InfoHub Logo

Matematıka sabaǵy edi, Qatıra Hamıtova myńdyq bólshekter jaıly túsindirip jatty. Kúndegi ádeti boıynsha qaıta-qaıta qaıyra sóılep, nyǵyzdap, táptishtep aıtpasa, taqtadaǵy jazýlar bir jaqqa qashyp keterdeı qadala shuqshıyp, iship-jep qaıtalaıdy. Sopıǵan nolderdiń kinási bardaı, dóńgelek sheńberdiń ishine qamalap ap, shashaý shyǵarmaı shanshylady. Kúlli klass aldynda aıybyn moıyndatqandaı, jazyqsyz sandardy nuqyp-nuqyp jiberip, túrtkileı túsedi. Keıde biriniń ústine birin mingestirip qoıyp, alma-kezek aýystyryp, kijinetini bar.

Osy sandar biri men biri qol ustasyp, biriniń ıyǵyna biri shyqqaly Qalmash túsinýden qaldy. Kádimgi kitap oqyp, hat jazatyn kónbis áripter qaısybir sıfrlarǵa ilesip alyp, ál bermeı, alshańdaıtyn boldy. Á degende úırengen "a" árpiniń ózi buldyryqtyń balasyndaı bir jaqshanyń ishine jasyrynyp ap, "men nege teńmin?" deıtindi shyǵardy. "Iksti" qoıshy, oǵan áıteýir kóz qanyǵa bastady ǵoı. Al kúndelikti jazý dápterinen shyqpaıtyn "a" men "v"- ǵa jol bolsyn. Qujynaǵan sıfr jetpegendeı, óńsheń sandardyń ishine kiristi de ketti.

"Sondaǵy shekesiniń qyzǵany qaısy? Sútke tıgen kúshikteı qaǵajý jep, qaqpaılanýy kóbeıdi. O zaman da bu zaman áripten sıfrdy alǵandy kórgenim osy!.."

Qalmashtyń ishi pysty. Shildiń qıyndaı bytyrańqy bólshekterdiń ish tartyp, jyly ushyraýy az. Basynan boı salmaǵandyqtan ba, badyrań kóz jazbalardyń peıili aýlaq. Úzilis kezinde ıyq qaqtyǵysyp, qabaq shytysqan dosyńdaı kirkiljiń, ket ári. Syrt aınalyp, qyryn qaraýy basym. Ekeýiniń ymyraǵa kep, aýyz jalasýy qıyn sekildi. Keıde, kópe kerneý kerdeńdep, qaıdaǵy bir qısyq syzyqtyń qulaǵynan qyryndap, jynyn qozdyrady.

"Meıli, sholjańdasań, sholjańda. Qashanǵy qulyń bola bereıin. Men de basy jumyr pendeniń birimin: ózimdik namysym bar. Týra osy pıǵylyńa bola aldyńa bas qoıyp, tórge otyrǵyzsa, sóz seniki. Biraq qashan aıtpady deme, dál myna minezińdi tastamasań, búkil klastyń teń jartysyn esalań qyp, kók mı eteriń daýsyz. Qulaqtaryn qalqıtyp, tórt kózi túgel otyr demeseń, kóbisiniń túsinigi shıki. Dúregeı shalys. Kápirlik qylyǵyńa qashanǵy shydasyn..."

Qalmashtyń matematıka pánine degen ókpe-nazy ájepteýir. Bir kisiniń basyna jeterlik. Kúndes deýge kele qoımas, degenmen, salǵylasa túsýge bir ıyǵy ámse beıim. "Buǵan qaraǵanda arıfmetıkasy ıman júzdi eken ǵoı". "Pálenbaı qambashynyń pálenbaı tonna astyǵy bar edi. Onyń pálenbaı kılogramyn kolhozshylarǵa úlestirdi. Pálenbaı tonnasyn jaýyn-shashyn qyzdyryp ketti. Sonda qambashynyń qoımasynda qalǵan taza bıdaıy qansha?" Op-ońaı! Ornyńda turyp-aq taqpaqtaı ber... Al moıynǵa masyl ǵyp bergen myna matematıkaǵa túsinip kórshi! Sıfr men áripterdiń ortasyna ádeıi ot tastap, shabynan túrtip, shabyndyryp qoıǵandaı sharpysýy bitpeıdi. Tipti keıbireýleriniń jaýaby bir-eki paraqty alqymdap baryp tabylatynyn qaıtersiń?..

Ol aqyryn sýmkasyna qol saldy. İshinen eptep bir býma qaǵaz sýyrdy. Ábden ustalyp, tozyǵy jetken dúnıe bolsa kerek, shet-sheti ydyrap, setineı túsipti. Kórsetpeı kólegeılep partanyń ústine qoıdy. Kóz qıyǵyn muǵalimnen aýdarmaǵan kúıi sybdyryn bildirmeı asha bastady.

Mundaıda aldymen qasyndaǵy joldasynyń aýzyn alyp qoıǵan jón. Áıtpese, qaıtsem de qaǵaberis taýyp, qashannan qabyrǵasyna batatyn qıyn sabaqty qas qaǵym bolsa da kidirte túsýge jeleý izdegish sybaılasynyń sypsyń shyǵarýy múmkin. Osyndaı ońaı "oljamen" oqytýshysynyń oń kózine ilingenge ne jetsin? Jerden jeti qoıan tapqandaı jar salýy yqtımal...

Tańdaıy talaı kúıgen jazǵan emes pe, janamalap kep, seriginiń sanyn sıpady. "Úndeme, ishińde bolsyn" degeni. Anaýsy manaýraǵan mysyqtaı kózin jumdy. "Meıliń, kesiriń maǵan tımese, keregińdi iste" degen belgisi. Sóıtti de, jáıimen ysyrylyp, Qalmashtan qashyǵyraq otyrdy. "Qaraptan qarap qaptalyńda ketpeıinniń" keri.

Qalmashtyń aldyna qoıǵany jer sharynyń kishigirim kartasy bolatyn. Betiniń saý tamtyǵy joq, neshe túrli sanmen syzylǵan belgi bederler men noqat, núkteler. Topyrlaǵan torkóz shımaıdan ıne shanshar jer qalmaǵan sıaqty. Keıbireýlerin qara týshpen qorshalap, ár túrli ańdardyń sýretin sap tastapty. Qurlyǵy qaısy, kól sýy qaısy - ajyratýdyń ózi álek. Arǵy, alys jıekten aǵarańdaǵan aq keme músini baıqalady. Jelkeni jelmen oınaqshyp, appaq qý aq arman qusyndaı mamyrlap, belgisiz baǵytqa mańyp bara jatqandaı....

Balanyń júregi shymyrlap, oı shýaǵy jeteledi. "Qazir ǵoı, myna mekteptiń aınalasy tolqyny bileýlengen shalqyma teńiz bolsa. Peremenge shyǵa salyp gúmp berip súńgiseń kelip! Ana shetinen myna shetine oralǵansha ekinshi sabaq ta bastalar edi. Jan-jaǵyn qorshaǵan ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń orman ishinde jabaıy ańdary órip júrse. Anda-sanda daýsy jer jara aqyrǵan arystandar shyǵyp, mekteptiń sharbaǵyna deıin jaqyndap kelse. Sonda qorqaq qyzdardyń qyrylardaı bop: "Aǵaı, apaı, oıbaı, óltirdi!" - dep, tym-tyraqaı qıqýlap qashýyn qyzyqtaýdyń ózi qandaı raqat!.. Áı, ondaı atty kún qaıda? Jaıqalǵan aǵashtaryn: "Pálenshe eke-aý, álgi sart baıysa - úı salady demekshi... byltyrdan beri bir qora-jaı turǵyzyp jatyr edim, sonyń kerek jaraǵy-aq tabylmaı, dińkeme jetti. Olaı-bylaı júrisiń kóp, aıaq-qoly uzynnyń birisiń ǵoı, aǵash, qaraǵaı satatyndardy estigen jeriń bar ma?" - dep at ústinen túspeıtin pysyqaılar-aq typ tıpylyn shyǵarar... Onyń ústine, jeke menshiktiń qarasandarynan aıaq alǵysyz. Aǵash taldardy aralap ótpese, ishteri kebetindeı, ádeıi múıizdep júredi. Aýyldyq keńes qanshama qoqılansyn, "kóz qysty, barmaq bastydan" attaı almaıdy. Kem degen tútinniń bes-alty bas qarasy artyq. Sonyń bári óz betimen óriske shubyrady. Básire baqshalaryn qoryǵandary bolmasa, kolhozdyń baý-baqshasyna kóz qıyǵyn salyp jatqan Qudaıdyń bir qulyn kórmeısiń. Buryn Buqarbaı baıǵus baǵatyn edi. Erteńdi-kesh tepeńdep aram terge túskennen basqa jazyǵy joq. Osy kúni elde nysap qalǵan ba, tıisti aqysy, "búgin alasyń", "erteń alasyńmen" qolyna tımegen soń, at-tonyn ala qashty. Qaıtsin, sýdyń da suraýy bar, beıbitke istep ne kórinipti. Taban aqy, mańdaı teri "attyń jaly, túıeniń qomynda" ketkennen keıin, qashanǵy qoljaýlyq bolsyn... Endi, mine, shashaý shyǵarmaı, maıdan qyl sýyrǵandaı qol-qoldaryna tabys etetin Buqarbaı joq. Árkim degenin isteıdi. Úıinde balalary barlary atyz boıyn qaqpaılasa, moıyn burýǵa murshasy joqtary esik-esikti timiskilep júrgeni. Sol topalańdar-aq kúndiz-túni súıkenip, álgi "ormannyń" álem tapyryǵyn aspanǵa shyǵarmasyna kim kepil?..

"Bolsa da ǵoı, kolhozda sý qashannan tapshy. Sol úshin kún saıyn qyzyl keńirdek, aıqaı topalań. Ásirese "kolhozdyń qyzylshasy qańsyp ketti!" dep qyrqysyp jatqany. Jaıshylyqta qyryq pyshaq jurttyń tegin sýǵa bıtin salmaýy aqylǵa syıymsyz. Sondyqtan da mektep janyna jaıǵastyrǵan jańaǵy "teńizdiń" berekesi ketti deı ber. Qazir kórshi, atam zamannan beri arnasyna syımaı, asyp-tógilip jatatyn kanal sýynyń ózi jylqynyń búıregindeı bólek-salaq. Aryq aryqqa jyrymdap, mánisin qashyryp tyndy. Qaı óńeshin toltyra almaı jatqanyn qaıdam. Meıliń, sonaý Sibirdiń taıgasy men soltústik muzdy muhıttyń sýyn kóshirip ákel, bul aýyldyń qulqy basqa. Tý-talaqaıyn shyǵarýǵa áýes..."

Qalmash qaıdaǵy bir ónbeıtin oılarmen eregesip, shilı aspandap ketipti. Apaıynyń suraýy júregin zyrq degizdi:

― Sonda myna túbirdegi san nege teń bolady?

Klass shý etip jaýap berdi. Onyń kóńili sonda baryp ornyna tústi. Ózine tiktep qoıylmaǵan saýal eken.

"Áıteýir, búgin suralmaı ketsem, aıdarymnan jel eskeni. "Tańǵy násip táńirden", kelesisin kóre jatarmyn..." Ol urlyǵyn sezdirmeı, kartasyna qaıta kiristi.

Sary maıdaı tyqqyshtap, kúnine bir ret kórmese, kóńili kónshimeıtin bul buıymy qorasynyń ishinde tyǵýly turýshy edi. Balanyń boı sala berilgen balaýsa mashaqaty osy. Qıt etip qoly bosasa, basy qasynan shyqpaıtyn shynaıy yqylas shyryny esepti. Kóńiline uıalap, kózine elestegen qımas kórinister kún saıyn jypyrlaı syǵysyp, bir-birlerine búıirin tósep, oryn tebe beretin. Osylaısha oıdan shyǵarǵan, qıaldan qosqan "qazyna araldarynan" biz batyrar bos jer qalmaýy da sondyqtan.

Onyń ústine, shot qalaǵy qolynan túspeı, erteńdi-kesh qaıyq keme keskinin músindeýden jalyqqan emes. Basqa balalardyń oıyn-saýyqtan alatyn ermegin bul ózine tańsyq dúnıelikterin sylap-sıpaýdan tabatyn-dy. Ásirese júregin l úpildetip, úmit shyraǵyn biltelente túsetin ystyq múlkiniń biri - jaqynda ǵana jasap bitirgen jelkendi qaıyq.

Qos qanatty pyraq beınesinde salynǵan sáıgúlik músin munyń kópten qıaldaǵan armany jalynan ustatqandaı áser etti. Qasyna kelgen saıyn kóńili alaburtyp, qaıdaǵy bir qıyn saparǵa jol júrerdeı tynysy jıilep, belgisiz jelik jetegine beriletin. Ol osy qaıyǵyna minip ap, túnniń bir ýaǵyna deıin kirpigi ilinbeı, kókiregin qandaı da bir kúsh-qýat kernep, dúnıeniń qaı túkpirin kezbedi! Úndi jarty túbeginen shyǵyp, Myńaral jerin basyp otyryp, Avstralıany aralady. Odan uly Muhıt arqyly Madagaskardy janamalap, Afrıka materıgine tumsyq tiredi. Iamaıkaǵa jete beristegi teńiz qaraqshylarymen kezdesip qap, sadaq tartysqan taýqymetiniń ózi taýsylmas hıkaıa bolatyn. Átteń, Qazaqstannyń qalyń teńizben tomaǵa-tuıyqtyǵy ǵoı, áıtpese, maqsat úshin jan pıda, bolashaq saparyn bastap ta jiberer edi!..

Sapar demekshi, bul búgin apaq-sapaq, eleń-alańda túregeldi. Tús kórip oıanǵan edi. Ózderiniń kúnde ótip júretin Shý ózeni aǵysyn ózgertip, Qyrǵyzdyń Alataýynan asyp, kúmisteı jarqyraǵan betimen qaısybir muhıtqa quıylyp jatyr. Janym-aý, buryn qalaı baıqamaǵan? Aǵysy jeldeı júıtkigen myna ózen qazir-aq dúnıeniń qaı túkpirine bolsyn jetkizgeli tur ǵoı! O l asyǵyp-úsigip qaıyǵyn ákeldi de, jelkenin kóterdi. Sóıtti de, aldy-artyna qaramaı júrip te ketti: "Ulym-aý, sabaǵyńnan keshigesiń ǵoı, qaıda ketip barasyń?" deıtin sıaqty sheshesi artynan. "Qazir, apa, áne-mine degenshe kelip te qalamyn..."

Qaı jer ekeni belgisiz bir aralǵa jaqyndady. Oı, mynaý Afrıka ǵoı. Kartadan qaraǵanda qyzylshanyń túbirindeı sopıǵan sonyń ózi ǵoı. Áne, ańdary da kózge shalyndy. Jaly jerge tirelgen bir arystan jasyl aǵashtyń arasynan shyǵyp, aýzyn arandaı ashyp bir kerilip aldy da, balpań-balpań basyp ary qaraı ketti. Artyndaǵy ekeý balalary ǵoı. Qandaı súıkimdi edi! Qaıyǵynan túsken Qalmashty kórip, jaımen erkelene qasyna jaqyndady. Azdan keıin tumsyǵyn tósep, mynanyń aldy-artynan oralyp, oınaı bastady. Tabandary mundaı jumsaq bolar ma, Qalmashtyń aıaq-qolyn jybyrlatyp, qytyǵyn keltirdi. Ary-beri aýnap, belinen, moınynan qushaqtap, asyla aımalaıdy. "Bulardy jyrtqysh keledi degeni qaısy? Mynalar óziniń asyrandy kúshiginen de kishipeıil, meıirbandy ǵoı. Áı, jurttar da aıta beredi-aý, kózderi kórmegen soń, kópirte túsýge áýes qoı, áıtpese, myna sıaqty perishte búldirshinderdi buzyq deýge qalaısha aýyzdary barady?"

