵa tyrystym. «Ógeı sheshe...» — dese kóptiń uǵymynda bir ǵana jábir-japa, urys-keris turady. Men muny bir jaqty ústirt uǵym demekpin. Qazir óz boıymda kózge túser jaǵymdy bir qasıet bar bolsa, sol ógeı sheshemnen kelgen qasıet dep bilemin. «Kóre alsam jarar edi!» — dep taǵat tappaı asyǵyp kele jatqanym da sodan bolsa kerek.

Men shydaı almadym:

— Sol jaqsy kórgen anańyzdan qaıtyp ajyrasyp qaldyńyz? Áıelińizge «anam bar edi» dep aıtpaǵanyńyzdyń máni qalaı? — dep suradym.

Mezgil oılana otyryp qaldy. Qolaısyz suraq qoıyp renjitip aldym ba dep mende de maza joq. «Ózi aıtsa aıtty, aıtpasa ne sharýam bar edi qazbalap?!» — dep ókinemin. Ebin tappaǵan tuz jalaıdynyń keri bolyp, sasqanymnan terezege qaraımyn. Manaǵydaı emes, jer bederi de ózgergen. Jazyq dalalar aýysyp bel-belester, adyr — tóbeler kóbeıe bastady. «Tegi, Mezgildiń dalasynan ótip ketsek kerek», — dep oılaımyn.

— Bul daladaǵy jyndy borannyń ne ekenin túsinesiń be, Týlan? — dep surady Mezgil oqystan.

«Árıne, borannyń aty boran emes pe?!» — degim kelip bir turdym da, manaǵy órt jaıyndaǵy jaýabym esime túsip, toqtap qaldym.

— Joq, bylaı estigenim bolmasa...

— Báse, bilmeısiz. Óı, soıqan ǵoı ol bir. Qara órt degeniń túk emes munyń janynda. Odan áıteýir jol taýyp qutylýǵa bolady ǵoı. Al myna jyndy borannyń qarmaǵyna bir ilikseń, tiri shyǵýyń joq. Joq, jut segiz aǵaıyndy emes, toǵyz aǵaıyndy bolǵan myna Mezgildiń dalasynda. Aılap soqqan aq tútek tolastamaıdy-aý! Jer men kók astasyp, aq kebinge oranyp alady da, qutyryna uıtqıdy kep. Osyndaıda syrtqa shyqsań boldy, kóz aldyńda qaraıyp, qalqaıyp kóringen kórshi úılerden taban astynda kóz jazasyń da, aq surqaı qoımaljyń bir záhárli dúnıeniń ishine enip júre beresiń... Úıde otyryp ta raqat taba almaısyń. Shókken pilge uqsap tereze aldynda taý-taý qar turady. Ár qıly órnek salyp áınekke qalyń qyraý qatady. Kún tal tús bolsa da, óz úıiń ótken túnniń bir bólshegin jasyra tyǵyp, ustap qalǵandaı, tym qarańǵy tartady. Syrttan kirgende kóziń úırengenshe ár nárseni bir qarmanyp, múgedek bolasyń da qalasyń. Pesh murjasy áldeneni azalap, erteńdi-kesh ulıdy kep. Júregińdi tyrnalaıdy. Aınalań gýlegen jel bolady. Pesh mańynan basqa baspana tappaısyń tipti.

«Anańyzdan qaıtip ajyrastyńyz?» — dep suradyń ǵoı jańa. Aıtaıyn. Men ol kisiden sol jyly osyndaı bir jyndy boranda adasyp qaldym. Týǵan sheshemdi Mezgildiń órti aldy, ógeı sheshemdi Mezgildiń borany áketti...

Osy kezde poezd bir stansıaǵa kelip toqtady. Restoranǵa lap qoıǵan aýmaqty top býfetti qorshalap aldy da, syra surap, araq surap dabyrlasa bastady.

— Dalaǵa shyǵyp az-kem boı jazsaq qaıtedi? — dedi Mezgil.

Men qarsylyq jasamadym. «E, myna ózimen birge kele jatqan qarıa — sol Bıbigúl sheshesi boldy ǵoı» — dep men de qozǵaldym. «Biraq, álginde Bıshám demep pe edi? — degen taǵy da bir oı keledi. — Bul álde úshinshi anasy boldy ma eken?»

* * *

Poezd taǵy da ilgeri jyljydy. Biz taǵy da baıaǵy ornymyzǵa kelip otyrdyq.

— Ol zamanda zorlyq-zombylyq degende shek bolǵan ba, meniń ákem jábir kórse, óz aǵaıyndarynan kóripti, — dedi Mezgil. — Boıdaq kezinde áldi aǵaıyndarynyń malyn baǵyp, otyn-sýyn tasyǵany óz aldyna, keıin otaý bolyp ońasha shyqqasyn da, «bárekelde, betińnen jarylqasyn!» degendi estı almaǵan. Shabyndyq bólinse, jerdiń taz — shaqatty jerlerin beripti. Al egin salsa, «alǵan soqa-saımanyńnyń maıy, mingen kóligińniń maıy» — dep, túsken shyǵymnyń molyn ózderine alypty. Ananyń kezegi, mynanyń kezegi deıtinderdiń bári de qıt etse Qoıshybaıdiki bola qalady. Úı ishiniń «ári otyr, beri otyry» sıaqty jaqyndarynan kórgen japasy ıtermeledi me, álde qarańǵy bolsa da zaman aýqymyn baǵdarlaı bildi me, áıteýir, Qoıshyekeńniń jalǵyz aty men jalǵyz sıyryn ortaǵa salyp, kolhozǵa birinshi bolyp kirgenin bilemin.

— Aǵaıyn arasynda artyq-kem degen bolmaıdy. Bárimiz de jumylyp jumys isteımiz. Birlestik, teńestik degen osy, — dedi ol múshe bolyp kelgen kúni qýanyp. Áke qýansa birdemeni bilip qýanady da. Biz qaıtyp qaǵas qalamyz. «Ózimdiki» degen qanshyq ıt ol zaman túgil, osy kúnniń ózinde de árkimniń ishinde kúshiktep jatpaı ma, qoramyzdan mal ketkenge janymyz eptep aýyrdy. Sonda da ógeı sheshemiz ekeýimiz bolyp biz de qýattap, maqul desip jatyrmyz.

Ákem áýeli ortalyqtyń malyn baqty. Anam ortalyqtyń sıyryn saýdy. Sodan keıin ekeýi de saraıǵa aýysty. Ol kezde mashına degeniń túske engen be, ákem úsh syrǵaýyldy mosy etip asyp alady da, erteden qara keshke deıin qol eleýishpen bıdaı eleıdi. Qoıshyekeń boıy shyrǵa bolsa da, asa qarýly, jıyn-toılarda kúreske túsip, beldeskendi jyǵyp júretin, balýan atanǵan kisi edi, bir qajymaıdy. Shańyraqtaı úlken eleýish tolǵan bıdaıdy taǵandap turyp alyp shaıqaı beredi, shaıqaı beredi. Qas qaraıa qolyna kıiz kitabyn ustap esepshi keledi de: «Búgin Qoıshyekeń pálen eńbek kún tapty, pálen tonna tuqym qoryn mazalady. Sóıtip kolhoz qurylysynyń jaýlaryna pálen tonna soqqy berdi. Jarady!» — deıdi maqtap. Esepshi ákemdi osylaı maqtasa, men sheshem úshin qalaı maqtanýym kerek ekenin taba almaımyn. Óıtkeni ákem pálen tonna tuqym qoryn elep, kolhoz qurylysynyń jaýlaryna pálen tonna soqqy berse, sol pálen tonnalardy bir saraıdan shelektep tasyp eleýishke salatyn da, odan shyqqan soń ekinshi saraıǵa tasyp aparyp quıatyn da meniń ógeı sheshem. Áıteýir birdi birge qossa, ekeý bolatynyn bilemin de. Bıbigúl apam eki ákeniń jumysyn atqaryp júr dep baǵalaımyn.