Alystan aqyrǵan arystannyń daýysy estildi. Aınalany solqyldatyp, silkintkendeı boldy. "Álgilerdiń mamasy ǵoı, qaı jaǵymnan shyǵa keler eken?" dep qaýiptenip jatyp, bastyrylyǵyp oıandy...

Sodan kózi ilinbeı biraz jatty. "Afrıka balalarynyń armandary joq shyǵar, sirá. Aýlasynan attap shyqsa bolǵany - qalyń jynysty ný aǵashtyń ishine kiredi de ketedi. Qaı ańdy kórem dese de, óz erikteri ózinde, raqat-aý, shirkin!.."

Bylaıǵy uıqynyń mánisi ketti. Tyqyryn bildirmeı kıinip alyp, tysqa shyqty. Tań etegi endi-endi túrileıin depti. Shý ózeni de aǵysyn ózgertpepti. Azanǵy alageýimmen aqshyldanyp, sol burynǵy arnasynda jatyr. Qalmashtyń ishin eljiremeli ańsaýy bar jińishke diril syzyp ótti. Áldeqandaı alys qıaldyń arqasy ǵana kórinip, kózden bal-bul ushqandaı... Aqyryn sıpalap qoranyń ishine kirdi. Áli de alageýim eken. Sonda da jaryqty jaqqan joq. Ákesinen qaýip qyldy. Mundaı "shala-shatpyraǵy" úshin ol kisiniń emeýrini az. Ásirese qaıdaǵy bir kartanyń betin syzǵylap, áke-baba kásip qylmaǵan "sıyqsyz qylyǵyna" keshirimi kem. "Balam, ónbeıtin iske úıir bola bermeseńshi, qaıda bir kór-jermen kún ótkizgenshe, sabaǵyńdy oqysań netti! Qý aǵash kemirip, el aldyna túsem degen seni kórdim. Bul baılyǵyńmen meniń basyma kók tas ornatpaı-aq qoı. Elge kúlki, dushpanǵa taba qylmaı, oqýyńdy oqy, ońar tirlikpen aınalys. Seniń teń qurbyńnyń aldy bolǵanyń meniń mańdaıymdy jaryp pa? Osy qıqym-sıqymmen meni ushpaqqa shyǵarmaı-aq qoı", - dep ekiniń birinde kózge túrtki qyla beredi. Án sabaǵynan úlgermegeni úshin de myna múlikterdiń bárin qırata jazdap jerden alyp, jerge sala áreń-áreń basylǵan-dy. Sondyqtan da kúrmeýi kelmegen kóp istiń "kúnákári" eseptegi bul sharýamen áke nazarynan tys aınalysqany jaqsy. Ekeýiniń ymyraǵa kelmeıtin, kóbine narazylyq qozdyrar qysylshań ótkeldiń biri osy.

Qoranyń ishi jaryq tartyp, qasyndaǵy zattary anyq ashylǵan zamatta Qalmashtyń kóńili sekem ala bastady. Jabaıy taıpalar jaıynda oqyp júrgen kitaby men keshe ǵana jasaǵan sadaq oǵynyń úńgisi ornynda joq. Sómkedegi dápterler stoldyń ústinde jatyr. Kúndeligi ashyq eken. Aha, túsinikti. Matematıkadan alǵan ekisi úshin ákesi kózin qurtqan ǵoı. Áıtpese, alystan jaý keldi deımisiń?.. Bir abyroıy, qabyrǵadaǵy karta men buryshtaǵy qaıyqqa tımepti.

Qalmash kartany búktep oraı bergende esik ashylyp, ákesi kirdi. "Tynǵan jerim osy shyǵar!.." Ol jotasymen syrt aınala, áldebir qatygezdikti kútip, moıyn usyna berip edi. Onysy bolǵan joq. Onyń ornyna óktem daýysy shyqty:

― Qulqyn sáriden qaıta kiriskesiń be? Meıli endi, bilgenińdi iste! Biraq bar ǵoı, endigári bir sabaqtan "eki" alǵanyńdy estisem, mynalardyń bireýin qaldyrmaı otqa jaǵyp, kúl etemin. Qashan aıtty deme! Meıli oń qulaǵyńmen esti, meıli sol qulaǵyńmen esti. Aýyrmaǵan jaǵyńa qısaı...

Sóıtti de, kire beristegi ketpenin alyp, esikti sart etkizip shyǵyp ketti. Óıtseńshi, búıtseńshi dep emeýrin salmady. Qosylmas tize, bitispes mámleniń baılaýyn kórsetti. Ol budan bylaıǵy máseleniń nemen tynatynyn aıqyn sezindi. Kitaptaryn jınastyryp ap, ákesiniń artynan ile-shala bu da esikten attady. Biraz uzańqyrap baryp qaıta kelip, kartasyn aldy. Tastap ketýge birtúrli kóńili qımady. Jaý qolynda qalatyndaı sezim baýrap edi...

Mektepke jaqyndaǵanda sheshesin oılady. "Balam, ákeń seni jaman bolsyn deı me! Arqa eti arsha, borbaı eti borsha bop júrgeni bir seniń qamyń ǵoı. Ákeńniń aıtqanyn iste, qulynym!.."

― Quralbaev, ne qarap otyrsyń?

Qalmash qapelimde selk ete qaldy.

― Men senen surap turmyn. Aldyńdaǵy ne nárse?

Ol partanyń astyna tyǵýǵa yńǵaılandy. Bul kezde muǵalim de taıanyp qap edi:

― İhim... biz matematıkamen bas qatyryp otyrmyz, sen bolsań geografıa qyzyǵyna kenelipsiń. Shamasy, kóp bilesiń ǵoı. Solaı ma, Quralbaev?

Qalmash tis jaryp lám demedi.

― Oho, mynalaryń jatqan bir sheksiz dúnıe ǵoı, káne, biz de birge qyzyqtalyq. Myna kres neniń belgisi?

Qalmash ún qatqan joq. Klass ishinde sý sepkendeı tylsym tynyshtyq ornady.

― Bol. Jym-jyrt, úndemes oınaýǵa jınalyp pa ek, aıt, qane!

― Teńiz qaraqshylarynyń tyǵylatyn araly...

Muǵalim qıaqtaı qasyn qaıqań etkizdi:

― Tamasha! Teńiz qaraqshylary deımisiń? Tabylǵan ataý. Seniń osy istep otyrǵan áreketiń sol teńiz qaraqshylarynyń qylyǵymen birdeı ekenin túsinesiń be?..

Klass shý ete tústi. Áldebireý:

― Qalmash - qaraqshy, - dep uıqastyryp ta úlgeripti.

Muǵalim endigi jerde kekesinnen góri ashýǵa quryq berdi.

― Uıatsyz neme! Biz bólshek sandardy túsine almaı áýre, bul qaıdaǵy joq qaraqshylarmen áýre. Túıirdeı túısik bolsashy.

Ol kartany jınaı bastady:

― Ákeńdi ertip kelmeıinshe, men seni eshbir sabaqqa jibertpeımin. Bar, shyq klastan!..

Qalmash kóshege shyqqannan keıin ne isterin bilmeı, ary-beri biraz júrdi. Úıine ólse de barmaıdy. Ákesiniń jelkendi qaıyqty joq qylýy aqıqat. "Meıli, byt-shytyn shyǵarsyn, kerek dese, ózi aıtqan otyna órtep jibersin..." Del-sal oımen ózenniń jaǵasyna keldi. Alystan teplovozdyń daýysy estildi...

Qalmash sol kúni túste de, tipti keshke de úıine oralmady. Quralbaılar otbasy úshin úreı men qaýip túndigi sıaqtanyp qoıý ymyrt eńkeıe bastady. Mal qoralanyp, qońyrqaı aýyl tún kórpesine jantaıa tústi. Qalmash áli habar-osharsyz...

Sheshe júregi shydaǵan joq:

― Áı, álgi jalǵyzyńa baǵana ne dep ediń? Qaıtip qana dátiń shydap otyr. Erkeksiń ǵoı, bylaı-bylaı shyǵyp, izdeý salsańshy.

Quralbaı miz baqpady:

― Ólmeıdi. Ózegi talǵan soń ózi-aq keledi. Asty-ústine túskenge ábden asqynǵan neme ǵoı. Asyqpa. Men oǵan qyńyrlyqtyń ne ekenin úıretemin áli.

― Baıǵus-aý, ózińe óziń osynshama ózeýrep, ne kún týdy basyńa. Buǵanasy qatpaǵan balaǵa sonshama qasarystyń kep. Júregiń netken tas edi?

Kúıeýi qybyr etpeı, teledıdarǵa tesilgen kúıi otyra berdi. İshki oıy: "Qaıda barar deısiń? Bir joldasynyń úıine ketken shyǵar. Soǵan bastaǵan eken, betinen qaqpaýdyń keregi joq. Ábden jetegesine jetip, mıyna sińbeıinshe, jyly qabaq, jarqyn shyraı qajetsiz. Oraıyna jyǵyla berý - oıyn balasynyń joldan shyǵýyna bastaıdy. Sondyqtan da solaqaı qylyqtaryn sylyp otyratyn sýyq minez tıimdi".

― Maqul, ekeýimiz de omalyp otyralyq, endeshe. Súıegin ákelgende bir-aq bilermiz...

Quralbaıdyń quıqa tamyry biz suqqandaı shymyr ete qaldy. "Súıegi" degeni súıeginen ótti. "Jaǵyńa nálet, ıttiń balasy!" dep umtyla jazdap baryp qaıtty. Onsyz da kúıip otyrǵan pendeniń bet-pishini tejeý saldy. Kózin bir aqshań etkizdi de qoıdy. Úndegen joq.

Úı ishin aýyrlaǵan salmaqtaı jym-jyrttyq basty. Teledıdar ǵana sampyldap sóılep, tynbaı kúmbirleıdi. Ana qulaǵyna ne aıtyp, ne qoıyp jatqany túsiniksiz. Ynta-jigeri munda emes, áldebir tanys tyqyrdyń taıanyp kep, jaqyndaýyn jaltańdaı kútedi. Sát saıyn sabyry suıylyp, sýyq lepti degbirsizdik boılap barady. Eleńdep, esikten endi kirip kelerdeı elegizýi jıiledi. Janyn alaqanyna salǵandaı asyǵys alańdaýy asqyna tústi. "Myna sorlynyń beıqam bir jaqsylyqtan habary bar ma, joq, bolmasa raqym qaıyrdan shynymen jurdaı ma, búlk etetin syńaıy joq, bary-joǵy birdeı, syzdanǵan qalpy sol qalyp. Shirkinde ıne jasýyndaı ıman meıirim bolsashy. İshinen shyqqan jalǵyzyna qalaı ish jylytpaıdy eken, á?.."

Onyń úrkek janary jypylyqtap, dóńgelek ıirim jas oınaqtap shyqty:

― Apyr-aı, shydamyń netken shynjyr edi. Tym qurysa, birge oqyǵan balalarynan bir habar alsańshy. Jamanatyn estisek te, janymyz jaı tapsyn!..

Kúıeýine bul da em bolǵan joq. Shybyn shaqqan qurly áser etpedi. Ornynan qozǵalaqtap, ary-beri jóndeldi de, tý syrtyn berip jatty.

"Mynanyń surqy jaman ǵoı, sumdyq iske bastamasa ıgi edi..."

Ol ebelektep, esil-derti qalmaı, kórshiniń úıine bas suqty. Odan ekeýlep, qarań-qurań kóbeıip, taǵy bir terezeni qaqty. Kóshe boılaı zyr júgirip, "barady-aý" degen dúdámal esiktiń, oshaqtyń bir de bireýin qaldyrmaı, sharlap shyqty. Túngi aýyldyń tynyshtyǵyn teskilep, túsiniksiz sóılengen, kelte qaıyrylǵan abyr-dabyr molaıa berdi. "Qalmash, Qalmash!" degen ashshy ún qoıý qarańǵylyqty qaıshylap, qaıta-qaıta suńqyldaı kóterilip, kópke deıin basylmaı jatty. Shalqasynan túsip, úıelep týǵan jańa aı júzinde de jasaýraı aqshyldanǵan, juqalań muń tabyndaı bozamyq qoralaný bar edi...

***

Qalmashty klass bop, mektep bop, búkil aýyl bop izdedi. Barlyq muǵalim aıaǵynan tik túregeldi. Aýdandaǵy mılısıa aralasyp, jan-jaqty izdeý jarıalandy. Tabany kúrekteı bir apta ótse de, eshqandaı iz túzsiz, lám-mım sybys bilinbedi. "Kórip em", "óıtip em", "búıtip em" degen jan shyqqan joq.

Bul ásirese klass jetekshisi Qatıra Hamıtovaǵa qatty batty. Qaraptan-qarap bet qaqty bop, sergeldeń kúıge tústi. Oqýshylarǵa tıisti baǵasyn da qoıa almaı, qısynsyz qypylyqtap, sharasyz jaǵdaıǵa tap boldy. Az merzim ishinde reńi synyp, kádimgideı shógip te ketti. Onyń ústine, dırektordyń: "Siz bizdiń bárimizdi el betine qaraı almaıtyndaı qara bet qyldyńyz ǵoı. Mektepten qýyp shyǵýǵa kim pravo berdi sizge? Esigińizdiń kózinde júrgen qoljaýlyǵyńyz ba edi? Qalaı-qalaı alshańdaısyz?.. Osydan tabylsa, tabyldy, tabylmasa, isim týra sizben bolsyn!" - dep zildeı zekýi júregine mir oǵyndaı qadaldy.

Mektepke tergeý ala kelgen Qaıyrbek Qusaıynov orta jastaǵy, tájirıbeli zań qyzmetkeri edi. İshek-qarny shubyrǵan talaı istiń túıinin sheshken ákki bolǵanymen, mynandaı oqıǵaǵa kezdesip otyrǵany birinshi. Keshe Qalmashtyń ata-anasymen sóılesti. Sheshe baıǵus ne desin, balasynyń qoı aýzynan shóp almaıtynyn, bireýdiń ala jibin attamaıtynyn, qyltyń-syltyńnan tazalyǵyn aıtty. "Biraq qaıdaǵy bir joq nárseni jasaýǵa ólerdeı ósh. Sabaǵyn apyl-ǵupyl oryndaı sala, kóbine sonysymen áýre. Erteńdi-kesh kanaldyń qasynan shyqpaı, qaıyq kemesin jaldatyp júrgeni. Keıde ary-beri ótken poezdarǵa qadala qarap, tapjylmaı telmiretini bar. Jady bolǵandaı jabysyp qalatyn. Men mundaı áreketinen birtúrli sekem alýshy em: "Áldebireý dýalap qoıǵan ba dep... Qaraǵymnyń osynysyna kórindi me, aqyry túbine jetti ǵoı" - dep, kóziniń jasyn tyıa almady.