Kún saıyn tonnalap aqtalǵan soń shydasyn ba, kóp keshikpeı tazarmaǵan bıdaı qalmady. Al kolhoz qurylysynyń jaýlary qaıtse de quryp kete qoımady.

...Tolassyz jyndy boran soǵady. Sondaı túnderdi baspanalap tórt aıaqty, eki aıaqty ash bóriler jortady Mezgildiń dalasynda. Olar kolhozdyń malyn torıdy. Olar kolhozdyń saraılaryn torıdy. Qybyn tapsa qarap qalmaıdy, atady, shabady, soqqyǵa jyǵady, sóıtedi de aıdap áketedi, arbalap áketedi.

Osyndaı shabynshylyqtan yǵyr bolǵan kolhoz belsendileri kúzetshilerdi senimdi degen adamdardan qoıady. Sol senimdi degenniń biri meniń ákem bolypty.

Ol bir kúni keńsege shaqyryldy. Aýdannan kelgen turaqty ókil — Júsiptiń ózi shaqyrǵan. «Ózi» deıtin sebebim bar: Dıktator bolý úshin qol astyndaǵy halyqtyń az-kóbi, qaraıtyn jerdiń kólemdi-kólemsizi esep emes pe deımin. Bir dıktator bar, mıllıondaǵan halyqty bılep, myńdaǵan shaqyrym jerge ámirin júrgizip otyrsa da mise tutpaıdy. Basqa elderge, basqa jerlerge kóz alartýmen bolady. Al ekinshi dıktator bar, qol astynda elý-alpys quralpy úı bolsa basqany izdemeıdi. Ondaılar soǵan razy.

Júsip bizdiń aýyldaǵy sondaı «aıdaǵany tórt eshki, ysqyryǵy jer jaratyn» kishkene «dıktator» edi. Eń aldymen onyń aýylǵa qalaı kelgeni meniń kúni búginge deıin esimde. Úsh at jegip, eki ıyǵyna aıqaryp eki vıntovka asynyp keldi. Keldi de shapqylap júrip kóshelerdi aralady, kóshelerdi aralap júrip, tarsyldatyp myltyq atty. Syrttaǵylar qashyp úıge tyǵyldy, úıdegiler «ne sumdyq bolyp qaldy» dep, bosyp dalaǵa shyqty.

Osydan keıin úı jappaı tintý bastaldy. Ne joq izdeıtinin kim bilsin, Qahar Júsip kúnde ertemen kósheniń bir basynan túsedi de, astan-kesteńin shyǵarady. Kórpe-jastyq, tósek-oryn julynǵan taýyqtaı burqyrap terezeden syrtqa laqtyrylady. Pesh qıratylady. Esikterdiń topsasy julynady. Úlken bolsyn, kishi bolsyn, bári de dalaǵa shyǵarylady. Aq qarda sóıleýge aýzy kelmeı kemseńdep kempir-shal men jas nárestelerge qaraıtyn bir pende tabylmaıdy. Osy kúni kelmeske ketken sol bir kórinisterdi oılaımyn da, qaıran qalamyn, Týlan. Jábirleýshi de, jábirlenýshi de adamǵa tán sezimderden ada sekildi. Jábirleýshiniń boıynan: «Erteń osy úıdiń hali ne bolady? Shıetteı balalary bar eken, ashtan ólip qalmas pa?» — degen aıaýshylyq sezilmeıdi. Qolyna túskenniń bárin de sypyryp alyp, keńsege qaraı attandyra beredi. Osymen tynsa jaqsy ǵoı. Tynbaıdy ǵoı munymen. Qora men shoshala kertesinen azyn-aýlaq ún shyqqan, qarynǵa salǵan maıy men et shyqqan úı taıly-taıaǵymen jaýapqa shaqyrylady. Qaıdan alsa odan alsyn, shyndyǵy kerek bolmaıdy. «Urlap aldym, jasyryp, soıyp aldym» — degendi moıyndaǵansha, tartatyn azap pen jazada tolas joq. Sýyq shoshalaǵa qamaǵan talaı ana men talaı balalardyń jan tapsyrǵanyn kózimmen kórdim, Týlan. Oılasań, deneń muzdaıdy tipti. Haıýan ekesh haıýan da násil qaldyrýǵa tyrysady eken ǵoı. Násil qaldyrmasa, tuqym-urpaǵymen quryp ketetinin o da biledi. Qazir jer sharynda eki jarym mıllıard halyq bar deımiz. Eger sol eki jarym mıllıardtyń ónim-ósimin elý-aq jylǵa toqtatar bolsa, jer betinde bir pende qalmaıdy eken. Adamzat urpaǵy quryp ketpek! Kóz júgirtshi, Týlan, osyǵan. Ózi qonaqtap otyrǵan butaqty aralaǵan Qahar Júsipti ne deýge bolady?! Qarǵystyń qandaıy bar oǵan laıyq? Haıýan dermisiń, mal dermisiń?!

Al jábirlenýshi she? Bul da bir osy kúnge deıin sheshe almaı qoıǵan jumbaq syrym: bir úıli jan bolyp, osharylyp, talǵajaý etip otyrǵan kójeligin tartyp alyp ketip bara jatqanǵa daýsyn shyǵaryp til qatar biri joq qoı. Erteń ashtan ólerin biledi. Bile tura úndemeıdi. Jalynbaıdy. Jaǵynbaıdy. Tomsarǵan kúıde qala beredi. Olar qaıyr-sadaqa suraýdy da bilmeıdi. Bala bolsam da, búgingideı kóz aldymda. Ashtyqtan kóziniń aldy kúltelenip, aıaq-qoly, isinip, buralyp jatqandardyń talaıyn kórdim sol qysta. Birdeme berseń alady, jeıdi. Biraq óz betimen qolyn sozbaıdy. Eshteńeni dámetpeıdi de. Óńmenińnen óter ótkir kózin birdemege maǵynasyz qadap jata beredi. Bul ne nárse, Týlan? Erlik pe? Álde ezdik pe? Beregen qolym alaǵan demeýshi me edi halyq? Bar kúninde qonaqjaı darqan pendelerdiń ólim aýzynda basqadan túk dámetpeýin, dámetpeı jatyp jan tapsyrýyn qalaı túsinýge bolady? Jumbaq bul maǵan. Kúni búginge deıin jumbaq.

Birdi aıtyp birge kete beremin, Týlan. Adam bolǵan soń, kókeıde júrgen syr ǵoı bul. Endi Qahar Júsiptiń ózine oralaıyq. Ie, meniń ákemdi sol Júsekeńniń ózi shaqyrǵan.

— Sen kimsiń?

— Men, Qo-Qoıshybaımyn...

— Qoı baǵyp júrip, baıyp ketsin dep qoıǵan ǵoı. Nıetiniń jamanyn qarashy. Baılarmen baılanysyń joq pa?

— Jo-joq...

— Joq bolsa, bar. Kolhoz saraıyn kúzetesiń. Baıqa, qaqpa aldynan qus jorǵalap ótse, jaqsylyq kóremin dep oılama! — dep Júsekeń alty ataryn sýyryp alyp ákeme kezengen.

Qoıshyekeńde «joq bolmaıdy» — degen bolǵan ba, «kolhoz saraıyn kúzetsem, kúzeteıin», — deıdi ǵoı árıne.