Ákesi bir betkeıleý eken: "Bul ıtke ne jetpeıtinin qaıdam. Ne kerektiń bári bar. Tapqan-taıanǵanymyz aýyzdan jyrsaq ta osynyń aldynda. Betin qaǵyp kórgen pende emespin. Ras, qarǵys atqyr myna bir úıindilerdiń artyna túskennen keıin keıigen, renjigen kezderim boldy. Qaı áke balasyn jamandyqqa qıady?.. Biz ǵoı, tańnyń atysy, kúnniń batysy kolhoz jumysymen tistesip, úı betin zorǵa kóremiz. Kúnine bir márte ystyq ishýge murshamyz kele me, joq pa - qolymyz kúrmeýli. Balaǵa bapty tárbıe berýge de shorqaqpyz. Bilimimiz tómen. Sonda topyrlaǵan kóp muǵalim aı qaraı ma? Aldyndaǵy balalardyń ne istep, ne qoıyp júrgenimen jumysy bar ma, joq pa! Joq álde dap-daıyn tary kóje demekshi, daıyn aılyqtyń ıesi me? Qý aǵashtan qaıdaǵy bir kór-jer jasaýdy úıretken ózderi, "qaraqshy" dep mektepten qýyp shyqqan ózderi, basymdy qatyrmaı, balamdy taýyp bersin!" - dep qyrys ketti.

Tergeýshiniń bir túıgeni: balanyń qıalmen jasap alǵan óz álemi bar. Soǵan eshqaısysy ara túsip, yqylas peıilin sozbaǵan. Myna matalý - sonyń qurbandyǵy...

Qatıra Hamıtova kabınetke kirgende, tergeýshiniń qasynda mektep dırektory Nurǵısa Toıboldıev, orys tili pániniń oqytýshysy Valentına Petrovna Detkovskaıa, taǵy basqa birqatar adamdar otyr eken. Kóbisi Qalmashty izdeý jóninde qurylǵan shtab músheleri. Tosyn dúrbeleń týǵaly tynym tappaı júgirgen ary shap, beri shaptyń kisileri.

― Káne, siz ne aıtasyz oqýshyńyz jóninde? Qalaı degende, tonnyń ishki baýyndaı jaqynsyz ǵoı.

Qatıra az-kem irkildi. "Bul qaı aıtqany, keketýi me?.."

― Klass jetekshisi osy kisi emes pe? - Tergeýshi dırektorǵa buryldy.

― Iá, osy kisi.

― Sóıleńiz.

― Men ne deıin. Bir klasta otyzǵa jýyq oqýshy bar. Onyń qaısybiriniń kóńilinen shyǵasyń? Bireýine áke, bireýine kóke dep, pedagogıkalyq normadan asqan jerim joq. Bárine qoıylatyn talap bireý. Ol - sabaq úlgerimin arttyrý. Qaıtsem kókeıine qondyram dep, qolda bardyń bárin salamyz. Basqalardaı emes, matematıka kúrdeli, aýyr pán. Bir jerinen túsinbegen eken, qalt jibergen eken, onyń ornyn toltyrý, qaıta qýyp jetý qıyn. Sondyqtan, aqsaq qoı aıdaǵandaı maltyǵyp, bárin basynan qaıtalaýǵa týra keledi...

Tergeýshiniń topshylaýynsha, myna kisi sabaq berýdiń mán-jaıyn aıtyp, óz basyn qorǵaýǵa, arashalaýǵa beıim. Boıyn ottan aýlaqtatýdyń áreketine boılap bara jatqan sıaqty.

― Balanyń minez-qulqy, júris-turysy qalaı edi?

― Minezi deısiz be? Týrasyn aıtsam, dórekileý. Meniń sabaǵyma moıny onsha jar bermeıtin. Kóbine terezege qarap,jasyryn kitap oqyp, qozǵalaqtap otyratyn. Dápteriniń muqabasyn kórseńiz, júregińiz sýyldaıdy. Qaıdaǵy bir túsi sýyq jylan ba, tisi aqsıǵan jyrtqysh ań ba, qurttaı jybyrlaǵan baqa-shaıan ba, - neshe túrli jan-janýardyń sýreti. Munysymen turmaı, qyńyr, bir ezý. Óz degeni bolmasa, miz baqpaıdy. Ásirese ury-qary, qańǵybas qashqyn jaıyndaǵy kitaptarǵa áýes, árdaıym qolynan túspeıtini sondaı ádebıet.

Jaqynda barlyq klass shyǵarma jazypty. Taqyryby: "Meniń súıikti geroıym". Sonda Qalmashtyń qalaǵany qaısy deısiz ǵoı? Robınzon Krýzo! Kádimgi jabaıy Krýzo! Men bul arada basqa bireýdiń jumysyna qol suǵyp, muryndyq bolýdan aýlaqpyn. Biraq bala tárbıesi bárimizge ortaq. Qalmashtyń sol jazýyna Valentına Petrovna "bestik" baǵa qoıyp, jańsaqtyq jasaǵan. Onsyz da delebesi qozǵysh oqýshynyń qoltyǵyna dem búrkip, aspandatyp jibergen. Biz patrıotızm, Otanyn týǵan jerin súıýshilik sıaqty qasıetterdi mektep qabyrǵasynan ege bastaımyz. Eńbek ozattary, eńbek erleri, ǵarysh qaharmandary... Mine, jas býynnyń jol kórer, úlgi alar geroılary osylar bolýy tıis. Oqýshyǵa jaqsyny úıretý bar da, jamannan jırentý bar. Biz osy jaǵyn da umytpaýymyz, esten shyǵarmaýymyz qajet. Balanyń búgini men erteńine bul jaǵy da úlken áser...

― Basqa pánderden qandaı edi?

Sózge dırektor aralasty. Qatıranyń aıtqandary kóńiline qonbaı, qobaljyp otyrǵan-dy. "Nesine olaı dedi? Sabaq berýdiń baǵyt barysyn talqylaıtyn pedkeńes emes qoı. Bolǵan isti baıandap qana qoımaı ma? Balaǵa berip otyrǵan baǵasy da ózi aıtqandaı "birezýlik", "jańsaqtyq" emes pe eken? Joq álde "aldyrtqan albyrttyń" kerin istegeni me?.."

― Beker obaly qaısy, esep jaǵy bolmasa, basqalarynan bireýden ilgeri, bireýden keıin, jaman oqymaıtyn. Sonymen birge qoǵamshyl, belsendi. Myna buryshtaǵy tabıǵat taný múıisin jabdyqtaǵan da ózi. Ótken jazda taýǵa barǵan eken, arqardyń basy ma, taýtekeniń múıizi me, tastan qashalǵan qalmaqtyń músini me, bálen-bátirashtyń bárin jıyp kepti. Men bul balanyń boıynda ámse ózdigimen jumys isteýge, ózdigimen is bitirýge qumarlyq baryn ańǵarýshy em. Kóbine tomaǵa-tuıyq, jalqy júretin. Bireýmen urys-kerisin balalyq beımazalyǵyn baıqaǵan joqpyn.

― Úı ishi, áke-sheshesi qandaı jandar?

― Ákesi sýshy, aýyldyq keńestiń depýtaty. Kolhozymyzdyń aldyńǵy qatarly ozattarynyń biri. İshimdik ataýlydan aýlaq kisi. Sheshesi qyzylshada isteıdi. Sútteı uıyǵan tatý shańyraq.

Valentına Petrovna sóz surady:

― Keshirińiz, tergeýshi joldas. Men Qalmashtyń habar-osharsyz ketkenine Qatıra Hamıtovnany kinálamaq emespin. Ondaı oıym joq. Ár pedagog oı nárin jetkizý úshin boıyndaǵynyń bárin salady. Ózindik sharalar qoldanady. Ursady, keııdi, qaıtyp alady. Osynyń bári oqýshy kóńiline shyraq baılaýdyń áreket joldary. Hamıtovanyń jasaǵany da osyndaı jaqsy nıetten týǵan sheshim. Ár oqýshynyń keýdesinde abaılap basar, alystan ǵana shalynar kúı pernesi bolady. Men mundalap turmaıtyn osyndaı názik dirilge, jińishke áýen yrǵaǵyna erekshe iltıpat kerek. Aqyryn aımalar aıaly alaqan qajet. Osyny qalt jibermeı, dál sıpalaý, maı sylaýdaı meıirim tóseý - ustaz baqyty. Onyń bıik muraty osy...

Bizdi búgin tuıyqqa tirep otyrǵan, artyna shalys is tastap otyrǵan Qalmashtyń júreginde osyndaı kómbe bar edi. Biz ony kóre aldyq pa, qajet kezinde kómek qolyn usyna aldyq pa, máseleniń tompaq túıini de osy ara. Tergeýshi joldas, siz eger bala jaıynda tereńirek bilgińiz kelse, onyń jumbaq joǵalýyna shynaıy úńilgińiz kelse, osy jaǵyna basa nazar aýdaryńyz. Qalmash, Qatıra Hamıtovna sýrettegendeı, beıpil qyńyrdyń adamy emes. Kókiregin qandaı da bir qımas qıal syzdatqan, sábı sáýleli jumsaq sezim ýysyndaǵy beıkúná jan. Kerek deseńiz, óz toryna ózi shyrmalǵan sharasyz tutqyn. Qalmashty izdegende, kóldeneńnen iz kespeı, onyń osyndaı keıip qaraketin nysanadan shyǵarmaý jón sıaqty...

Iá, "óıtken" jaqsy, "búıtken" jaqsy. Qazirginiń bári jaqsy. Saıyp kelgende, osy aıtylǵandardyń joq balany tabýǵa synap kózindeı septigi bar ma? Syrttan pishken ton sıaqty kóp joramal jol emes qoı...

Tergeýshide turaqtaǵan oı joq. Ár nárseniń basyn shalǵany bolmasa, "má" dep qolyna ustatqan berik baılaý jáne joq. Ony ásirese balanyń balań qıaly birjolata baýrap aldy. Kóbine sonyń sońynan ilbip, artynan ileskendeı uzap ketedi. Bul ortadan birazǵa deıin úzilip, qarasy qashyqtap, óz oıynyń ushyn sabaqtaıdy. "Myna joldastardyń pikiri em bolsa, abyroı. Áıtpese, at basynyń alystan qaıtar syńaıy bar-aý!.."

Balanyń qulaǵy az shýlamasa kerek. Bireý jaqsy dedi, bireý jaman dedi. Bireý edireńdep aıtty, bireý eptep aıtty. Biraq kelgen qonaqtyń túp etekten ustaǵan medeýi mardymsyz. Qaq sýymen birdeı. Qansha suraý salǵanmen, saýalǵa berer sańylaý shyqpady. Buıda basy áli bos. Tergeýshi endigi jerde áńgimeniń syrt sarynyna ǵana qulaq salyp, ózimen ózi otyrdy. Bala qıalyndaǵy jelkendi qaıyq beınesi, shetsiz-sheksiz tolqyǵan kók teńiz kelbeti, jeldeı esken júrdek poezd júrisi, ný orman arasyndaǵy jabaıy adamdar áreketi, neshe túrli ańdar sýreti kóz aldynan aıyqpaı, aıqysh-uıqysh tizbektele berdi.

***

Eń aldymen Maılyaıaq basyn kóterdi. Muny tanydy ma, tanymady ma, quıryǵyn bulańdatyp, erkelegendeı moınyn ishine salyp, bátińkesin, shalbarynyń etegin ıiskeledi. Burynǵysynan úlkeıip, jondana túsipti. Kúshik kezinde úrpek sary edi, qazir qońyr barqyndanyp, qoshqyl tartypty. Moıyn júni de tikireıip, taram-taram tógilip, uzaryp ósken. Kesken qulaǵy shuntıyp, mynadan birdeńe dámetkendeı arsalańdap, aqyryn-aqyryn qyńsylap qoıdy. Úıde eshkim bar ma, joq pa, ázirge eshbir belgi baıqalmady. "Ańǵa ketken ǵoı, qazir úıde otyrar deımisiń..." Ol ishke kirgende bóken bóstektiń ústinde jatqan shaldy kórdi. Júregi shym ete tústi... Mezgilsiz uıqyǵa sengen joq. Júreleı otyryp júzine úńildi. Qudaıym-aý, qalaı azyp ketken! İreń-keıpi balanyń jaıalyǵyndaı sup-sur sarǵysh. Qatyp-semgen qas-qabaǵy súıekke jabysqan qur súlderdeı solyńqy, kúńgirt. Úlken, qońqysh murny men túsińki, túksıgen urtynyń arsasy bilinip, oıylyp qalypty. Etten taza: tiri arýaq keıpindeı qorqynysh úıiredi.

― Ata!..

Ol tamaǵyn teýip, tynysyn taryltqan býlyǵy jasty ańǵarǵan joq. Qoınyna qolyn júgirtip, ıyǵyn mańdaıyn ustady. Denesi jyly eken. Shybyqtaı qolyn qozǵaltyp, oıanǵandaı boldy.

― Ata, men ǵoı.

Shal bolar-bolmas kirpigin qımyldatyp, kózin ashty. Tanyǵan joq. Dem saıyn qysqan kóp elestiń biri ǵoı dep oılady. Laıly janaryn jappastan shalqalaqtap, beri qısaıdy. Qalmash myna kisiniń aýyr naýqas ekenine, ál ústinde ázer qımyldaıtynyna kózi jetti. Únsiz parlaǵan jasyn tyıa almaı júrip kıimin sheshindi. Shaldyń bas jaǵy pásteý eken. Jastanǵan at kórpesin sál-pál bıiktetti. Qasqyr ishikti tómen ysyryp, bóksesin, aıaǵyn qymtady. Janyna qoıǵan sháýgimi bos. Túbiniń tańdaǵy shyǵyp, qańsyp ketipti. Demek, kópten beri kóterilmegeni ǵoı. Ol ydysty alyp, syrtqa betteı bergende, shal kúbirlegen sıaqtandy. Qaıta burylyp, qasyna otyrdy. Bul joly kózin anyq, aıqyn ashty.

― Kimsiń, aınalaıyn?..

― Men ǵoı, ata, Qalmashpyn.

Eki qulaǵy qalqıyp, basy dóńgelengen tanys beıneni endi jyǵa shyramytty.

― Qalmash... qaraǵym... - Ezý tartyp jymıdy ma, joq álde ıegi kemseńdep qamyqty ma, bul eki arasyn ajyratý qıyn edi.

― Syrqattanyp qaldyńyz ba, ata?

Shal sóılegen joq. Kózin jumǵan qalpy basyn ızedi. Sodan qaıta ún qata almady. Tereń uıqy qushaǵyna engendeı jym-jyrt, únsiz jatty.

Qalmashtyń óksigi kópke deıin basylmaı qoıdy. Kireli-shyǵaly haldegi músápir qarttyń múshkil hali kókiregin qars aıyrdy. Qaraǵan saıyn kóńili bosap, qos ıyǵymen solqyldap, jas tókti. Osy kúıinde kórem degen oı on uıyqtasa túsine kirip pe?! Qol-aıaǵy balǵadaı, atan jilikti, eńseli shal edi. Ótken jazda ǵana sondaı symbatty edi. Qalmash úshin budan asqan ajarly jan joq bolatyn-dy.

Bul byltyrǵy kanıkýl kezinde osy Kerbulaqqa, bir jamaǵaıyndarynyń qolyna jylqy baǵysýǵa keldi. "Kósheni qur taptaǵanda qaıtesiń? Dáýletıar kókeńniń aýylyna baryp qymyz iship, taza aýamen tynystap qaıt", - dep úı-ishin jibergen edi. Kenetten kezdesken qolqany Qalmash qýana qarsy aldy. Taý ishiniń beıtanys tirligi taǵatsyzdana tartty. Kóńilinde júrgen, ózine ǵana belgili kezdeısoq oqıǵamen qoıan-qoltyq ushyrasardaı sezim júregin qytyqtady...

Erteńgi sáskede Saryózekti boılaı sar jelgen bir attyly kórindi. Tosyn júrgen jolaýshyǵa esik kózinen júgire shyǵyp, jabyla qaraý - jalǵyz úıliniń ejelgi salty. Sol ádet boıynsha bular da japa-tarmaǵaı turyp, taıly-taıaǵy qalmaı, salt júrginshige kóz tikti. Moınyndaǵy myltyǵynan tanyǵan Dáýletıardyń áıeli:

― E, Búrlibek jákem ǵoı. Qanjyǵasy oljaly bolǵaı, - dep kúlimdep qoıdy.