Sóıtip, meniń ákem kúzetke shyqty. «Kúzetsem, kúzeteıin» degenimen, Qoıshyekeńniń tapsyrylǵan jumysqa súlesoq bola almaıtyny taǵy bar ǵoı. Kún demeıdi, tún demeıdi, saraı mańynan aıaǵyn attap baspaıdy. «Júsekeńniń ózi aıtty ǵoı, qus jorǵalap ótse, rasynda da uıat bolar», — dep júredi de qoıady. Óıtýine taǵy bir sebep, kúzde quıǵan tuqym qorynyń qys ortasynda jarym-jartysy joq bolyp shyǵypty. Saraı tóńiregindegilerdiń kúzetshige deıin túgel aýystyrylýynyń máni de osynda. Sodan keıin, qaıdan kelip jatqanyn kim bilsin, kolhoz saraıyna shana-shana bıdaı kelip túsirile bastady. Ashyqqan jurt osy shanalardy, shanada teńkıip jatqan alasha qaptardy torýyldaıdy. Sol kezde sap etip Qahar Júsiptiń ózi jetip keledi de, bala demeıdi, shaǵa demeıdi, qamshynyń astyna alady. «Myna ıtterdi nege qýmaısyń?!» — dep ákeme aqyrady. Al Qoıshyekeń bolsa, úndemeıdi. Tutas alashadan tigilgen qanar qaptardyń aýzyn sheship, tuqymdyq bıdaıdy shelektep tası beredi.

Bir kúni osyndaı bir is ústinde taǵy da Qahar Júsip keldi.

— Myna shelekpen ne ónedi. Qaptap nege tasymaısyńdar? — dep kiltshi Nurymǵa tóndi.

— Bul qap emes, alasha ǵoı, kim kótere alady deısiń, Júseke... — deıdi Nurym aqyryn ǵana.

Qahar Júsip meniń ákeme bajyraıa qarady:

— Áı, Qoıshybaı, seni jurt myqty deıdi ǵoı. Myna alashany kóterip saraıǵa jetkizshi, káne, aqysyna bir but bıdaı alasyń.

Ákem «ras pa?» degendeı kishkene kózin kúlimdete qarady. Bul kezde bizdiń úıde de qaptyń taqyrlanyp qalǵan kezi edi, ıtermelegen sol jaı ma, taıynar emes.

— Nege qaraısyń? Ras aıtam. Bir but taza bıdaı alasyń.

— Kótersem, kótereıin. Tek demesin, tıtyǵyma salyp jiberetin bolsyn.

Meniń júregim sý ete qaldy. Jadaǵaı shananyń ón boıyn alyp, teńkıip jatqan bir alasha bıdaıdy qalaı kótermek? Astynda qalyp mert bolmas pa? Biraq ony oılaǵan bir pende joq. Qahar Júsiptiń qabaǵyn baǵyp turǵan júkshiler alashany arqasyna qulata bastady. Denem qaltyraıdy. Baqyraıyn desem, dybysym shyqpaıdy. Jasqa býlyǵyp, únsiz turmyn.

Degenmen aqyry qýanyshpen tyndy. Eń áýeli, alasha ákemdi shyn basyp qalǵan sekildenip edi. Qol-aıaǵy, basyn túgel jaýyp ketken.

Endi qarasam, saraıǵa qaraı súıretile qozǵalyp barady. Alashadan ákemniń qybyrlaǵan ókshesi ǵana kórinedi.

Áli esimde, tarazyǵa salǵan Nurym:

— On segiz but, bes qadaq! — dep náshteı sóıledi. Daýysynda dán yrzalyq bar.

Biz, sóıtip, ógeı sheshem ekeýmiz bir but bıdaıdy kóterip, qýana-qýana úıge oraldyq. Biraq ákem kúzetke shyqqannan beri ol jazǵanda da maza joq. Qahar Júsip atyp tastaı ma dep shyn qorqa ma, álde kolhoz saraıyna tóngen qaýip kúshti me, bilmeımin, kesh tússe-aq teri shalbar, úlken tulyp kıedi de, tymaqtyń baýyn bastyra baılaıdy. Sodan soń tot basqan eski bytyrany arqasyna asyp alyp, ákemniń sońynan ketedi. Men bolsam, azynaǵan essiz de qarańǵy úıde jalǵyz qalamyn. Syqsımany jaǵyp qoıaıyn desem, jalp etip sónip qala beredi. Jeldiń qaıdan soǵatynyn da bilmeısiń. Jel qopsytqan tóbe qańyltyry boranmen uıtqyp tarsyldaı ma, dúrsildeı me, bir tynbaıdy áıteýir. Kózim ilinip bara jatyp, shoshyp oıanamyn. Kolhoz jaýlary tóbeni kelip qoparyp jatqan sekildenedi. Tolassyz tereze tysyrlaıdy. Kózim ilinip bara jatyp, taǵy da shoshyp oıanamyn. Solbań etip bir kókjal túsip kele jatqan sıaqtanady. Tars etip myltyq atylǵandaı bolady. Gúrs etip, birdeme qulap túsken sekildenedi. Bir aýyq qasqyr ulıdy, bir aýyq ińgálap bala jylaıdy. Áıteýir borandy dúnıe qaterli de, jumbaq yzyń-shýǵa toly. Men aıqaı salamyn. Ákemdi, Bıbigúldi shaqyramyn. Biraq olar endi qaıtyp oralmaıtyn sıaqtanady.

Osyny oılasam, osy kúnniń ózinde de arqam muzdap júre beredi. Qalaı jyndanyp ketpedim eken deseńizshi.

Sondaı bir úreıli túnderdiń birin artqa salyp, tań ata kózim ilingen eken, jylaǵan daýystan shoshyp oıandym. Qarasam, eki búıirin taıanyp alyp, ógeı sheshem daýys etip otyr. Aldynda ákem jatyr. Basyn tańǵan shúberekten uıyp qatqan qan kórinedi. Kirip, shyǵyp jurt sapyrylysady. Báriniń de aıtatyny:

— Soqqyǵa jyǵyp ketipti.

— Albardyń qulpyn syndyryp, tuqym qoryn talap ketipti.

— Bıbigúl sorlynyń aıaq-qolyn baılap, aýzyna shúberek tyǵyp ketipti!

Sóz osy. Men sorlyda ne qaırat bar, ákemdi qushaqtap baqyra berdim.

Bir kezde shalqasynan esik ashyldy. Eń áýeli jarq etip naıza, sodan keıin aq pımanyń basy kórindi. Syrttan bir qora yzǵardy alyp, jyryq etek ton kıgen, ala kóz, dáý qara kirip kele jatty. Jurt tym-tyrys. Bıbigúl tas túıin, dybyssyz qaldy. Men salmastan tanydym. Bul — Júsiptiń ózi.

— Qulypty buzyp alǵan bıdaı qaıda? Qaıda tyqtyńdar? Tap!

— Káne?! — dep shesheme tóndi. Mende ún joq. Júregim sýyldaıdy. Baıqaýsyzda kózim túsip ketip edi, bir ala kózimen ony, bir ala kózimen meni atyp bara jatyr. Qoryqqanymnan baqyra berippin. Baqsam, ol sondaı aqı kóz eken.

— Almaǵan bıdaıdy qaıda tyǵady. Urylar áketti, — dedi Bıbigúl.

— Tintińder! — dedi Júsip qasyndaǵylarǵa.

Osy bir jalǵyz sózdiń qanshalyqty qudiret-kúshiniń baryn men Júsipter ketken soń bildim. Eden qoparyldy, pesh tas-talqan boldy. Qora kertelerine sýmańdap súımen júgirdi. Sheshem úsh kún sýyq albarǵa qamalyp shyqty.

Osydan keıin bizdiń úıdiń sharýasy ońalmady. Ákem jatyp qaldy. Bıbigúl isti boldy. Talǵajaý etip otyrǵan baıaǵy bir but bıdaı belsendilerdiń qolynda ketti.

Ash ıtteı ár úıdi bir toryp, ár qorany bir timiskilep, shetke shyqqanǵa aýyz salyp júrgen ashtyq bizdiń úıge de aranyn ashyp kele jatty.

— Endi qaıttik? — dedi daǵdarǵan ákem tósekten basyn kóterip, úıge kirip shyǵýǵa jaraǵan soń.

— Ie, endi qaıttik?

...Aınala shaıqalǵan teńiz beıneles. Uıtqyp jyndy boran soǵady. Alda tútegen aq qoımaljyńnan áreń-áreń kórinip ekeý keledi. Ol — meniń ákem, ol — meniń ógeı sheshem. Artta, kishkene qol shanada men otyrmyn. Kúshimniń jetkeninshe úsheý bolyp, qatarlasa júreıin desem, oǵan jaǵdaı joq. Jambasynan basqan kón etiktiń ultany bir bólek, ózi bir bólek bolyp aldaqashan qalǵan. Men taban aıaqpyn. Sol sebepti, Bıbigúl baıǵus qalyń kıgizge orap, shanaǵa otyrǵyzyp qoıdy.

Olar bir basady, eki basady, ilgeri jyljıdy. Qol shapanyń sońynda tartylǵan symdaı bolyp, ap-aıqyn jip-jińishke qos syzyq qalady. Joq, qalmaıdy, óksheleı qýǵan, janapaılap qýǵan qar teńizi tolqynymen lyq etkizip kómip keledi. Aq ırek joldyń kediri men budyry da kóp. «Shanada otyrmyn» degen atym ǵana. Kóldeneń turǵan aǵjal, aqbaıtaldarǵa qıalap shyqqanda jel ekpinimen álsin-áli aýnap kete beremin. Ondaıda Bıbigúldiń jyly alaqany taǵy da kep demep, shanaǵa otyrǵyzyp qymtap, shymqap jatqany.

Aldymyz sup-sýyq belgisizdik. Biraq men oǵan onsha kóp qınalmaımyn. Óıtkeni alda baıaǵynyń alyptarynsha sonydan soqpaq salyp kele jatqan ákem bar. Bıbigúl bar. Sol ekeýi bar turǵanda qaı tarapqa bet qoıyp júrsek te, bir jurttan baryp shyǵarymyz haq. Jalǵyz - aq ana joǵalyp jatqan izimizden shoshynamyn. Týǵan jerden Mezgildiń borany yǵystyryp barady. Birjola yǵystyryp bara jatqandaı. Qaıta aınalyp kelý joq, qaıta aınalyp kórisý joq sekildi. Onyń ústine qulaq tundyra soqqan úskirik jel qoıny -qonyshymdy aralaıdy. Beınebir jylan ysyldap aralap júrgendeı. Tisim tisime tımeıdi. Qarynǵa túsken de qaýqarly eshteńe joq. Ol da bir jaǵynan sát saıyn oıǵa oralyp, mazalaıdy.

Biz shyqqaly, mine, eki kún. Kúnásiz bolsaq ta, kúnáli esepti, urlanyp, túnde shyqtyq. Qaıyrsyz úıdiń oty jaǵýly, tósek,orny jıýly, tipti ógeı sheshemnen kelgen batsaıy shymyldyǵy da qurýly, bári de ózimiz bardaǵy kúıinde qaldy. Bul — eki-úsh kún bolsa da Qahar Júsip sekem almasyn dep iz tastaý ǵana.

Júredi, turady olar. Túndeletip, bir jaı-mekenderge keledi. Qonǵan úıdiń otynyn usaqtaıdy, esiginiń aldyn alyp qalǵan taý teńiz qardy arshıdy. Sodan keıin sýyn iship, jolǵa dep bir ýys kójeligin surap alyp taǵy da ilgeri ketemiz. Soqqydan áli esin jıyp bolmaǵan ákem baıǵus jıi toqtaıdy. Qol shananyń jibi ash bolsyn, toq bolsyn bir moıymaıtyn, bir qabaq shytpaıtyn ógeı shesheme, dúldúl shesheme qaıta-qaıta aýysyp barady da, uzaǵyraq toqyrap qalady. Qol shana artyna bir qarys qos syzyq salyp jyljı beredi...

Sodan beri otyz bir jyl ótti. Men, mine, taǵy da dál sol jolmen kelemin. Aq sútin bermedi degeniń bolmasa, shyn ana bola bilgen, aıaýly adamǵa asyǵyp kelemin. Biraq qol shana emes, astymda jelden júırik mashına. Sonda da asyqqan kóńilge ilese almaı egin -eginniń arasyndaǵy shoqalaq jolmen óndirmeı keledi.

Jol!

Jol taǵdyry da adam taǵdyry sıaqty qyzyq bolady eken ǵoı, Týlan. Bir kezde múlgip jatqan qazaq saharasyna sor ákelip, yrysyn ákete bergen, búkil Evropaǵa áıgili aty shýly qasqa jol edi bul. Zildiniń mysy men Qaraǵandynyń kómiri osy jolmen baryp, búkil dúnıelik bazarlardyń saýdasyna túsken. Fransýzdyń jibegi de, aǵylshynnyń jún matalary da osy jolmen aılap, jyldap júrip jetken-di. Qazaq dalasyna bul jolmen jábir japa, qýlyq-sumdyq keldi, aqsha keldi, tez keldi biraq. Samarqaý eldiń sanasy da osy jolmen oıandy. Kesh oıandy, biraq. Bul jolmen jaıaý-jalpylap júrip Pýshkın keldi. Nekrasov keldi dalaǵa. Bul jolǵa qazaq halqy qasqyr kórgen jylqysha osqyryna, shoshyna qarap jaqyndaı berdi, jaqyndaı berdi... Paıdasyn da kórdi, basyn da quldyqqa baılap berdi.

Sóıtip, bir kezde dúnıe júziniń jebirlerin bal arasyna «men mundalaıtyn» qyzyl gúlshe ózine tartqan jol — mine, endi egin arasynyń shoqyraq soqpaǵyna aınalyp ketipti.

Ie, Týlan, jol taǵdyry da qyzyq. Bir kezdegi dańǵyl joldar shóp shyǵyp, búrkeý tartady da, joǵalady. Sonydan taspadaı bolyp jańa joldar túsedi. Ol jol jańa da jaqsy meken-jaılarǵa aparady. Aldaý-sumdyǵy joq, pále-jaladan qaǵas, ósek-ǵaıbattan ada qarym-qatynastarǵa — adam qarym-qatynastaryna aparady...

..Qaıda apararyn bildim be men onda. Áke-sheshem súıretken qol shana meni qalyń bir qaraǵaıdyń ishine alyp kirdi.

Eń jaqsysy, borannan qutyldyq. Byqsyǵan tezekten, qur lapyldaǵanymen, qyzýy joq qamystan qutyldyq. Qaraǵaı basy shaıqaqtap týlaıdy. Mezgildiń boranyn sol ǵana eske salady. Al qoıyny bolsa, qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Úp etken jel tursa, josa jóneler qalyń qardyń qozǵalar túri bilinbeıdi. Tósegin myqtap salyp alǵan. Úlkender bolsa, jýan-jýan aǵashtardy kesip ákeledi de, otqa tastaıdy. Jan-jaqqa jalqyn qyzýyn jaıyp mazdap, qozdap janady ol.

Biz endi jalǵyz da emespiz. Jańa bir úı ishimen tabystyq. Úı ıesi sopaq bet, sary saqaldy Nurysh deıtin eńgezerdeı sary kisi. Uzyn sapty aq baltasyn jarqyldatyp, qulashtaı soǵyp, qulatylǵan qaraǵaılardy butarlaıdy da jatady únemi; sózben de isi joq, ákem sıaqty úndemeıtin bir pende. Nurekeń úndemese de jaqsy adam edi. Shaı iship jatqan ústine kire qalsań, aıyr saýsaqty, arbıǵan qolymen bólke nannan ýystaı úzip alady da, áıelge tán jińishke daýsymen:

— Al, qaǵyp al! — dep esikke laqtyratyn. Árıne kelgen sharýany bitirgen soń qarap turam ba, jaqsy kóretinimdi jaıylǵan ezýimmen tanytyp, jaıyma jónelemin ǵoı. Joq, jónelmeımin, alǵanǵa kóńilim kónshimese, arqamdy bir qıqań etkizip tura beremin. Arqany qıqańdatatyn sebebim de bar. Baıaǵy Bıbigúl apamnan kelgen kóılektiń jalǵyz jaǵasy men omyraýshasy ǵana qalǵan. Jat kózge kóılegi bar eken desin deımin be, qamyt kıgizgen atsha, sol jaǵa men omyraýshany moınyma ilip, jalańash etime shapan kıip júretinmin. Nurekeń sonymdy baıqaǵan bolsa kerek, bir barǵanymda ústindegi kóılegin sheship alyp, mazdap janǵan otqa jaǵasynan búrmeleı ustap, árli-berli, dóńgeletip aldy da, qolyma ustatty.