― Óı, sol aljyǵan shaldy qoıshy. Ata saqaly aýzyna bitkenshe "márákpin" dep kókıdi de otyrady. Pálen jyl sýda soǵysqan adamda ne es qalýshy edi. Basyna qoıatyndaı, besatar myltyǵyn taıdaı jabaǵyǵa aıyrbastamaı jiberipti. "Kóp jaqsy kúnderimniń kózi" deıtin kórinedi. Ańsaıtyn qaı jaqsy kúni bar ekenin qaıdam bul shirkinniń, - dep úı ıesi biraz jerge deıin aparyp saldy.

Qalmashty "morák" degeni eleń etkizdi. "Bul kisiniń matros bolǵany ma sonda? Onyń ústine, shal deýi qalaı? Basqanyki basqa, qazaqtyń qarıalarynan matros shyqqan ba edi?.."

― Kóke, ana kisi morák pa, ańshy ma?

― Áı, qaıbir saý sıyrdyń tezegi deısiń. Qıt etse... "men márákpin, matrospyn" dep keýdesin soǵady. Teńizde júrip basy aınalyp qalǵan sorly ǵoı, bolmasa, saıatkerlik ne teńi. Sen buryn estimep pe eń?

― Estigen joqpyn.

― Endeshe, kóresiń qazir.

Qalmash beıtanys júrginshini tyqyrshı kútti. Alystan baıqalmaǵan eken. Jaqyndaı bere oń jaq bóktergide salbyraǵan arystaı qasqyrdyń basy qyltıdy. Qalmash ıt eken dep qaldy. Qasqyrdy qasynan kórgeni osy bolatyn. Salańdap, jerge jete qabyl sozylǵan kókserekti kózi shalǵan Dáýletıar qalbańdap, quldyrańdap jorǵalaǵandaı qarsy umtyldy:

― Assalaýmaleıkým, otaǵasy. Jaryqtyq-aý, kópten beri kórinbeı kettińiz ǵoı. Ot basyńyz aman ba, kúıli-qýatty júrip jatyrmysyz?..

Ol qasqa kúreńniń tizginin ustap, úlken kisini attan túsirdi. Júzindegi jasandy qubylysty ańǵarý qıyn emes edi.

― Mássaǵan, mynaýyńyz tún uıqyny tórt bólip, talaı topalań salǵan tanys tarlan ǵoı. Ótkende ǵana bir qunanymdy jaryp ketip edi, buǵan qalaı tap boldyńyz?

― Iá, seniń so qunanyńnyń etine qaqalyp, tura almaı jatqan jerinen ústinen tústim, - dep eńgezerdeı qarıa Qalmashqa qarap kózin qysyp qoıdy. Reń-keıpi iri, súıekti, túksıgen tulǵaly bolǵanmen, at jaqty qalyń qabaǵynyń astynda birtúrli jylylyq, ish tartar meıirim bar sıaqty.

Álgindegi mysqyl aralas kishkentaı kúlkisiniń ar jaǵynda balaǵa tán balaýsa peıil ańǵarylǵandaı. Eshqandaı buıyǵy búkpesiz, básire peshenege bitken alasyz ańqyldaq adamnyń nyshany...

Ózine qarap kózin qysyp, balasynbaı nıet nazaryn aýdarǵandyqtan ba, joq bolmasa baısaldy qarttyń boıyndaǵy shynaıy yqylas shyraıy ma, Qalmashty salǵan jerden baýrap áketti. Ózine eriksiz úıirer táttiligi bardaı... Ol kishkene saýsaǵyn sozyp, sálem berdi. Shaldyń qoly qaraǵaıdaı eken:

― Oı, aınalaıyn, kimniń balasysyń?

― Quralbaıdyń.

― Taýdaı bol, qaraǵym...

Baǵana myna kisiniń qashyǵyraqta kele jatqanyndaǵydaı emes, Dáýletıar qazir taban asty báıek qaqty:

― Júrińiz, aqsaqal, ishke kirińiz. Jatyp, jantaıyp degendeı, tynyǵyp qaıtyńyz.

― Nemene, sonshama emetaıyń ezile qalǵan. Qyztalaq, buryn mundaı elpeńdemeýshi eń, qanjyǵadaǵy qanshyq qasqyrdyń býy-aý seni eljiretken.

― Oı, aǵasy-aı, óstip sóılemeseńiz, márák bolamysyz.

― Já, morák seniń ne teńiń? Kóp járeýkelenbeı, túsirip al anany. Óz tasyńnyń taǵysy ǵoı...

Shal men balanyń qarym-qatynasy osy kúnnen bastaldy. Kózi qaraqty qart munyń keýdesindegi qumarlyq zerdesin birden uqty. Atalyq kóńilmen tanydy. İshteı rızashylyq baılaýyn túıdi. Sol kúni Qalmashtyń jurtta qalǵan jetim kúshikteı ary-beri aınalshyqtap, qasynan shyqqysy kelmeı otyrǵanyn baıqaǵan shal:

― Balam, meniń asaı-múseıime boı salyp otyrsyń-aý, má, kóre ǵoı, - dep besatar myltyǵyn, áskerı dúrbisin, belindegi kón qynapty bolat qanjaryn berdi. Mynanyń sonshama suǵynyp, arbalǵan torǵaıdaı kibirtik aınalýyn áýes kórgen-di. Qalmash qyzarańdap, óziniń oǵash qylyǵyna yńǵaısyzdanyp qalǵan edi.

― Bala neme ǵoı, shyǵa almaı júr. Biraz maýqyn bassyn...

Osydan keıin bir-birine etene úıir, et baýyr jaqyn bop ketti. Ekeýiniń arasyn bólgen atandaı alpys jyl ala-bóten aralasýlaryna bir mysqal kedergi bolǵan joq. İshteı uǵysqan uıymal meıirim bastaryn qosty. Budan az kún ótken soń Búrlibek qaıta kelip, Qalmashtyń qolqasy dep bir arqardyń etin ákep tastap, balany úıine surap alyp qaıtty. Namazsham aralyǵyndaǵy ekindi óletindeı az kúndik dostyqqa ekeýi de qýanyshty edi. Jup jazbastaı talaı jyqpyl tasty shatqaldardy aralady. Ań aýlap, iz kesti. Keı kúnderi kúrkireı aqqan ózen jaǵasyna qos tigip, ashyq aspannyń astynda as pisirip, túnep qaıtyp júrdi. Qanshama qushaq qaýyshtyrǵanmen, Qalmash bir nárseniń betin ashyp suraýǵa taısala beretin. Ol jumbaq qarttyń teńiz ústinde soǵysqan qyzyq jaıttary edi. Bir márte qozǵaý salǵanda:

― Ol kúnderdi qaıtesiń. Sen bilmeı-aq qoı. Sol sumpaıynyń aty óshsin! - dep túnere tústi. Júregine batqandaı tomsaryp qaldy. Dáýletıar kókesi aıtqandaı "men morák edim, men búıtip edim, súıtip edim" dep keýde qaqpady. Saýal tıgende qatty tunjyrap, óńirdeı turpaty úńireıgendeı bop, ózine ózi kele almady. Jandy jerine súńgi suqqandaı surqy qashty. Talma tustan túrtki qoıǵanyna Qalmashtyń da ishi ashydy. Budan keıin bul jaıynda lám-mım tis jarmady. Jazylmaǵan jaranyń aýzyn ashýǵa batyly jetken joq.

Al bylaıǵy júris-turystaǵy minezi ózgeshe. Jas baladaı elikkish, ashyq-jarqyn. "Páli, sony da bilmeýshi me ediń?" - dep jaýyryny qozyp, jaıdary peıilmen qyzyǵa kirisip ketedi. Qalmashtyń da aıtpaıtyny az. Ár nárseniń basyn bir shalady:

― Ata, jylannyń júregi bar ma, osy?

Shal jorǵasynan jańylǵandaı, tuqyryp qalady:

― Atańnyń kári, osy jasqa kelgenshe sony qunt qylmappyn. Júregin qaıdam, áıteýir, aıaǵy bar desedi. Ony kórgen jan eshteńeden kende bolmasa kerek.

― Siz kórgen joqpysyz?

― Joq, ótirigin qaıteıin, baıqaǵan emespin...

Óstip jazǵy kanıkýldyń qalaı óte shyqqany da ańǵarylmady. Qalmashtyń qaıtatyn kezi taıandy. "Mynany joldastaryńa kórset" dep, shal buǵan ár túrli ańdardyń bas súıekterin dárilep, qatyryp berdi. Qalmashqa ásirese unaǵany - ulardyń terisi. Qarttyń jigit shaǵynda ustaǵan sırek qusy bolatyn. Bul jaryqtyq birjola quryp bitti me, joq, álde basqa jaqqa meken aýdardy ma, dál búgin izdese, emge tabylmaıdy. Tumardaı saqtaǵan sonysyn qosa tapsyrdy. Jaqsy yrym, qupıa tileýmen tartý etti... Qalmash munyń bárin mekteptiń tabıǵat taný mýzeıine ótkizdi. Onyń bir qynjylǵan jeri - osyndaı úıdeı qýanyshyn ákesi oń qabaqpen qabyl alǵan joq. Ábden tyńdap bolǵan soń:

― Qarshadaı balaǵa myltyq ustatyp, jazym qylady dep oılamaıdy eken-aý, aljyǵan kári! Onyń nesine júregiń jarylardaı demigip tursyń, - dep ashý shaqyrdy. Qalmashtyń kóz aldynan jazyqsyz janǵa qamshy siltegendeı keskinsiz qubylys kópke deıin basylmaı qoıdy...

***

Shal kózin ashqanda túnniń bir ýaǵy edi. Jyltyraı janǵan onynshy shamnyń maıy bitýge, taýsylýǵa aınalǵan. Moınyn ishine suqqandaı buǵynyp, bolar-bolmas qyltıady. Úı ishi ala kóleńke. Kúni qaısy, túni qaısy, ál ústindegi naýqasqa ekeýi de birdeı. Mezgil parqyn ajyratpaǵaly úsh-tórt táýlik ótti. Sodan beri birde bar, birde joq aralyndaǵy baryp-keldiń adamy. Tósek tartyp, jyǵylar shaqqa deıin birneshe kún qatarynan uıqysy qashty. Júıkesi uıyp, sýyq qorǵasyn qaptaǵandaı zil tartyp, ornynan qozǵaltpady. Qos qulaǵy saý-saý soǵyp, ishinde quıyn júıtkigendeı tolastamas yzyń kirdi. Birde kúsheıip, shekesin tesip jibererdeı suqqylap, mıyn shaqty. Endi birde pás-pás báseńdep, shyqshytynyń tusyndaǵy úskirik jel juqalanǵandaı bop, momaqan tynyshtyqqa orady. Osyndaı qulaqqa urǵan tanadaı jym-jyrt únsizdik uzaqqa sozylmaıdy. Alystan, kóz jetpes kókjıekten kóringen taram-taram teńiz ıirimi aqyryn terbelip, jáıimen teńselip jatady da, bir zamatta taýdaı-taýdaı tolqyn oınatyp, umar-jumar dóńgelenip, aýyr soqqymen syrqattyń basyna shapshıdy. Bul kezde ol esinen tanyp túsedi. Óstip, teńiz tolqynynyń báseńdeýi men kúsheıýin kútip, alma-kezek ańdysqan eki kún esinde. Qalǵany kireli-shyǵaly. Óń men tús shekarasyndaı shubarlanǵan shym-shytyryq shubalań kórinis.

Shal osyndaı sabasyna túsken sál saıabyr kezinde ózine ózi kelip edi. Qulaǵynyń azǵana shyńyly bolmasa, esin bilip oıandy. "Áli de kóretin jaryǵym bar eken. Talqanym taýsylmapty. Buǵan da shúkirshilik". Ol tórt buty tórt jaqqa ketip, etbetteı uıyqtaǵan balany kórdi. Ábden talyqsyp baryp qulasa kerek. Ustaǵany ustaǵan, qoıǵany qoıǵan jerinde jatyr. Baýyryna shaldyń dúrbisin, oqshantaıyn, aǵash qorapty teńiz kompasyn qysyp alypty. Unnan bókpen jasap jegenge uqsaıdy. Jartysyn bir sháýgim sýmen birge shaldyń qasyna qoıypty. "Bul qyzyńdy... qaıdan júr? Beımezgil kelisi qalaı? Meıli, erteń surarmyn. Ázirge tynyqsyn. Kelgeni de qup boldy. Ólmegenge óli balyq degen osy. Shýdaǵy qyzǵa telegramm jibertip shaqyryp alaıyn. Endigi kúıdiń ózi eki talaı ǵoı..." Ol maıly bókpenniń bir úzimin aýzyna saldy. Dámi bilinbedi. Sonda da taǵy bir-eki qasyǵyn qaýjań qyldy. İshinde bir túıir as joq bolsa da, qarnynyń ashqany sezilmegen bolatyn. Munyń istegeni - "jutqan jutamaıdynyń" keri.

Shaldyń "qyzym" dep otyrǵany - bir kindikten qalǵan jalǵyz tuqym. Týǵan qaryndasynyń qyzy. Basqa eshbir jaqyn týys, ish tartar baýyry joq. Baqsynyń molasyndaı sopıǵan jalqy basty. Bul áskerge alynǵanda artynda jıyrma jastan bireýi asyp, bireýi jetpegen úıelmeli-súıelmeli tórt arystaı uly bar edi. Tórteýi de týǵan tabaldyryǵyn qaıta attaǵan joq. Soǵys dalasynyń bir shókim tómpeshigi bop qala berdi. Tiri bolsa, qazir báriniń basy qosylyp, dúrildegen bir aýyl bop otyrar edi. Amal qaısy? Tórteýiniń de topyraǵy jat jerden buıyrypty. Shal qyryq altynshy jyly Qıyr Shyǵystaǵy maıdannan oralǵanda qyzdaı otasqan qosaǵy qaıtys boldy. Kópe kórneý kúıikten ketti. Ana júregi alapat soqqyny kótere alǵan joq. Tunshyqqan demmen dúnıeden attandy. Kishkene úı tóbesindegi jypyrlaı janǵan bir ýys shyraq mezgilinen erte sóndi. Buǵan deıin bul shańyraqtyń tútinin túzý etýge taǵdyr qaıta jazbapty. Basqa bireýmen turmys quryp edi, dám-tuzdary jaraspady ma, kóp uzamaı ajyrasyp tyndy. Sodan beri soqa basyn súıretken saıaq jetim. Baz bireýler: "Qaıtsin, súıenishi sýǵa ketken ǵaryp qoı", - dep músirkese, endi bireýleri: "Qaıta súıegi shyn quryshtan jasalǵan asyl eken. Qudaı basqa salmasyn, budan basqa pende bolsa, jún-júni shyǵyp, tozyp keter edi", - dep kótermelep qoıady.

Shal bergi, oıdaǵy el ishinde kóp turaqtaǵan joq. Bir arqa kóshin jyǵyp alyp, ata meken qonysy Qosqudyqqa keldi. Ómirdiń mol aǵyndy, yrdý-dyrdý, ý-shýynan jyraqtap, qara úzýdi jón kórdi. "Kózdeı kómeıge bir jutym talshyq tabylar. Qaraly basymdy el-jurttan aýlaqqa ustaıyn. Eń bolmasa, "jalmaýyz shal" degen túrtkiden taza júreıin. Bastan baq taıǵannan keıin bazarly jer ne, mazarly jer ne?