— Bar, úıińe bar da kıip al.

Nurysh osyndaı jaqsy adam.

Osy jaqsy Nurekeńniń úıinde meniń qyrtysym súımeıtin de bireý bar. Ol — kózi tyshqannyń kózindeı jyltyrap turatyn qýshyq bet qara kisi — Sadyr. Ol meni kezdesken jerde: «Óı, boqmuryn» dep kemsitip, murnymnan shertip ketedi. Nurysh joqta bara qalsam: «Nege keldiń, boqmuryn? Ana murnyńnyń sorasyn aǵyzbaı, tabanyńdy jaltyrat!» — dep aıdap shyǵady. Sol sebepti, men ony jek kóremin. Jek kórgenimdi qaıteıin, shynymdy aıtsam, qorqamyn odan. Qorqa júrip, atarǵa oǵym taǵy bolmaıdy. Óıtetinim: Sadyr Bıbigúlmen kezdesse-aq boldy, birdemelerdi aıtyp, ázildeı bastaıdy. Qolaısyz jerlerge qolyn júgirtedi. Sonda men qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdaımyn. Biraq Bıbigúl de ony unatpaıtyn sıaqty. Aldyrmaıdy:

— Ket ári, innen shyqqan qapteserge uqsamaı! — dep betin qaıtaryp tastaıdy. Sonda ǵana janym jaı tapqandaı, sazaıyn bergen shesheme razy bolyp, Sadyrǵa ishimnen: «Ózińe de osy kerek!» — dep qoıamyn.

Sol Sadyr men ákem aǵash aralaıdy. Nurysh jyǵylǵan qaraǵaılardy butalaıdy.

Bul kásippen aınalysqaly turmystyń beti túzeleıin dedi. Qalaı deseń de, nanǵa aýzymyz tıdi. Ákem keshke jumystan bosaǵan soń, asqanaǵa baryp, aq bólkeni qoltyqtap qaıtady. Jalǵyz ǵana qolaısyzdyq bar. Nuryshtyń úıi de, biz de qalyń jabylǵan qosta turamyz. Táıiri, iship-jemiń bolsa, deni saýǵa aıaz degeniń túk emes eken ǵoı. Ógeı sheshem jýan -jýan dóńbekterdi alyp kelip, dúrildetip otty jaǵady. Kartopty shelektep asady. Aq nandy, úgilgen kartopty toıa jeımiz. Sodan keıin qabat-qabat jamylyp jatamyz da qalamyz. Tanaýymyzdan aq býdy parovozsha býdaqtatyp, uıqyǵa da ketemiz. Bir ǵana jamany — ertesine turǵanda qıyn. Aınala qysqan sary aıaz basyńdy kóterseń - aq bas salyp, jyly tósekke qorǵalata beredi. Bir turyp alǵan soń murtyńdy balta kespeıdi. Laýlap janǵan otqa taltaıa qaqtanyp, eki betiń bal-bul janyp otyra beresiń. Al, reti kelse, Nurekeńniń qosyna qaraı jalań aıaq, jalań bas júgirip ala jónele beresiń. Aq qarda aıaǵyńda lypańnyń joǵy da túk emes eken, qarnyń toq bolsyn de!

Biraq meniń bul qyzyǵym uzaqqa barmady.

Ákem áýeli «basym aınalady», — dep shaǵyna beretin boldy. Bara-bara jatyp qalatyndy da shyǵardy. Ondaıda «qoı kezegi» Bıbigúlge keledi. Biraq oǵan Sadyr razy emes. «Qoıshybaı toıynǵan soń, sholjańdaıyn dedi. Ózi úıde qalyp, jumysqa áıelin jiberetindi shyǵardy» — dep qalady. Onymen de tynbady! Bir kúni qosqa kelip qıǵylyqty salmasy bar ma!

— Paekti birdeı alasyń da, jumysqa qatynyńdy jiberesiń. Olaı bolmaıdy endi. Ne oryndy bosat. Ne jumysqa shyq. Ekiniń biri.

Sheshem bolsa:

— Asyraı almaı jatqan qyzyl sıraqtaryń bar ma edi?! Qyp-qyzyl jigitsiń, uıalsaıshy osylaı deýge. Menen artyq qıratyp, sen de eshteńeni qyryp tastaǵan joqsyń, — dep shaptyǵa sóıledi.

Al ákem bolsa, úndemeı qaldy. Erteńine:

— Aıtty — aıtpady, Sadyrdan uıat boldy. Búgin jaman sıaqty emespin. Ózim barǵanym jón bolar, — dep jumysqa ketti. Biraq sol ketkeni ketken boldy. Qaıtyp qosqa kire almady. Eńkeıip aǵash aralap jatqan kezinde:

— Kózim qaraýytyp barady, tura turshy, Sadyr, — dep otyryp jatypty da, ótip júre beripti...

Osy kezde restoran kýhnásynan shyjyldap, burqyraı shyqqan eki bıfshteks «bylaı turyńdar, jol berińder, men kelemin!» — degendeı ár aýyzdyń silekeıin shubyrtyp, bizdiń aldymyzǵa kelip toqtady. Men bir rúmka konákty qutty ornyna attandyryp jiberdim de, qýyrylǵan etti ala berip, oılanyp qaldym. Kóz aldyma bala Mezgildiń Sibir ormanynyń ishindegi halin, múshkil halin, elestetetin sıaqtymyn. Sodan keıin ne istedi eken bul baıǵus? Álde aq qardyń, kók muzdyń ústinde jalań aıaq júrip el aqtady ma? Álde...

Meniń oıymdy Mezgildiń daýsy bóldi:

— Áke, ketken soń bizde ne kúı qaldy deısiń, Týlan. Bıbigúl áýeli Sadyrǵa serik bolyp, aǵash aralap júrdi. Biraq burynǵydaı emes, joq nársege keıip, qabaq shytatyn minez shyǵardy. Byqsyp, ot janbasa da, baıqaýsyzda qazannyń túbi kúıe bastasa da, «qudaıy qurǵyr, qý qudaı-aı!» — dep taýsyla qalady. — Biraq men onysynan seskenbeımin. Óıtkeni bala degen tamyrshy sıaqty emes pe, ózine degen kóńildiń ala-qulalyǵyn dán basyp, birden bile qoıady ǵoı. Ákem ólgennen beri sheshe kóńilinen ondaı ózgeristi baıqamaımyn. Qabaq shytsa, basyna túsken aýyrtpalyqqa, jan joldasynan aıyrylǵanyna, óz taǵdyryna qaıǵyratyn shyǵar. Ońaı deımisiń!

Men, biraq osy bir tyshqan kóz, jypylyq Sadyrdan seskenemin. Sonyń minez-qulqynda, júris-turysynda maǵan unamaıtyn birdemeler bar. Jumys basynda dem alǵan bolyp otyryp, sheshemmen uzaq sóılesedi. Men óıtip otyrmasa eken, sóılespese eken deımin. Keıde ár nárseni sebep etip, qastaryna baramyn da, malaqaıymdy tabanyma salyp turyp qalamyn. Ne sóılesetinderin bilgim keledi. Biraq tyńdaý qaıda maǵan?

— Áı, boqmuryn, bar, tabanyńdy jaltyrat, menen birdeme kórmeı turǵanyńda. Tyńshy sıaqtysyn kórdiń be óziniń! — dep aqyrady Sadyr.