Altynyń mys bolsa, mys pen temirdiń aıyrmasy qaısy?.. Laıym, bireýge kesirim tıgennen saqtasyn".

Ata-babasynyń súıegi jatqan qystaý ótken-ketken júrginshiden tasa, jata beris murynnyń asty. Arǵy shyǵys beti tyrdaı jalańash shaqpaqty taý. Ary-beri qatynasqa qıyn asý. Taǵy qýǵan ańshy, joq izdegen jolaýshy bolmasa, at izin salatyn qarań-qurań neken saıaq. Ádeıi burylǵan kisi ǵana taýyp túsetin tar shatqaldyń ishi.

Doǵasha ıilgen ókpe tusynda bes-alty úıdiń basyn qýraıtyn alaqandaı razezd bar. Shaldyń qant-sháıin óteıtin saýda-sattyq mekeni osy ara. Syrttaǵy úlken ómir tirligine kóz salatyn kishigirim terezesi ispetti. Onsha qashyqta emes, tóteleı tartqan adamǵa jeti-segiz ǵana shaqyrym. Júrdek poezdar toqtamaıdy. Biren-sarandary ǵana sál-pál aıal qylady. Áı, ókimettiń kúshi-aı, birin biri ıtergen aýyr sostavtardyń damyl almaı, kúndiz-túni birdeı, ersili-qarsyly aǵylyp jatqany. Buryn, shal osy mańaıda qoryqshy bolyp, barlyq maıalardyń ústinen qaraıtyn kezinde, birdi-ekili maly bar qazaqtar jol qurǵatpaı tizgin tireıtin edi. Qysqy-jazǵy sybaǵasy da úzilgen emes-ti. Keıin, bul pensıaǵa shyqqannan beri, mundaı syı-qurmet izeti juqardy. Keıbir qudaı degenderi bolmasa, jáı aman-saýlyqtyń ózin oń kózben beretinder saýsaqpen sanarlyq. Shaldyń úıine keletin súrleý umytyla bastady. Túlkishe túrlengen zaman-aı, shirkin!..

Shal teplovozdyń daýysyn anyq estip jatty. Sezim-sanasy shıraq, aqyl-oıy aıqyn. Azǵana álsizdigi bolmasa, saý kúıindeı salaýatty, tyń. Teplovozdyń daýysy taǵy shyqty. Munyń esine endi ǵana tústi: eń alǵash qulaǵyna kirgen mazasyz yzyń osy poezd sartyly arqyly kelgen sıaqty. Naýqasynan birshama kún buryn ushy-qıyrsyz bir shýyl basylmaı, úzilmeı-qataımaı qulaǵynda kúmbirledi de turdy. Eki saýsaǵymen alma-kezek basyp kórip edi, toqtap, tynystap qaıyrylǵan án yrǵaǵyndaı bólek-bólek estildi. Buǵan jete mán bergen joq. Soǵysta alǵan kontýzıasynyń áseri shyǵar dep oılady. Keıin, ornynan tura almastaı jyǵylǵanda baryp, álgi áýen tolassyz teńiz tolqynyna ulasqan eken.

"Meıli, bir mánisi bolar. Eń bastysy, esh nárseni oılamaǵan maqul. Doǵdyrlar "qanyń sál kóterińki" deýshi edi. Múmkin, sol eski tamyrdyń erkeligi shyǵar. Aınalyp kelgende aqyryn bersin".

Ol alystan talyp estilgen poezd syrtylyn estimeýge tyrysty. Qulaǵyn qalqalap, bala jaqqa betin burdy. "Kishkentaı kúshiktiń jatysyn qarashy. Qaı qudaı aıdap keldi eken bul tentekti? Qoldaýshylarymnyń ádeıi jibergen perishtesi ǵoı bul. Búlkildegen tanaýyńnan aınalaıyn..." Shaldyń kóńili jasydy. Biraq bosamaýǵa bekindi. Taǵy da shatasyp qalarmyn dep qaýip qyldy. Kóp mezgilden beri tiri pendeni súısine aımalaǵany osy edi. Áli kúnge deıin umytpaı, et-júreginiń eljireı alatynyna táýbe qyldy. "Jaraıdy, bu qyztalaq tynyǵa bersin. Erteń Ańyraqaıdaǵy qyrǵyz táýipke jiberip alarmyn. Myna turǵan jerge poezd ne, jarty-aq saǵattyq jol. Eki jaýrynymnyń ortasyn shabaqtatsam - turyp ta ketermin. Sóıtken kezderimde kádimgideı kóterilip qalýshy em ǵoı".

"Áı, qaıran densaýlyq-aı, seniń qadirińdi kim bilgen! Keshe ǵana at qulaǵynda oınaǵan odyrań shal edim, búgin, mine, búıi tıgen atandaı sereń ete tústim. Qarǵa adym jer attaýdyń muń bolyp jatqany mynaý. Taý-tasqa syımaǵan denem bir tarynyń qaýyzyna tyǵyldy. Saýshylyqta anaý joq, mynaý joq degeniń bylshyl eken ǵoı. Er ústine qaıta otyrǵyzar kúsh bolsa, qolymdaǵynyń bárin berer em".

"Já, meniń ne dúnıem bar osynshama asqaqtap sóıleıtin! Qaı buryshym tirelip tur? Teńgesin tyshqan tesken shirigender qanshama! Solardy kórip bile tura, nesine aspandaımyn. Jasym bolsa, paıǵambar jasynan áldeqashan asty. Aq ólimnen sonshama qashqaqtap, saıtan bolmaqpyn ba? Budan da keler qazanyń qaıyrymdylyǵyn kút. Artyńnyń abyroıyn sura".

"Joq. Men anaý aıtqan taqyr kedeı emespin. Jaraıdy, tórt qubylam tolǵan qazyna-múlkim joq eken. Buǵan kelisemin. Biraq kúz túnindeı uzaq, sýyq ómirimniń ishinde adamdyq ar ataýlyǵa qyltanaqtaı kir jýyttym ba? Saqalymnyń aǵyn kór de, ımanymdy salystyr. Eger men sanaly ǵumyr keshtim desem, saýaptan basqa saýǵanym joq. Ine jasýyndaı jalǵandyq jasasam - tozaǵyńa tasta da jiber. Obalym ózime..."

"Páli, men belim eńkeıdi eken dep qısynsyz qazaǵa moıyn usynatyn unjyrǵasyz ba edim! Adam dúnıe esigin ashqanda, oılaný, kúresý, qanaǵattanbaý degendi birge kıinip shyǵady. Men adammyn ǵoı. Boıymnan ál ketkenmen, abyroı uıatym áli tunyq. Osynyń qurmeti úshin ómirge ǵashyqpyn. Ara-tura júrip ketsem, jubanysh qylar muratym da osy".

"Men neǵyp dilmarsyp kettim sonsha. Adam aqyrǵy sátterinde sergip, denesine qýat baılanyp, boı jazady deýshi edi. Sonyń serpini bop júrmesin. Qalaı aıtqanda da, asarymdy asap, jasarymdy jasaǵan janmyn. Baılaýǵa kelse, kúrmeýge kelmeıtin kelte keńshiliktiń tuıyqtalǵan týsy osy bolsa, amal neshik? Ómirdiń maǵan taǵar kinásy bolmasa, meniń oǵan artar bir túıir ókpem joq. Jaryq dúnıe bergenine rızamyn. Ony asyp ótkizdim be, jasyp ótkizdim be, mańdaıymnyń peshenesi. Jazmyshtan artyq ozmysh joq".

Shal oı naızasy boılamaıtyn tereńge súńgigendeı kúıge túskenine tańyrqady. "Buryn mundaı emes em ǵoı. Kelmeske ketken keshegime kóldeneńnen kóz tikkenim neniń belgisi?.. Áı, bári de súıretilgen myna syrqattyń sergeldeńi de. Áıtpese, asty ústine kelgen dáneńe joq. Meniń qushtar bop jatqan ómir - dúnıem ana terezeniń syrtynda jeldeı esip zymyrap barady. Dáýren degeniń qas qaǵymdyq qana sát. Keldiń, kettiń. Jarqyrap baryp joq boldyń..."

Syrt demekshi, shal aýrýǵa shaldyqqaly beri úıiniń syrtyn toryǵan bir qasqyrdyń damylsyz ańdyǵan beınesi kóz aldynan ketpeı qoıdy. Buny eles buǵan kezinde tipti jaqyndap, tabaldyryǵyna taıanyp, esikten ishke enetin tárizdi. Keıde shaldyń jótelgen, jáımen túshkirgen daýsyn da shalǵandaı bolady. Bir túni silekeıi shubyryp, ıtıgen ólimtigin salyp, mynanyń tóseginiń qasyna kep qalǵan eken. Buralqy kózi mólıip, shaldyń ashylǵan jerin jalaýǵa yńǵaılanyp apty. Bul býlyǵyp, áreń degende dybys bergende baryp ary taman, esiktiń kózine shoqıyp otyrdy. Shal onyń ókpesiniń demige syryldaýyn, jylaǵandaı jińishkelep qyńsylaǵanyn anyq estidi. "Kápir, talaı zombylyǵym ótip edi, meniń mynandaı shaǵymda esesin qaıtaraıyn degeni ǵoı. Bireýdiń aqysy bireýge ketpeıtini haq. Meıli endi, bilgenin istesin".

Shaldyń saýyqqan kezinde álgi qasqyrdyń aýlaqtap, alystan ulyǵandaı tyqyrshıtyn ádeti. Qazir de tóbeniń astynan, saıdyń ishindegi bulaq basynan daýys salǵandaı boldy. Shal dalaǵa shyǵyp, tarsyldatyp myltyq atýǵa bir oqtaldy. Turyp ketýge áli de álsiz eken. Bala jaqqa basyn berip qımylsyz jatty.

***

Búgingi tún naýqas úshin jumsaq, jaıly túnniń biri bop ótti. Tań atqansha kirpik qaqqan joq. Biraq uıqy, kóz shyrymy ýaıym emes. Tek úı irgesindegi syldyrap aǵyp, qazir de qybyr, qımyly aıqyn estilip jatqan jińishke jylǵanyń dybysy zoraıyp, tolqyn shýylyna ulasyp ketpese, sol - olja. Shaldyń qaımyǵa kútkeni de osy sybdyr. Bul jaǵy tynysh bolsa, tik turyp ketýi ońaı sekildi. Ázirge shúkirshilik. Tolassyz oınaq uratyn umar-jumar tolqyn tizbegi saıabyr, tynysh. Asyp baryp sabasyna túskendeı jaıbaǵys, jym-jyrt. Syrqattyń nesheme kún silikpesi shyqqan jan-júıesi jumsaq mamyqqa súıkegendeı momaqan, móldir. Onyń uıyǵan sútteı ún bermeı jatýy da osyndaı mamyrajaı qalyptyń qýanyshy. Sonyń sazyna eltigen táýbeshilik nyshany. Kópten beri ýysyna túspegen dáýletine kenelgendeı rızashylyq raıy basym...

Tań appaq atty. Shal jamyraı júgirgen bórte jaryqtyń shuǵylasyn aıqyn kórip jatyr. Tereze tusynan tógilgen sáýle sút qosqan shaı keıpindeı bozǵylt. Kún kirpigi taýdyń arǵy, shyǵys bókterindegi tastarǵa tirelse kerek... Báz-baıaǵy qalpymen boztorǵaı shyryl tókti. Úzilmeı qataımaı shaıqalǵan jumsaq áldı. Shaldyń kishkentaı kezinde osyndaı úlpildek ún edi. Áli sondaı. Budan keıin de ózgermeýi kámil. Ómirdiń ózindeı máńgi, ǵumyrly saz... Alystan, Maıty jaılaýynyń ústinen jylqy kisinedi. Shalǵa daýysynan tanymal. Óziniń kúreń qasqasy. Esti janýar, ıesi jyǵylǵaly beri úı qasyna bir-eki ret kelip edi. Áldeneni joqtaǵandaı oqyranyp, mazasyz jer tarpyp, kóp aınalǵan bolatyn. Keıin qos qulaǵyn kókjıekke qaıta-qaıta qaıshylap, basyn tikeıte turyp-turyp, dóń asyp ketken-di. Qazirgi daýysynda da saǵynysh sarynyndaı elegizý bar sıaqty... Tereze sańylaýynan jalbyzdyń demi jelpindi. Maı sylaýdaı torqaly sıpaý. Erkeleı, elbireı umsynady. Qoıyn-qonyshqa asylyp, áldebir kelmes dáýrenniń qýanysh qyzyǵyn qýyp ákelgendeı entige aımalaıdy. Boı shymshyp, ıisi úzdikken eljiremeli samal sıqyrly lebimen júrekke shapty. Jaryq dúnıeniń jaqsysy aı!..

Bala áli qannen qapersiz, óz úıi, óleń tósegindeı emin-erkin uıqy qushaǵynda. Anda-sanda ózimen ózi jarysa sóılep, túsiniksiz kúbirlep qoıady. Tań aldynda boıy muzdady bilem, búk túsken qalpymen domalanyp, shaldyń qoınyna kirdi. Biraq kózin ashqan joq. Murny pysyldaǵan kúıi yqtasynǵa tyǵylyp, syrqattyń bir búıirin jylytyp, jadyratyp áketti. Tán jylýy emes, jan jylýy. Shaldyń kóp zamannan beri tanaýyn úıirmegen baýyrmal lep. Alys jyraqtan aımalanyp ańsaýyn tosqandaı... Naýqas qart búgingi sál seıilisin balanyń oıda joqta tap bolýyna saıdy. Ońǵa basar istiń oralǵysyna joryǵan jylýar nıeti úlpildek. Shaý tartqan keýdesiniń tosyn sybaǵany em retinde qabyldaýy mol. "Topyraǵy belgisiz tórt ulymnyń tóleýine kelgen teberigim meniń. Tór juldyzyń qashanda joǵary bolsyn. Shymbaıǵa batqanda shıpa bolǵan shyraǵyńa raqmet. Jolyńdy laıym jaqsylyq jebesin..." - Shaldyń kirpigi shylanyp, kemseńdep jibere jazdady. Biraq ózin ózi zorlap tejedi. Áldeneden qorǵanǵany úshin sóıtti. Sońǵy sáýledeı solqyldaq saǵynyshty synyńqy sıyqqa aıyrbastaǵysy kelmegen edi...

Bala bir kezde oqys oıandy. Tósekten basyn julyp alǵan betimen, qaı arada jatqanyn ańǵara almaı, birshama irkilip qaldy. Bul tańerteń turǵanynda tereze jaqtaýyna súıengen sámbi tal japyraqshalary jypyrlaı qol soǵyp, tósegine asylýshy edi. Qazirgi kórinistiń kelbeti basqa. Basyńqy tereze jataǵan qalpymen jer baýyrlap, kógildir tóbeniń basyna tirelipti. Úı ishiniń surqy da bóten. Kús-kús shańyraq basyp qalardaı salbyrańqy, jermen jeksen. Bala endi baryp ajyratty:

― Ata, atashym!

Enesiniń baýyryna bas suqqan qulynshaqtaı al jabyssyn kelip!

― Ata, aýyryp qaldyńyz ba?

Kesheden beri kóńiline keptelgen kúnásiz qysylysynyń tıegi aǵytyldy ma, joq bolmasa jaýyryny qaqpaqtaı jazyqsyz shaldyń judyryqtaı shókken kúıi júregine batty ma, jubanbastan jasqa býlyqty:

― Men sizdi izdep keldim, ata. Aýyrmańyzshy, ornyńyzdan turyp ketińizshi. Men sizdi saǵyndym...