Sol kezde sheshemniń kózinen móltildegen jasty kóremin:

— Jetim dep, jesir dep basynasyń-aý, Sadyr. Mezgildiń ákesi bolsa, bizben bulaı sóılespegen bolar ediń ǵoı. Sóıle. Saǵan ker keler deımisiń, — deıdi aqyryn ǵana kúrsinip.

Sondaıda men sheshemdi ári aıaımyn, ári ishteı keıımin de oǵan. Keııtinim: burynǵydaı adýyn sóılep, betin qaıtaryp tastamaıdy. Qajyǵandyǵyn tanytyp, músápirsı sóıleıdi. Nege óıtedi eken, kartop sıaqty sopıyp turǵan jyltyr mańdaıynan bir perip: — Bar, endi qaıtyp qaramdy kórme! — dep nege aıtpaıdy eken? — dep keıımin. Biraq tura berýge shama joq. Sadyrdan qaımyǵamyn da, qosqa qaraı tartyp jónelemin. Onda da mazam bolmaıdy. Myna suńǵylalyqty qarańyzshy. Qarshadaı bolyp alyp, Sadyrdyń meni ǵana emes, Bıbigúldi de jábirleıtinin sezetin sıaqtymyn. Jatyp alyp ár túrli aıla oılaımyn. Top quramyn. Qaıtse de tyshqan kóz Sadyrdan qutylýdyń amalyn izdeımin. Birese Sadyrdan eki ese zor, batyr jigit bolsam, sóıtip, ony kóterip aparyp bir aǵashqa asyp qoısam deımin. Kenet orman ishinen bir jolbarys shyǵa kelip, arqalap alyp jónelse dep te qıaldaımyn. Júrip kele jatqanda aldynan bir or kezdese qalyp, soǵan nege túsip ketpeıdi eken degen oı keledi. Biraq qansha aıla-tásildi armandap baqsam da, Sadyrǵa bir kez kelmeıdi. Qaıta bizdiń qosqa ana-mynany syltaýratyp, jıi kelgishteıtindi shyǵardy. Bir kelse boldy, joqty, bardy sóz etip shyqpaı qoıady. Osylaı qys ta ótti. Bıikke kóterilgen kún jer-anany býsandyra bastady. Jer aıaǵy keńip, orman ishi qıly-qıly gúlge, qıly-qıly únge toldy. Biraq men aýyryp qaldym. Kózim qaraýytyp, basym aınalady. Qara sýdan basqa túk ishkim kelmeıdi. Shóldeı beremin. Tún bolsaq, kóz aldyma keremet bir elester kep ornaıdy. Maǵynasyz bir qyz oınaqtarǵa aralasyp ketetin sıaqtymyn. Uıtqyp boran soǵatyndaı... Japyrylyp aǵashtar qulaıdy. Solardyń astynda qalǵan ákemdi kóremin. Tegi sandyraqtaıtyn bolsam kerek. Oıana kelsem, mańdaıyma sýyq sý basyp otyrǵan Bıbigúldiń: «Tıyshtalshy, shyraǵym. Bári de ornynda. Mynaý shyqqan kóktem ǵoı. Boran qaıdan soqsyn. Aǵashtar da qýlaǵan joq. Basyńdy kóterip, asqa qaraǵan kezińde ákeńniń basyna baryp, duǵa oqyp qaıtamyz. Sabyr et, balam» — degen qońyr únin estımin.

Bul sóz maǵan ál beretin sıaqty. Kembaǵal kóńil jubanysh tabady. Kózim qaıta iline bastaıdy. Taǵy da álgi bir qyzyldy-jasyldy álemish dúnıege baryp enemin. Sol buldyr elestiń ishinen ap-aıqyn bolyp, Bıbigúl sheshemdi kóterip áketip bara jatqan Sadyrdy kórem. Aıqaılaıtyn bolsam kerek. «Men, mine, qasyńda otyrmyn. Sabyr et, shyraǵym», — degen Bıbigúldiń daýysy keledi taǵy da. Men sonda ógeı sheshemdi qushaqtap alamyn. «Ketpeshi, apataı, kete kórmeshi!» — dep jalyna bastaımyn.

— «Seni tastap qaıda ketedi deısiń, men beıbaq!» — deıdi Bıbigúl aýzyma sý tamyzyp. Men onyń baýyryna kire túsemin. Bar qaraǵashtaı panam sol. Aıyrylyp qalsam, óletin sıaqtymyn. Bıbigúl de sonymdy sezer bolsa kerek. Qasymnan eki eli ketpeıdi. Suraǵanymdy eki etpeı, uzaqty kún otyrady da qoıady.

Osyndaı alas-qapas, jan ushyrýmen talaı kúnder ótti. Tegi betim beri qaraǵan bolsa kerek, tamaqqa kóńilim shaba bastady. Biraq turaıyn desem, basym aınalyp, qulap qalamyn. Tósekti bosaǵaǵa jaqyn saldyryp, uzaq jatam. Esikten kók móldir aspannyń aıadaı bir pushpaǵy kórinedi. Odan beri kók japyraqtaryn jaıyp kele jatqan aq qaıyń bar. Baıaý teńselip qybyrlap turady. Ne izdeıtinin kim bilsin, qaıyń butaǵynyń arasynda ushyp-qonyp bir sary shymshyq shyryldaıdy erteńdi-kesh. Meni sıqyrly kóktemniń osy bir qulpyrma kórinisi áldebir qıan shalǵaıǵa shaqyrǵandaı bolady. Ana bir sary shymshyq bolsam deımin. Sary shymshyq bolyp, móldir sýly tostaǵan kólderi bar Mezgildiń dalasyna qaraı samǵap ketsem deımin. Sol kezde «Al Bıbigúl qaıda qalady?» — degen saýal qaperime sap etedi. Júregim sý ete túsedi. «Joq, joq, Bıbigúl sheshemnen ólsem de aırylmaımyn!»

Bir kúni Bıbigúl esik aldynda meniń kóılegimdi jamap otyrdy. Men kúndelikti daǵdymmen qosta jattym. Daýystaı sóılep Sadyr kele jatyr. Meniń júregim týlap qoıa berdi. Qos esiginen syǵalaımyn. Sadyr kelgen bette-aq jantaıa berip, Bıbigúldiń myqynyna qol júgirtti:

— Myqynyńnyń ózi nemene, ólgen qoıdyń jambasyna uqsap shodyraıyp ketipti ǵoı.

Sheshe jaýabyn tyńdarǵa dármen qalmady. Qalaı turǵanymdy da, ne oılaǵanymdy da bilmeımin. Qostan atyp shyqtym da, Sadyrdyń ústine mysyqsha jarmasa tústim. Aıanbadym. Beıǵam jatqan Sadyr turǵansha tyrnaqty da, tisti de batyra salyp, josalaı berdim. Kózim qanǵa toldy ma, álde býlyqqan jasqa toldy ma, ony da bilmedim, áıteýir eshteńeni kórgen joqpyn.

Sadyr da aıanyp qalmaǵanǵa uqsaıdy. Belim, qabyrǵam kútirledi. Sodan keıin laqtyrylǵan dopsha kóterile berdim de, sylq ete tústim jerge. Basym jańǵyryqqa tıdi.

— Myna ákeńniń aýzyn... Ittiń balasy, qaıtedi? Betimdi tyrnap tastady ǵoı! Qolyńdy qol, butyńdy but etip tas-talqanyńdy shyǵaraıyn ba osy!

— Oıbaı, qudaıy qurǵyr, shunaq qudaı-aı, óltirdiń ǵoı qý jetimek sorlyny. Joǵalshy, kórinbeshi kózime! - dep Bıbigúl júgirip keldi. Daýsy shıraq, baıaǵy ákem bardaǵydaı. Maǵan keregi de sol ǵoı, qatty qysyp qushaqtap aldym da, aǵyl-tegil jylaı berdim. O da meni ystyq baýyryna tartty da, daýys qosty.

Mine, sol ana arada otyz jyl ótken soń ál ústinde jatyp izdepti meni, kórgisi kelipti. Nege izdedi? Nege kórgisi keldi eken? Men osyny kóp oıladym, Týlan. Oıladym da bir suraqqa kep tireldim. Bilgiń keledi: Adam osy óler aldynda ne oılaıdy eken, sony bilgiń keledi.

Menińshe, adam ólerde dúnıeniń ystyq ekenin túsinedi. Qımaıdy. Osy jasynda qıly-qıly bultarys, qaltarysy bar buralań jolmen júrip, jaqsyny da kórdi, jamandy da kórdi. Jaqsy adammen de kezdesti, jamanmen de kezdesti. Óziniń de jaman, jaqsy bolǵan kúnderi bar. Sony oılaǵanda jamannyń bári umyt bolady da, dúnıe endi nurly, ystyq, jarqyn jaǵymen kóz aldyna ulǵaıa sylańdaıdy. Sondaı sátte adam óziniń adamdyq mahabbatyn bergen, meıirimin salǵan, qymbat ta qımas, aıaýly degen jandaryn izdeıdi. Solardyń bolashaq tileýin tileıdi. Soǵan qyzyǵa, qyzǵana qaraıdy. Men, mine, osylaı dep oılaımyn da, asyǵa túsemin. Kórgim keledi, tildesip qalǵym keledi.

— Ie, sodan soń? — dedim men degbirsizdenip.

— Sodan soń sóz qysqa. Jolymyz ekige aıryldy ǵoı. Men kóp keshikpeı balalar úıine kettim. Al Bıbigúl bolsa, turmysqa shyqty...

— Sadyrǵa ma?

Mezgil maǵan qarady. Keıpinde «óziń qalaı oılaısyń?» degen suraý bar.

— Ie, soǵan... — Mezgil tunjyrap otyryp qaldy. Sodan keıin bir kúrsinip qoıdy da, sóıleı berdi. — Joq, turmysqa shyqty dep jazǵyrmaımyn. Qazir oılasam, sol kezde maǵan kekse kóringenimen, jıyrma beste ǵana eken ǵoı. Jıyrma bes degen nemene, ýyzy arylmaǵan sábı emes pe! Ie, sábı! Joq, shyndap kelgende, tipti Bıbigúl baısyrap da shyqpaǵan bolar. Saralasam, birden-bir durys jol osy. Men balalar úıine alynyp, memleket tárbıesine kóshpesem, ol turmysqa shyqpasa, Sibirdiń qaı aǵashynyń túbinde qalarymyzdy qudaıym bilsin! Mine, «anam bar edi» — dep áıelime aıta almaǵan sebebim osy edi, — dep toqtady Mezgil.

— Sodan keıin kórispedińder me?

— Joq, kóristik. Kúz túskenge deıin jıi-jıi kelip turdy. Birese aq bólkesin arqalap, birese alǵan táttilerin oramalyna túıip ákep júrdi. Sodan keıin tegi, qonys aýdaryp, basqa jerge kóship ketti ǵoı deımin, kóz jazysyp qaldyq. Joq, taǵy da bir ret kezdestik. Ol soǵystan keıin dál budan on bes jyl buryn edi. Men maıdannan oralǵan soń Dnepropetrovskiniń ken ınstıtýtyna baryp túsken edim. Sonyń úshinshi kýrsynda oqyp júrip myna Qaraǵandyda praktıkada boldym. Sonda kimnen estigenin bilmeımin, osynaý «Mezgilden» qurty men maıyn arqalap izdep keldi. Kórispegeli kóp jyldar ótti ǵoı. Kóp jańalyqtary bar eken. Eń aldymen, óz sózimen aıtqanda, «zaman túzelgen soń» «Mezgilge», kolhozǵa oralypty. Taǵy da bir qýanysh, meniń ózim tanymaıtyn eki inim, bir qaryndasym bar bolyp shyqty.

Bıbigúl qasymda on kún boldy. Qoshtasarda:

— Jetim edi, jetse eken, adam bolsa eken — dep tilep edim jatsam da, tursam da. Jat baýyr bolma, shyraǵym. Jazyńdy únemi shesheńniń qasynda ótkiz, — dedi.

Biraq men bara almadym. Tyshqan kóz Sadyrdyń aldynda nesine músápirsıin degen namyspen barmadym...

— Ǵajap eken, al kóre aldyńyz ba Bıbigúl shesheıdi bul saparyńyzda? — dep suradym taǵy da.

— Ǵajaby sol — kirip barsam, úlkenirek kelgen tórgi bólmede qaptap otyrǵan jan eken. Báriniń de júzi synyq, bári de tilsiz. Solardyń ishinen kózim birden Sadyrǵa tústi. Baıaǵy qalpy. Tyshqan kózi jyltyraıdy. Ústinde barqyt beshpet. Bar ózgerisi — sulý etip qara saqal jiberipti. Qolynda taspıyq. Kópten beri jumysqa janaspaǵandyqty tanytar kúsi joq aq saýsaqtarymen taspıyqtyń jaqut tastaryn bir-birlep aýystyryp kúbirleıdi. Odan keıinirekte sol Sadyrǵa uqsas eki bala jigit otyr. İshimnen: «Beıtanys inilerim osylar shyǵar», — dep oıladym. Oń jaqta aq kereýet. Ústinde bireý jatyr. Beti aq oramalmen kólegeılep qoıylǵan. Men onyń kim ekenin birden bildim. Biraq myna jurttyń synyq júzine, kórsem dep asyǵyp kelgen kisimniń qımylsyz qalǵan tulǵasyna qarap, júregim sý ete tústi.

Áýeli Sadyr shyramytty meni.

— Aý, keldi ǵoı...

Jurt qımyldap, qozǵalyp qaldy. «E, alla baıǵus-aı! Qaıtsyn!» — degen kúbir júgirdi.

Beıtanys inilerimniń ekeýi de ushyp túregelip, qushaqtaı alyp jatyr.

— Jańa ǵana kózi ilindi, — dedi biri meni qorqytpaıyn degendeı.

Sol kezde kólegeılengen oramal da qımyldady.

— Basymdy kótershi, — dedi álsiz aýrý daýys. Sodan keıin ajymdy bir tereńnen janary qaıtyp, sýala bastaǵan bir kóz qadaldy maǵan. Arada kóp jyldar ótse de, kóńilimde ystyq sýreti saqtalǵan, meıirban kóz, ana kózi bul...

— Úıbúı-ı-ı. Mezgilmisiń?.. Shybynym-aı, keldiń be? — dedi ol aqyryn ǵana. Ol osyny aıtty da qaıta qısaıdy. Kózin jumyp kóp ýaqyt únsiz jatty. Qarasam, jas monshaqtary sarǵaıyp, sýalǵan betine móldir syzyq salyp domalap barady eken. Nege jylady? Ne oılady ol dál osy sátte? Myna qazirgi eki dúnıeniń ustara júzindeı qyl arasynda jatqan aýyr halin oılap, jaryq dúnıeni qımaǵandyqtan jylaı ma? Álde «Sende ana joq, mende bala joq, sony estip bala etip alaıyn dep keldim», — degen sózin esine alyp, onyń ana bola alǵan, meniń bala bolýǵa talpynǵan alǵashqy kúnderin, aýyr kúnderin esine alyp jylaı ma? Bolmasa, «eki talaı kezeńge kelgende, sózimde tura almadym, zatym áıel bolǵan soń, álsizdik ettim, keshir sonymdy» deı me? Qaıdan bileıin men ony, Týlan. Adam kóńili ǵajaıyp únderge, ǵajaıyp syrlarǵa tunyp turǵan názik perne sıaqty emes pe?! Bir qylyn bassań-aq qýanysh-qaıǵy bolyp, kúıinish-súıinish bolyp, tógilip ketpeı me! Sóılep ketpeı me? Ekiniń biri uǵa bere ala ma ony.