Shaldyń baǵana áreń irikken ishki eljireýi eshbir ymyraǵa yqtaı almady. Eki ıyǵyn ystyq shymyr diril tepti. Sonda da saqalyq sabyrlyǵyn joǵaltqan joq. Bala bulaı búgilgende bordaı egilýdi borkemiktik sanady.

― Qalmashym, qalqam... Jigit te óste me eken? Atańnyń aldyna kelip ábirjýińe jol bolsyn...

Qaıtkende de qam kóńilińniń qaq júrekti jaryp shyqqan shynaıy sezimimen qarsylasýy sharasyzdyǵy edi. Ony ózi de jaqsy uǵyndy. Áıtse de syryn aldyrmaýdyń áreketimen kemseńdeı jazdaǵan jaryqshaq daýsyn qattyraq shyǵarýdyń qamyna kóshti.

― Atańnyń kóri, búıte berseń, byqpyrt tıgendeı sabap alarmyn áli. Jigit dep júrsem, jórgegi keppegen jasyq pa ediń?..

Baýyryna buqqan balanyń tikenekteı shashyna shashyrap túsken synaptaı tamshyny ańdaǵan da joq. Ózin ózi toqtata alǵanyna shúkirshilik etti.

Qazirgi sáttegi sál úzilis bala boıyndaǵy bosańdyqqa erkindik áperýmen para-par. Mundaıda suraý sózben des bermeý tıimdi. Shal baıǵustyń bul tustaǵy paıymy osy.

― Iá, batyr, jónińdi aıtshy, qaıdan júrsiń?

Bala áli de óksik ýysynan bosana alǵan joq bolatyn. Dirildi únmen:

― Aýyldan, - dedi.

― El-jurtyń aman ba? ul júrisiń qalaı?

Bala biraz tutyǵyp qaldy. Bastan ótkendi bastyrmalatyp aıtyp salý asyǵystyq emes pe? Qamshy kótermes kárip ústindegi naýqas adamnyń qabyldaýy qalaı bolmaq? Qashqyn júrisiniń kinárat kóńilge kirbiń úıirmesine kepildik qaısy?..

Qalaı degende, qısynsyz búkpeniń bodaýyna qıatyn kisi bul emes eken. Sózdiń ashyǵyna jyǵyldy:

― Men úıden qashyp shyqtym, ata.

― Qashyp shyqqany qalaı?

― Sol. Endigári mektep betin kórmeımin. Sizben birge bolamyn.

Shal eriksiz ezý tartty. Adal kóńildiń ańqaý úni alań qylǵan edi.

― Páli, qara dáý istemeıtin qylyqty qaıdan oılap taptyń? Mynaýyń qyrǵyn kásip qoı!

Bala tarapynan qart áziline túsingen keıip ańǵarylǵan joq. Qos tanaýy qýsyrylyp, qaıta býlyqty. Alqymyn keptegen ókpeniń ájepteýir ekenin shal aıqyn uqty. "Áldeqalaı kezdeısoq ushyndydan aýlaq bolǵaı" degen úreı sypsyń da qaımyqtyra bastaǵan edi.

― Qalmash, qaraǵym, atańdy alańdatpaı, demińdi basshy. Aýyl-aımaq tynysh pa?

― Tynysh.

― Úıden qashan shyǵyp eń?

― Keshe.

― Kelin-balalar aman ǵoı, áıteýir?

― Aman-saý.

― Iá, endigi áńgimeńe jol bolsyn?

Bala bárin baıandap shyqty. Qalyń kópshilikten qorlyq, zombylyq kórgendeı ıegi kemseńdep, kópke deıin basyla almaı, úzip-úzip jetkizdi.

Bala "tilinde" shaldyń uqqany: endigi ıek artyp, pana súıeneri bir ózi ǵana. Bul úıdiń bosaǵasyn attap, bir súıem jer baspaq emes. Aqyry kózge shyqqan súıeldeı artyq eken, munsyz da tirlikterin tútete bersin. Bir balaǵa bola mektep qabyrǵasy qısaıyp qalmas. Úı ishi bolsa... óz obaldary ózine. Aıdaýyna júrip, baılaýyna kóngennen basqa aıybym káni? Matematıka úshin eshkishe múıizdegen ózderi. Basqa pánderge kóz qıyqtaryn salǵan da emes. Qıt etse boldy: "Áı, mynaýyń neniń aqysy, biz seni osylaısha óssin dep pe ek?" -dep ıttiń etinen beter kórdi. Basqa pánder quldyń balasynan týmaǵan shyǵar. Ekiniń birinde: "Esep-qısap - ómirińniń kilti", - dep ekilenip júrgenderi. "Bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritiptiniń" keri osy da. İshek-qarny shubyrǵan shataqtaryna bola otyrysym opaq, júrisim sopaq, sıqym mynaý. Qaraqan oıyńnyń qaıyryn kórmegennen keıin, ásheıingi álpeshi kimge pushpaq...

Shal osylaı topshylaǵanymen, balanyń balalyǵyn betine aıtyp, moldasha shuqıýdy qajetsiz tapty. Zerdesiz jan emes qoı, ýaqtysy soqqanda túsine jatar. Degenmen, dál qazirgi qylyǵyna buǵalyq salmaýdyń qylpydaı qısyny joq. Ar jibin attaýmen tepe-teń. Sondyqtan da sheshimin kelte qaıyrdy:

― Balam, azyraq aǵattyq jasap apsyń. Oqasy joq. Birshama tynyqqannan keıin úıińe qaıt. Tipti búgingi poezben erterek júrgeniń jaqsy. Ata-ana sorlynyń qaıbir jany shydap otyr deısiń? Tezirek aýylǵa oral. Aqyry kep qalǵan ekensiń, maǵan da qolqabysyńdy tıgize ket. Razezdegi dúken ashylysymen qaýjań-qaýjań qylar ony-muny ákelip ber. Álgi Shýdaǵy úıge telegramm jiberersiń. Qyz qurǵyry erterek jetsin. Osyǵan kelistik qoı, batyr?

Bala jaýap qatqan joq. Basyn tómen salbyratqan kúıi ún-túnsiz otyrdy.

― Aınalaıyn balasynan! Aqyldy tentegim ǵoı meniń. Atańnyń sózin aıaqsyz qaldyrma, qaraǵym. Maqul ma, Qalmash?

― Jaraıdy, ata.

― Oı, jasyńa quldyq, kishkentaıym meniń. Atasyn ajaldan arashalap qalǵan aq ıesi ǵoı bul!..

Shal tipti saý kúnindegideı ózin sonshalyqty sergek sezindi.

***

Bala razezge tartty. Shynynda da, shalǵaı emes eken. Shatqaldan shyǵa bere-aq shatyrlary aǵarańdaǵan birneshe úı bastaryn qylqıtty... Kóktemeniń endi-endi kórpesin jınaı bastaǵan mezgili edi. Tabıǵattyń tunyǵy áli de shaıqalmaǵan. Shalqaıa shashyraǵan shashaqty japyraqshalar jamyraı júgirip, syrmaqty órnegin alys jıekke alyp qashady. Qoımaljyń dalanyń dıdary dirildegen meıirimge toly.

Bala jolsyzben júrgen edi. Óz otyna ózi janǵan sekpil gúlder ileskenin, úzgen joq. Merýertteı shyqtary kúnge shaǵylysyp, úpir-shúpir qaýmalady da otyrdy. Ózderine ózderi rıza rabatty tósenishtiń taýsylýy kem. Torqadaı jumsaǵyn jaıyp sap, jaınańdaǵan keıpinen bir tanbaıdy. Taban astynda qalyp qoıǵan keıbireýleriniń balasha burtıyp, apyl-ǵupyl túregele sap, ókpelegendeı nazben bas shulǵıtyndary bar... Ana bir tesikten tepkileı jyljyǵan jandy ıirim óriste adasyp júrgen jasyl kók qoshaqan sekildi. Etpetteı jyǵylyp, qaz tura almaı áýrege túsken náreste kórinis. Janyna jaqyndaǵanda baryp jińishke tolqyny buıralanǵan jylǵa ekeni ańǵarylady... Bala bir-eki ret ýystap ishti. Shólirkeýi joq bolsa da, montıǵan qalpyn qımady. Erkelene eńbektegen beıkúná aǵystyń aıaly dirili júregine shapqan-dy. Japan túzdegi janardan tys jarysa oınaq salǵan jylýar jaıqalystyń jaqsysy-aı!..

Bir etek torǵaıdyń jumyrtqasy tap boldy. Shubarlana toptalyp, qazan shuqyrdyń ishinde jatyr. Sıpap kórip edi, jyp-jyly eken. Enesi endi ǵana ushyp ketse kerek. Qaltasyn toltyryp alýǵa bir oqtaldy da, raıynan qaıtty. Shımaı kóz sekpilderi betime shaba ma dep qaýip qylǵan edi... Top shıdiń arasynan sýsyldap kesirtke qashty. Bala qýyp jetip, óltirip tastaýǵa ońtaılandy. "Á, byltyr kórgen jýármegim, áli de tiri me ediń?" deıtin teris pıǵyldy pátshaǵar ǵoı bul! "Qanshama tapyraqtap qýǵany men sáti túspedi. Ireleńdeı júıtkip, bir tesikke kirip, zym-zıa joq boldy. "Meıli, jóndep kórip te úlgere almaǵan shyǵar. Ajaly joq eken, kápirdiń!.."

Beri shyqqannan keıin Úshqyzyldyń bel-bederleri túp-túgel ashyldy. Tipti jyra-saılaryna deıin dúrbimen qaraǵanda arsa-arsa ańǵaryldy. Atyn estigeni bolmasa, balanyń kórmegen mekeni. Arǵy betindegi Teriskeı, Topar, Tyshqanbaı qoınaýyna maldardyń qystap qaıtatynyn talaı tyńdaǵan. Dál qazir sol Úshqyzyl shoqysynyń alyp kemedeı teńselip, súıirdeı tumsyǵyn muhıttaı tolqyǵan saǵym teńizine túsirýge yńǵaılanǵan kelbeti erekshe kúıge bóledi. Belgisiz saparǵa bet burardaı syńaıy ap-aıqyn sıaqty. Ol júrisin baıaýlatyp, sál ǵana kúrsingenin ańdamaı qaldy. Úıindegi jelkendi qaıyǵy esine túsip, et-baýyryn shymyrlatqan edi... "Endigi qańqasyn da qaldyrdy deımisiń. Byt-shytyn shyǵarǵan shyǵar..." Ol kúnbatys jaqqa qaramaýǵa tyrysty.

Balanyń kóńili kire beristegi kóriniske kádimgideı alań boldy. Aýyldyń bergi tusy bytyrlaı jypyrlaǵan beıit tómpeshikter. San júzdi ordanyń otanyndaı qalyń nópir. Tútin sanynyń sıqy bolsa, tórt-bes murjadan asa ma, aspaı ma? Al aınalasy at shaptyrym irkes-tirkes qulpytastarǵa jol bolsyn? Ótken-ketkendi jınap ákep, jerleı bergen sıaqty. "Qalmaq qyrǵynyna" jorýdyń qısyny joq. Ólgen-ketkenderdiń aty-jóni tasqa basylǵandaı baqyraıa jazýly tur. Bala júregi munshama múrdelerdiń kóptigine eriksiz tańyrqady. Ol atadan balaǵa mura - eskiden kele jatqan ejelgi salttan beıhabar edi. Qaramaı ketýge tyrysqanymen, quıqa tamyryn qaıdaǵy bir qorqynysh úreı shymshylady. Tósek tartyp, úıinde jatqan qımas qartynyń kelbeti kóz aldyna elesteı bergen bolatyn!..

Qalmash qyryq shaqty jumyrtqa aldy. Jaımada otyrǵan kempirden tóńkere saýdamen túgeldeı ala saldy. Áýes kóretin asy edi. Úıdegi jalǵyz taýyqtarynyń tapqany sanaýly. Sondyqtan da basy-kózine qaramaı, qomaǵaılyǵyna basqan-dy.

Taǵy bir tańdap alǵany - dóńgelek pránık. Jastaıynan qumary qanbaǵan dámdi taǵamynyń biri de osy. Qansha tarttyrǵanyn qaıdam, kók ala qorjynnyń bir basy qampıyp shyǵa keldi. Bireýin tistep kórip edi, temirdeı qatty eken. Necheýo, ystyq shaıǵa salyp jiberse, jibimes deımisiń!"

Úndi sháıiniń reti kelgen joq. Kádimgi saqa adamsha sybyrlap surap kórip edi:

― Oı, ne dep tursyń óziń? Ondaı ońdy dúnıeniń dámin tatpaǵaly qaı zaman!.. -dep semizshe satýshy mańyna jolatpady.

Grýzın shaıynan bir-ekeýin oratyp aldy da, pochtaǵa qaraı bettedi. Saýdasynyń sýsha júrgenine kóńil kúıi kóterińki edi.

― Myna adreske telegramma jiberseńiz...

Qudaı biledi, óz shashy emes-aý, basyna sáldedeı ǵyp sarǵysh burym orap alǵan orys qyzy oqyp kórdi de, bir japyraq qaǵaz usyndy:

― Mynaǵan anyqtap jaz da, astyńǵy jaǵyna osy aradaǵy meken-jaıyńdy kórset.

Bala qolyna qaǵaz emes, qaıdaǵy bir tiri jándik ustaǵandaı qobaljydy. Mundaı ispen aınalysýy alǵashqy ret bolatyn. Degenmen, syr aldyrǵan joq. Qalaı degende, mynandaı japyraıǵan bekette emes, aýdan irgesindegi aýylda oqyǵan aty bar ǵoı. San márte oqyp shyǵyp, qajetti sózderin qysqasha tujyrymdady:

"Boleıý, prıezjaı srochno".

― Aty-jóni kim?

― Búrlibek ata.

― Meken-jaıy qalaı?

― Qosqudyq.

Qyz jáne bir qaǵazǵa úńildi de:

― Bizde ondaı pýnkt joq, - dep qaıtaryp berdi.

― Qalaısha joq? Burqyldaqtyń boıyndaǵy qystaýdy osylaı ataıdy.

Qyz sál ǵana jymıdy da:

― Jaraıdy, atańnyń aty-jónin jaz, - deıdi.

Balanyń boıyn ystyq ter tepti. Qudaı atqanda, atasynyń aty-jónin eshýaqytta qunt qylmaǵan eken. Jerge kirgendeı kibirtiktep, bilmeıtinin aıtty.

Myń bolǵyr kelinshek qaýǵadaı basyn shaıqap:

― Aı, beda, beda s toboı, moı malchýgan! - dep, jazǵandaryn jóneltýge yńǵaılandy...

Bala býynyp-túıinip, jarty jolǵa jetkende baryp, nan alýdy umytqanyn esine aldy. Qaıta barýǵa moıny jar bermedi. Eki arasy ıt ólgen jer. Poezdardyń jer baýyrlap júrgeni qyryqaıaq qybyryndaı. Saǵymmen kóterilip, bólek-salaq buldyraıdy... "Já, pránık turǵanda, ne qam bar? Qansha jese de murty oıylmaıtyndaı mol qylyp alǵanym qandaı jaqsy bolǵan..." Ol ózin ózi aldaýsyratyp aýylyna jetti.

Shal oıaý jatyr eken. Ornynan túregelmepti. Eki kózi shúńireıip, reń keıpi solyńqy bolǵanymen, bylaısha bet-pishini qaǵylez, saý. Ystyq ishse, kóterilip ketetindeı qalpy bar.

― Oı, balasynan aınalaıyn! At-kóligiń aman-saý kep qaldyń ba? Qalaısha tez oraldyń?

― Bardym da qaıttym, ata.

― Álgi qyzdyń sharýasy bitti me?

― Bárin bitirdim.

― Kishkentaı qolqanatym meniń!..

Qalmash as qamyna kirisip ketti. Jumyrtqanyń jarasy jeńil eken. Borsyqtyń maıyn shyjǵyryp, bir-eki ret aýnatyp alyp edi, dap-daıyn bop shyǵa keldi. Býy burqyldap shaı da qaınady. Jarty pashkesin bir-aq salǵan ba, narttaı qyzara kópirshidi. "Meıli, ábden qanyp ishsin. Nár tatpaǵaly qaı zaman?.."

Shaldyń turyp otyrýǵa áli de ıkemi kelmedi. Bir-eki márte umtylyp edi, basy aınalǵandaı denesi jer tartty.

― Bul atań jatyp-aq esesin jibermeıdi. Mynaýyń qandaı dámdi pisken!..

Jumyrtqanyń qýyrylýy ótip ketipti. Qaralash-toralash keýek kúıik. Shal sonda da bar nıetin salyp jedi.

Balanyń peıiline bola sóıtip edi. Áıtpese, ar jaǵynan tilengen túıirdeı tábeti joq-ty. İsh saraıy as qabyldaýdy toqtatqan sıaqty. Dám dámetpeıtinine tańy bar. Toıǵan adamdaı, ashqaraq tilenistiń taby bilinbeıdi. Jumsaqtaý jerinen bir-eki ret qaýjady da qoıdy. Pránık túskiri tisine de batpady. Malta qurttaı qatty eken. Ezýin qısańdatyp, ebedeısiz tisteleýi balanyń júregine bizshe qadaldy. "Qap, jumsaq bólke ákelmegen nendeı sor mańdaı em?.." Balanyń jegen asy jelkesinen shyǵa jazdady.

― Shaıyńyzǵa salsańyz, jumsaryp ketedi, ata...

― Oı, bárekeldi. Atań qaıbir kóp jeıdi deısiń. "Asharshylyqta jegen astyń dámi aýyzdan ketpeıdi" deıdi, balam. Soǵystan keıingi jyldary osy jaryqtyq dúkennen úzilmeýshi edi. Arpanyń unynan jasalatyn. Qaınardyń sýyna matyryp bir toıyp alsań, keshke deıin toǵy basylmaıtyn. Qoly jetkenderdiń kóbi osyny qorek qylýshy edi. Bu shirkin astyń atasy ǵoı...

― Muny men de jaqsy kóremin.

― Tisiń bar ǵoı, ábden toıyp al, aınalaıyn. As turǵan jerge aýrý jolaýshy ma edi...

Shal kópten beri taǵam ataýlyǵa betteýden qalǵanyn oılady. Taýdyń talaı taǵy baǵlanyn shalyp jiberip, bir mezette-aq qaınatyp tastap, qazanymen kótergeninde jumyryna júk bolmaıtyn kezderin elestetti. Endi, mine, sýdan basqanyń sińýi shikámshil shaqqa kezdesti. Já... aınalyp kelgende aqyryn bersin.

Shal kúreń shaıdy soraptap kóp ishti. Týla boıy býsanyp, buqpantaı ter býsantty. Tipti qur atqa mingendeı, ańqyldaq arqa paıda boldy. Daýsyn dabyrlaı kóterip:

― Balam, sen shynyńdy aıtshy, atańdy saǵynyp keldiń be, joq álde basqadaı jol tabylmaǵannan keıin tyǵylǵan qýysyń ba? - deıdi.

― Men sizdi saǵynamyn, ata.

― Órkeniń óssin, qalqam. Teń qurbyńnyń aldy bol.

Shaldyń joq jerden kóterilgen jadyra kóńilin bala da paıdalanyp qalǵysy keldi:

― Men búgin qalsam qaıtedi, ata?

― Táıt, ondaı quqyńdy estirtpe maǵan. Qazirden bastap úıińe qaıqaı. Osy jaqsylyǵyń da jeteme jetti. Men saǵan rızamyn.

― Siz áli de saýyqqan joqsyz ǵoı...

― Meniń endigi kúıim osy, batyr. Káriliktiń qaıbir qaıyrymy bar deısiń. Búgin turǵyzsa, erteńine etpettetedi. Onyń qaısy bir barymtasyna bastyryq bolmaqsyń? Qyz kelgennen keıin bir kúnimdi kóre jatarmyn. Endigi aıaldaýyń - Alla jibin attaýmen teń. Shaıyńdy ishkennen soń shúý dep úıińe tart. Jaraı ma, jarqynym?

Balanyń alqymyna jas tireldi. Aýzyńdaǵyny shaınaǵansyp, alqynba sezimin sezdirgen joq. Aqyrǵy tileý sekildi ata sózin aıaqqa jyqpaýǵa birjola bekem jasady:

― Maqul, ata, qazir ketemin...

― Sóıt, áke. Áke-shesheń de ý-shý bop jatqan shyǵar. Jyldamyraq jandaryna jet.

Bala syrt aınalǵansyp, kóz tamshysyn irkip aldy. Panasyz pendeniń bylaıǵy taǵdyry janyna batqan bolatyn...

Shaldyń qazirgi keıipi jaman emes. Etten aryǵan dene pishini oıyp alǵandaı úńireıgenimen, shúńgek kózderi qyraǵy, tyń. Ár nársege baıyppen, baısaldy nurmen tiktenedi. "Jylandy qansha keskenmen, kesirtkelik qýaty bardyń" keri osy-ay, shamasy. Áıtpese, osynshama aýrý meńdetkenine qaramastan, kádimgideı qýatty, qońdy qalpynda jatyr. Jaryqtyqtyń súıegi asyl-aý, sirá...

Shal shalqalaqtap, bir qyryna aýnaǵandaı bop, balaǵa buryldy. Oraıy kelgende, osynshama meıiri bólek myna perzentke aıtsam dep júrgen júrek basty oılary bar edi. Sonysyn sabaqtap shyǵýǵa bir oqtaldy. Aýrý álsiretkendikten be, kókeıindegi kóp kómbeleri óristegi maldaı bytyrańqy, andyz-andyz, shubalań eken. Aıtpaı-aq qoıýdy qalady. Ár nárseniń basyn bir shalyp, jadaǵaı kósemsýdi ábestik kórdi. Balany qasyna shaqyryp, tikireıgen shashynan ıiskep, qolyn sıpap baıyz tapty. Osylaısha birshama tynystap jatty... Sálden keıin bir sózdiń ushyǵyn shyǵaryp:

― Qalmash, qarshadaı bolǵanyńmen, qasıet zerdeden kende emessiń, qaraǵym, -dep balanyń jumsaq alaqanyn ýystady. - Qaraqan basyń han bop júrsin, qam bop júrsin, qaraýylyńnan qalǵytpaı, jadyńnan shyǵarmaıtyn shynaıy bir jaqsylyq bar, shyraǵym. Ol - tórt músheńniń tazalyǵy, basyńnyń aýyryp, baltyryńnyń syzdamaýy. Osy jaǵyna óte-móte quntty bol, balam. "E, ushyqpen shyǵyp ketetin shanshý-sharpýdy qoıshy, táıiri", -dep kezinde eleń qylmaǵan atańnyń etek basty jatysy mynaý. "Saqtansań -saqtaımyn" depti. Saýlyǵyńdy jastaıyńnan qadir tut, qulynym. Qalǵan qyzyq kózdiń qurtymen birdeı. Qysyraqtyń úıirsegindeı qysqa ǵana ǵumyr. Uqtyń ba, ulym?..

― Uqtym, ata.

Bala bálendeı baıybyna bara alǵan joq. Árkim qyshyǵan jerin sıpaǵysh. Janyna batqan naýqasynyń nobaıyn topshylaǵany ǵoı dep qana túısindi.

Jas balanyń boılaýyq súńgı almaıtyn tuńǵıyqtan dám tatýǵa áli de áljýaz ekenin shal paqyr da paıymdaǵan bolatyn. Shymbaıyna batqan syrqattyń suraýyna jaýap izdegen paryzyn aıtpaqshy nıeti edi. Onysy urymtal jerden shyqpady. Ony ózi de jaqsy túsindi. Sondyqtan da orynsyz oı qazbalaı berýdi bekershilik sanady. "Ýyzdaı pendege ýaqtysy pispegen jaı-japsardy qur tópeleı tyqpyshtaýdyń qajeti bar ma? Zamany túzý bala ǵoı, meniń myljymamsyz-aq maqsat-muratyn quryqtap alatyn kezeńi týar..."

Ol áńgime yrǵaǵyn basqa arnaǵa buryp áketti:

― Búgin qaı kún osy?

― Sársenbi, ata.

― Á, sátti kún eken ǵoı...

Ol qaı kúni tósek tartqanyn eseptep kórip edi, esine túsire almady. Birde keshe ǵana jyǵylǵandaı, endi birde esepsiz mezgil ótkendeı eles shaıqaldy. Sondyqtan da sanaýyn toqtatyp, balanyń saýsaqtaryn sıpalaı tústi.

― Erteńgi oqýyńa úlgeresiń ǵoı, áke?

― Úlgeremin.

― Oqýyńnan qalma, qaraǵym. Ustazyńnyń aıtqanyn tyńda. Burynǵy kezde oqyǵan shákirtti "eti seniki, súıegi meniki" dep tapsyrýshy edi. Endi ǵoı qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zamannyń týǵany. Barlyǵy da sý tegin...

Bala úndegen joq. "Qoı ústine boztorǵaı qalaı jumyrtqalaıdy? Arqasynan aýnap túsip qalmaı ma? - dep oılaǵan-dy. - Úlkender de qyzyq. Keıde túsiniksiz nárselerdi termeleı jóneledi..."

― Bara salysymen jón-jaǵdaıyńdy aıtyp hat jaz. Shoqpardaǵy pochtashy Surtaı atańdy bilesiń ǵoı. Sonyń atyna joldasań, jetkizip beredi.

― Jaraıdy, ata, bara sap jiberemin.

Qalmash qýanyp ketti. Hat jazyp turýdy buryn qalaı qunt qylmaǵan!..

― Surtaı kókemniń aty-jóni kim edi?

― Sol shirkin arǵy atasynan jazylýshy ma edi, joq, óz ákesinen jazylýshy ma edi..? Bókeev deseń, qoldaryna tıedi. Solaı dep jaza ber.

Bala bul kisiniń de aty-jónin surap alýǵa oqtalyp turyp, bata almady. Birtúrli uıat sekildi kórindi. Osynshama et baýyr jaqyn júrip, jón-josyǵyn bilmeý betine salyq sıaqtandy. "Meıli, aýyldaǵylardan-aq surap alarmyn..."

― Balam, poezyń qashan edi?

― Poezd kóp qoı, ata. Kez kelgen tovarnyıǵa minip ketemin.

― Baıqa, mılısalary mazalap júrmesin.

― Eshteńe etpeıdi, óne boıy-aq sóıtemiz ǵoı.

Shal sharshańqyrap qalǵan sıaqty. Daýysy da burynǵysynan pás, jaryqshaqtana shyqty. "Qaıtsin, kóp sóılep qoıdy ma, mundaıda tynysh jatqan tıimdi deýshi edi. Álsiz ǵoı áli".

Qalmash ornynan turyp, ony-punylardy rettemekshi boldy. Ydys-aıaqty jınap, shaldyń iship-jeıtinderin ázirlep ketýi kerek. Bir-eki kúnge jeterlikteı daıarlasa, qyzy da kelip qalar. Oǵan deıin óz aıaǵyna ózi kelýi de yqtımal. Qazirgi keıpi jaman emes qoı...

Shal qozǵalaqtaǵan qybyr-qımyldy baıqady bilem, basyn buryńqyrap balaǵa qarady.

― Júrdiń be, áke?

― Joq, áli erte ǵoı. Úıdiń ishin jınap qoıaıyn dep...

Ol júrelep otyrardaı aýnap túsip, qyrymen jatty.

― Bul asaı-múseıdiń jınaıtyn qaı sáni bar. Ana dúrbini beri ápershi.

Bala qobdısha qorapty qolyna ustatty.

― Mine, balam, mynany meniń kózimdeı kórip júr. Saǵan syıladym, batyr.

Balany sál yńǵaısyzdyq tepti. "Ózine kerek dúnıe ǵoı, munsyz qalaı ań aýlamaq?"

― Ózińiz she, ata?

― Men be?..

Ol: "Qanden ıt qalpyna kelgennen keıin qarǵy baýdyń qajeti ne?" - dep aıta jazdap, qaıta tartyndy. Balanyń kóńili shoshynar dep qaýip qyldy.

― Men be, men bul qyztalaqty az arqalaǵam joq. Endi sen serik qyl. Syıǵa tartqan nárseni bul qalaı dep suraýshy ma edi? Qaldyrmaı, alyp ket.

Shal alǵashynda myltyǵyn tabys etýdi oılaǵan bolatyn. "Bala neme, jazym ǵyp ala ma", -dep júregi daýalamady. Áıtpese, básire eskertkishke sony laıyq kórgen-di.

― Qalaı, unaı ma, balam?

― Unaıdy, ata...

Balanyń ishi tiksinip, sýyq habardyń yzǵary sharpyǵandaı búktelse de, qabyl almaýdyń qısynyn tappady. Qaıta, múgedek kóńilge qobaljý kirgizýi múmkin: "Á, bu qý bala óliktiń múlkine qol suqqandaı titirkenip otyr-aý!" - dep. Qalaı ekeni belgisiz, balanyń boıyn osyndaı kúdik suqqylap ótti. Sondyqtan da sál saıabyr qylmastan sómkeni moınyna asyndy.

― Raqmet, ata! Men muny ómirbaqı joǵaltpaımyn. Keıin, kanıkýlǵa kelgende, ańǵa birge alyp shyǵamyz.

― Aınalaıyn balasynan. Atasynyń aǵy men qarasy ǵoı bul!..

Bala eńkeıip kelip, shaldyń kózinen, mańdaıynan súıdi. Qazanyń tabyndaı súlderli súıek boı muzdatar salqyn eken!.. Sonda da betin basyp, moınynan, alqymynan aımalady.

Shal basyn alyp qashqandaı kóne kópshiktiń astyna buǵyndy. Shyńyraýdyń túbindegi sarqyndydaı eń sońǵy jasyna býlyqqan edi.

***

Kún uly sáskeden aýdy. Kóleńkeler qoltyǵyna tyǵylyp, moıyndaryn ishine suqqandaı, qysqara tústi. Úp etken lep joq edi... Esiktiń kózine deıin qydyryp ósken rańnyń reńi tup-tunyq. Boıaýy syrtyna tógilerdeı tep-tegis jalqyn jasyl. Qazan-oshaqtyń qasyna kelip, qulaqtaryn qalqıta qaraıtyn jaýtań kóz gúlder bar. Keıbireýleri eski qoranyń ishine kirip keterdeı kımelep, shoǵyrlana entelep apty. Qýyp berseń, tura qashardaı ımene bas shulǵyp, jaýtańdana ıiskelenedi... Bala júrip ketýge áli de asyqqan joq. Keshke deıin qaıda áli. Túnniń bir ýaǵynda jetse de shapanyn eshkim sheship almas. Qaıta, kúndiz kóringenniń kózine túrtki bolǵannan góri sonysy laıyq. Áıtpese, aspannan toqash jaýǵandaı: "Oıbaı, Qalmashty qara! Áne-mine... ana ketip barady. Qashqynnyń ózi kelipti", - dep shurqyrap kep berer.