Mine, úı toly jandar otyr osynda. Biri tunjyrap, biri jylap ta otyr. Múmkin olar óziniń sábıdeı pák tazalyǵymen, aǵaıyn-týǵandy alys-jaqyn dep alalamaı, bárine de meıirban ana bola alǵan, aýyl anasy bola alǵan Bıbigúldi aıap tunjyraıtyn bolar, aıap jylaıtyn bolar. Biraq munyń bári ótkinshi, umyt bolar sezimder ǵoı. Olar ana kúnde sylap, kúnde tarap sulý saqal jiberip, qolyna taspıyq ustap qalǵan pirádar Sadyrdyń kóńilinde ne kúı bar, myna ystyq dúnıeden ótkeli jatqan ana kóńilinde ne kúı bar, aqyry otyz jyl boıy kórispeı, sýysyp ketsem de, eki sózdiń kúshimen qańbaqtaı ushyp kelip túsken meniń kóńilimde ne kúı bar, qaıdan bilsin, qaıdan uqsyn! Bar bolǵany:

— Álsirep qalasyń, jylaı berme! Kútken balań keldi. Armanyń joq endi, — dep qosarlana sóılep, basý aıtyp jatyr. Biraq ana baıǵus til qatpady. Kóp jatty. Sodan keıin taǵy da basyn kóterdi. «Qysylyp qalarsyń, jata tur!» degen aqyldy alǵan joq.

Endi júdeý keskinine anyqtaı qarasam, álginde joq bir kúıge kelipti. Bet ushynda ántek qan oınap shyǵa kelgendeı. Kóńildi de sergek seziledi.

Men muny óz basymdaǵy kúdikti úmitke jeńdirgen «e, báse, osylaı bolsa eken!» degen aldamshy sezim qubylysy ma dep edim, onym teriske shyqty. Sheshem buryn tún bolsa, jótelip, tynshı almaı shyǵady eken, men kelgen túni tynystap jaqsy uıyqtady. Erteńine asqa kóńili shabatynyn aıtty. Sodan keıin belin mata belbeýmen qatty býyp, úı ishinde bas kóterip birer basyp júrdi de.

Surastyra kelsem, munyń bári de men kelgennen bergi ózgerister. Kóńil degen, áne sol. İzdep edi, ańsap edi. Kórdi de, tyndy. Joq, tynbady. Dertine daýa tapty. Sergip, sergek sezinip qaldy.

Sóıtip, aýrý sheshemniń alǵashqy shıpasy — men, meniń kelýim boldy. Biraq men keldim, bitti demedim. Aýdan ortalyǵyna mashına jiberip, dáriger aldyrdym. Tyshqan kóz Sadyrdyń: «Pyrash-shyrashyńdy qaıtesiń, shyraǵym. Allanyń jazýy osylaı bolsa, tura kelgen ajalǵa kim ara túse alady!» — degenine qaraǵam joq.

«Al sonda, anańnyń syrqaty ne boldy?» — demeksiz ǵoı. Ol — talaıdy baýdaı túsirip jatqan qurt aýrýy — týberkýlez eken. Men dárigermen aqyldasa otyryp, bir toqtamǵa keldim de, sheshemdi salyp alyp, stansıa qaıdasyń dep bir-aq tarttym.

— Oıpyr-aý, ana Bıshám degen kisi sol Bıbigúl shesheı me?

— Ie, sol kisi. Qaıdan shyqqanyn bilmeımin, áıteýir solaı atap ketippin ǵoı kishkene kezimde. Bıshám dep qalsam, sol daǵdyma baǵyp jatqanym da.

— Ana Sadyr shal neǵyp kóne qoıdy? — dep suradym taǵy da.

— Shafǵat, Safǵat, degen eki jasóspirim inim qarsy bolmaǵan soń ol qaıda barsyn! Biraq ózine attanarda:

— Bir kezde jalań aıaq qar keship, panasyz qalǵan kezimde kózimniń jasyna, murnymnyń boǵyna qaramap ediń, endi meniń de saǵan qaraıtyn jaıym joq. Búgin óstip, ústi-basyńa tozań túsirmeı, jigitshe sylanyp, sıpanyp otyrsań, men onyńnan kún demeı, tún demeı salpaqtap, kolhozda eńbek etken, odan qalsa, sıyryńdy saýyp, qol dıirmenińdi tartqan, otyńdy jaǵyp, kúlińdi shyǵarǵan, kirińdi jýyp, balalaryńdy baqqan, sóıtip, saǵan jaǵynam dep júrip, mezgilinen erte solǵan anamnyń ashshy terin, azap-mıhnatyn kóremin. Jetkergeniń osy bolypty. Bıshám endi joq saǵan, — dedim.

— Árıne, «joq» degendi oınap aıttym. Oılansyn dep aıttym.

Balaly-shaǵaly bolyp, baýyr basyp qalǵan qarıa el-jurtyn saǵynbaı tura alar ma? Qaraǵandyda iri dárigerler bar, tamasha aýrýhanalar bar. Solarǵa kórinip, sonda emdelip, aıyǵyp, tazaryp shyqqan soń, aparyp salamyn ǵoı, — dep Mezgil áńgimesin bitirdi.

Baǵana bular kýpege kirgende ana aýrý kempirdiń basynda osynshalyqty tamasha hıkaıa bar dep kim oılapty. Men endi sol bir taza jan ıesin anyqtap kórsem eken dep asyqtym.

Biz kýpemizge keldik. Qart ana shaıqaqtaǵan poezd júrisimen terbelip, demalyp jatyr eken. Ántek jumylyp, jazylyńqyrap qalǵan qabaǵynda sergektik bar. Oń qoly dıvannan syrǵanaı túsip jatyr. Endi baıqadym, ana sýalǵan, shókken tulǵasyna qaraǵanda bir túrli iri de kesek taramys qol. Joldyń bir burylysynda kún kózi oıysa kelip, kári alaqanǵa qorǵalaı turyp qaldy. Aıqysh-uıqysh tartylǵan shytyrman syzyqtary da endi tym aıqyn. Kenet Mezgildiń jol týraly aıtqany esime tústi. Ie, bul syzyqtar da shytyrman joldar esepti. Úzilmes úmitti, aıaýly armannyń joly. Qıamet beınet pen azap -mıhnattyń joly. Endi bir aýyq qol qozǵalyp ketti de: «Alaryńdy alyp boldyń ǵoı, bereriń qaıda endi?» degendeı kóterile berip toqtap qaldy...

Bıbigúl ana aýnap tústi.

* **

Qaraǵandyǵa poezd erteńine túste keldi. Tegi, «anasyn ákele jatyr» — degen habar jetken bolsa kerek, qarsylap jatqan top qaramy edáýir. Sol qýanyshty, jarasty top ishinen qala tártibimen kıingen bir jas áıeldi kóremin. Qolynda gúli bar, aradan sýyryla shyǵyp, umtyla basyp keledi. «Mezgildiń jary osy bolsa kerek» — degen oı keldi maǵan. Qarıa poezdan túsken soń bir qolymen jańaǵy kelinshekke, bir qolymen Mezgilge asylyp, mashınaǵa qaraı júrdi.

Poezd taǵy da ilgeri jyljydy. Terezeden úńile qarap men turmyn. Kenet «men mundamyn» degendeı gazet sybdyrlady. Ol, árıne, myqyr moıyn tas qudaı ǵoı keshegi. Mazasyz jolaýshylardan qutylǵanyna qýanyp otyr. Sóz joq, qýanady. Ógeı sheshe túgil, óz sheshesine qaırylmaı ketetin mundaılar «mahabbat» dep atalatyn ýly sezimniń qasıetin túsinedi deımisiń.

Poezd kósile tartyp zaýlap keledi. Men de úı ishimdi saǵynyp, zaýlap kelemin. Biraq ózim asyqqanmen kóńilim Qaraǵandyda qaldy. Kenet meniń de sheshem sol Bıbigúl sıaqtanyp ketti. Ózim de Mezgilge uqsaımyn. Mezgilge uqsap, qart anany qoltyqtap, demesip bara jatqandaımyn...

---