Balany Bozqaraǵannyń boıyndaǵy bıik tastar tartty. Atasy ekeýi ótken jazda ǵana ań aýlaǵan ystyq meken edi. Onda myna Maılyaıaqtyń olpy-solpy, qarnymen jer syzǵan kúshik kezi - ilesýge jaramaı, úıde qalǵan. Qosýǵa alǵandary qabandaı qara tóbet. Qur áýpildegen sart mázireti bolmasa, ańǵa salýǵa septigi shamaly. Anda-sanda solqyldap úrgen kezinde ishindegi jelin ustaı almaı, adamnyń qytyǵyna tıedi. Atasy: "Otyz toǵyzynshy jylǵy kúshik edi", - dep otyratyn. Sol beıshara óle-ólgenshe óńkıgen, susty tulǵasyn joǵaltpaı ketti. Osy keıingi qysta ǵana qaıtys bolypty.

Bala men ıt bergi ózektiń ishinde qaldy. Shal arǵy qıyn taý basyna shyǵyp, dabyl qaqpaqshy. "Túlki qashady" dep shamalaǵan bolatyn. Qalmashtyń qolyna alǵash myltyq ustaǵany da sol joly. Atasy jalǵyz aýyz 28-di oqtap berip:

― Balam, týra osy aradan kút. Janyńnan jaqyndap ótkende ǵana at. Abaı bol, aınalaıyn, - dep ary qaraı shoqyta jónelgen-di.

Qalmashtyń júregi tarsyldap, tasada qalqalanyp otyrdy. Kók jal ıtti moınynan ustap, kostúminiń etegimen tumshalap alǵan. Aljyǵan káriniń qury bosqa áýpildep, kópe-kórneý kedergi jasaýy kámil. Tóbet degen arýaǵyna bola qastaryna ertkeni bolmasa, qyraǵylyq, qaýyp túser qaýqardan qalǵaly qashan... Bular kóp kútken joq. Taýdyń basynan tómen qaraı quldılaı qalqyǵan bir qarany kózderi shaldy. Bala á degende qaraqus eken dep qalyp edi. Taý-tasty saldyr-gúldir etkizip, tup-týra bulardyń ókpe tusyna kelip qalt tura qalǵanda baryp, oqyra tıip, kózderi shatynaǵan tapaltaq buzaýdan aýmady. Qalmashtyń laıdaı semiz taý bókeniniń ábden toıynǵan kezinde osyndaı qyzyl kúreń túske enetininen habary joq-tyn. Qos qoltyǵymen entigip, sál saıabyr tartqan taǵyny kózdemesten atyp saldy. Myltyq daýysy gúrs etkenimen, jumsaq jerge jabysqandaı bylq ete tústi. Jyra-saıdy basyna kóterip, qulaq jarǵan joq. Álgi janýar jan ushyra shapshyp, tort aıaǵy ár jerden bir tıip, josyta jóneldi. Qanat baılaǵandaı quldyrap orǵydy. Qudaı biledi, árbir sekirgeni segiz-toǵyz metrden asady-aý!

İshindegi jelin bir-eki ret bosatyp alyp ıt te umtyldy, bala da umtyldy. Ekeýi de arsalańdap kelesi tóbeshikke ilingende, oqtaı ushqan janýar kóz ushynda buldyrap bara jatyr eken. Balanyń bir baıqaǵany: bókenniń sýsyp ótken izderindegi boz jýsan bastary shashyrańqy qanǵa boıalypty.

Ol aıqaıǵa basty:

― Ata, men attym, tıgizdim! Myna qandy qarańyz...

Búrlibek shal attyń sar jelisimen tómen túsip kele jatqan edi.

― Tıgeni ras. Biraq bul bizge dál búgin ustatpaıdy. Jandy jerinen qadalǵan joq. Ábden qansyrap baryp qýlaıtyn boldy, janýar.

― Ata, kelińiz, qýaıyqshy!..

― Áýre bolma, balam. Bul búgin jyǵylmaıdy. Kórdiń be, jaıdaqpen ketti. Bóken ataýlynyń serti solaı. Órge ólse de baspaıdy. Aldy ashyq, alańqaı tegispen qashady. Teri alynbaǵan atqa jetkizý qaıda.

Balanyń ishi ashydy. Dál tıgize almaǵanyna bir ókinse, "qansyrap baryp jan tapsyrady" degeni qabyrǵasyn qaıystyrdy. Sol túni jóndi uıyqtaı alǵan joq. Rasynda da, erteńine. atasy aıtyp keldi: sonaý Soǵandy taýynyń bókterindegi bir aýyldyń astyna baryp qýlaǵan eken. Qoıshynyń ıtteri jep ketipti. Qalaı ekeni ózine de beımálim, balanyń sol kóriniske kúni búginge deıin jany aýyrady...

Ol Bozqaraǵan baýraıyna barý nıetinen qaıtty. Kúnásiz bókenniń jan ushyra qashqan keıpi kóz aldynan kes-kestep, ornynan túregelerdeı. "Jazyǵym ne edi? Kinámdi aıtshy? Bireýdiń ala jibin attap pa edim?.." Balanyń baýyr eti eljiredi. Janary jasaýraǵandaı keıin burylyp, aýyldyń arǵy tusyna kóz tikti. Áldenendeı ókpe-nazdan silkine almaǵandaı alań sezim baýraǵan edi. Qystaýdyń o beti ottaı janǵan ıtmuryn. Arasynan adam ázer júretin shıeshabaq, tobylǵy ósedi. Apandaı uıalary kóp, úńgirli túse beris. Kóbine kóp borsyqtyń mekeni. Bórikteı andyzdap, óriske jaıylyp shyqqanyn talaı kórgen. Qajet kezinde atasy qaqpan quryp nemese atpen bastyrmalatyp uryp alatyn. Byqpyrt tıgendeı beıbereket qyryp aýlaýǵa jany qas. "Bu da Alla Taǵalanyń jaratqan pendesi ǵoı, beker obalyna qalý sharıǵattyń jolyna jat", - dep áldebireýlerge kijine zekıtini bar.

Basqa jurttan paıdalaný tásili de bólek. Terisinen tazartyp alǵannan keıin, jalańash kúıinde kúnge qaqtap, tómen qarata ilip qoıady. Tamshylap jınalǵan taza maıǵa sarymsaq pen kekilik otynyń gúli aralastyrylady.. Sál sýyq tıip, denesi qurystansa, shıkideı jylytyp ishetin qaljaly shıpasy osy. "Áı, eldiki jaı áýreshilik qoı, shyjǵyrǵan maıdyń shyrynynda emi qalýshy ma edi?" - dep otyratyn. Atasynyń únemi narttaı qyzarǵan qaıratty kelbetin bala osynyń kıesi shyǵar dep oılaıtyn-dy. Biraq ózi bettegen emes. Múńkigen ıisi júregin aınytady. Qaıta, keıin-keıin eptep aýyz tıetin boldy.

Balanyń endigi oıy - bir borsyq soǵýdyń sáti tússe, atasyna aınytpaı sol emdi jasap berý. Ras, úıde de joq emes.

Súrdiń aty - súr, býy burqyraǵan jas dámdeı qaıdan bolsyn. Múmkin, ystyq urttasa, ornynan kóterilip te keter...

Ol Maılyaıaqty ká-kákelep qasyna shaqyrdy. Ittiń qońy túspegen. Iesi joqtaı buralqy emes. Búıiri dóńgelengen, tyń. Biraq balaǵa kúshik kezinde úırenisken oıynshyl, qaljyńbas minezi qalypty. Qantalaǵan kózderinde ustamdy salqyndyq bar. Tipti shaý tartyp, shabandyqqa moıyn usynǵandaı. Qalmashqa qaraǵanda balalyq bazary erte taraǵandaı, eresektik ańǵarylady. Shaldyń tura almaı jatqanyn ishi sezdi me, baǵana erteńgisin razezge birge erip barýdan bas tartty. Bir belge deıin ilesti de, artyna qaraılap, qaıta oraldy... Qazirgi mán-jaıdy da ońaı uqty. Qalmashtyń qolyn shoshaıta baǵyt siltegen jaǵyna qaraı aǵyp ótip, ary-beri iz keskendeı aldyn oraǵytady... Túp-túp jýsannyń túbinen sarshunaq qashty. Jotasy búkireıip, domalana ıilip, dóńgelene zytty. Alystan kózi shalyp kele jatqan bolsa kerek, Maılyaıaq búıirinen qosylyp, inine jetkizbesten tarpa bas saldy. Ary-beri silkilep isin tyndyrǵannan keıin, tistelep ap, tasaǵa áketti. It emes pe, tapqan oljasyn Qalmashtan qyzǵanǵan tárizdi...

Jyqpyl tastaq jyradan úsh-tórt kekilik jorǵalap ótti. Bulardyń bir ádeti - birden par etip kóterilip ketpeıdi. Jermen jeksen júgirgen boıy jer baýyrlaı ushady. Tipti janyna jetkenge deıin bir bozdyń túbine jasyrynyp, buǵynyp qalatyndary bar. Saýysqannan saq, ákkiligi basym. Top bytyranyń ózi ázer túsiredi.

Bala myltyqty alǵan joq bolatyn. Bul úıden shyqqanda atasy kózi ilingendeı tynystap jatqan. Suraýsyz suǵynýdy izetsizdik sanady. Qarýy bolǵanda, kádimgideı artyna túseri aıqyn edi. Degenmen, qazir bulardyń sorpasynyń tatymsyz kezi. Jumyrtqalap júrgen shaǵy. Kúzgi sýyqtan keıingi dámi ǵoı til úıiretin...

Balaqty kódeniń arasynan kókpeńbek alańqaılar ushyrysa berdi. Qolmen kestelep qaldyrǵandaı tep-tegis jumsaq tósenish. Qansha aýnasań da qumaryń qanbastaı. Ózine eriksiz qaraılatar kámpıti bardaı balaýsa kógal. Toptanyp kep, dop qýalar ma edi? Mundaı maqpal maısanyń mektep mańaıynda joqtyǵy ókinishti-aq. Áıtpese, ásheıin kep aýnap-qýnap, boı jazýdyń ózi qanshama qýanysh!

Balanyń et júregin taǵy bir túsiniksiz ıirim tolqyny shymshylap ótti. Osynshama tereńnen túrkilep, aýyq-aýyq aýnap túsetin tepki tilin bala búginge deıin uǵyna almaıdy. Qolynan keleri qaltyraǵan demin basyp, ýaq dirildi suqqylaýdyń tyz-tyzdap taralýyn kútý. Álde bul, anda-sanda aınalyp soǵyp, alystan ymdaıtyn belgisiz sapardyń beımaza shaqyrýy ma eken? Balanyń boıynan óksik aralasqandaı erkinen tys kúrsinis bilindi.

Osy kezde eńiske qulaı beristegi sheńgel ishinen bir nárse qarań ete qaldy. Boıy men eni birdeı bop, ebedeısiz búkeńdeı jónelgende-aq borsyq ekenin ańǵarý qıyn emes edi. Bala bar daýsymen aıǵaıǵa saldy:

― O-aı, Maılyaıaq, aıtaq, aıtaq!..

Álgindegi úlbirmeli, úgilme sezimnen ýystaı ylpa qalǵan joq. Qaıdaǵy bir qumarlyq qulshynysy oınaqshyp shyǵa keldi. Tamaǵy jyrtylardaı ózeýreı daýystap, bar pármenimen yldılaı júgirdi. Aıaǵy túbirlerge súrinip, bir-eki ret murttaı usha da jazdady.

― Aıtaq, Maılyaıaq, aıtaq!..

Ittiń de kózi shalǵan eken. Jylǵa basyndaǵy quraq boıynan julqyna shyǵyp, zaýlaǵan kúıinde bir tartyp ketti. Bókse jaǵy bulǵań etip, qısaıa jazdaǵanymen, qulaǵan joq. Tompańdaı domalanyp, tómendi betke aldy. It qaıta aınalyp, qaǵa-maǵa sharpysa tústi. Bákene boıyna qaramastan, borsyqtyń aldyratyn surqy joq. Bar denesimen buryla salyp, tap-tap berip, aıbat shegedi. It jýan jotasynan jabysyp, ary-beri silkilep, laqtyrmaqshy boldy. Biraq ońaı oljanyń ıesi bul emes eken. It ústin-ústin talap, tumsyǵymen alqymyna jetkenshe, anaý astynda jatyp-aq, qulaq shekeden jarmasty. Apaı-topaı arpalys endi bastaldy. It ars etip, bosanbaqshy bolyp edi, borsyqtyń jaǵy qarysyp qalǵan ba, qalt jibermesten, etpettetip áketti. Bala entigip jetkenshe, borsyq ıttiń ústine shyǵyp úlgergen edi. Qapelimde, sasqalaqtap qalǵan ol, kózine túsken bir tasty kóterip alyp, perip kep jiberdi. Tas borsyqty emes, ıtti osyp ótti. Osyny paıdalanǵan borsyq tisin ajyrata sap, tura umtyldy. Balanyń júregi tas tóbesine shyqty! Buǵan qarsy shapqan eken dep qalyp edi. Aınala qorsyldap, áýdem jerdegi apan inge súńgidi de ketti. It arsyldaı túregelip, tura júgirgenimen, burynǵy ekpini joq bolatyn. Apandaı úńgirge qosa kirýge betteı almady. Taýy shaǵylǵan sekildi. Ólerdeı ashýmen qyńsylap, syrtta turyp jer tarpydy. Basy-kózinen de saý tamtyq qalmaǵan eken. Qulaǵy men ezýi jyrym-jyrym. Shekesiniń bir jaǵyna qara qan uıysypty. Qulaǵynyń túbin quıqasymen oıyp tússe kerek.

Balany qapalyq qysty. Ittiń betine qaraı almastaı qapalyq! Kóılegin jyrtyp jiberip, ıttiń dirdektep aqqan qanyn ázer-ázer tyıǵan boldy. Ekeýiniń syrt tulǵasy mysyq pen tyshqan tárizdes bolǵanymen, jan berý ońaı tirlik emes eken.

...Bala kópke deıin basyla almady. Itti súıregendeı etip alyp kelgen qylyǵyna nalydy. Borsyqtyń dúleı kúshine tańyrqady. Ol erterek júrip ketýge asyqty. Mynandaı qıanattan qashyp qutylýdyń joly sol ǵana sıaqtandy...

***

Beket basy basyńqy, jym-jyrt. Kóńildiń raıyn ashpaıdy. Bir-birlerine búıirlerin suqqan bes-alty úı beti-qoly jýylmaǵandaı jupyny, kúńgirt. Kir-qojalaq qalpyn umsynady. Syrt adamyna jylýarlyǵy, peıil jaqyndyǵy kem. Atasynyń bosaǵasyndaı baýyrmal, qonaqjaı emes. Jat minezdi, jadaý oshaqtyń jatyrqaýy basym.

Ar jaǵyndaǵy arýaqtar zıraty da zárli, sýyq pishindi. Aýylǵa basyp kirerdeı bastyrmalaı qaýmalap alǵan. Bógde júrginshini jaqtyrmaıtyn tárizdi... Bergi, adamdar otyrǵan úılerge qaraǵanda, olardyń mysy basymdaý, pań. Han shatyryndaı aq kúmbezderdiń keýdesi kóterińki, mańǵaz. Kózge qorash degeni - kirpishten órilgen qulaqty qorǵandar. Al tirileriniń ot bastary solardyń basybaıly quldaryndaı qaralash-toralash. Qoljaýlyq kiriptaryndaı keskinsiz, kemtar. Sonysyna qaramastan, irgeleri monsha, dúken, pochtamen japsarlas. Jańaǵa jamaý japsyrǵandaı kópe-kerneý qorash kórinis. Ana bir japyraıǵan kepeniń mańdaıshasyna "kasa" dep aspandata jazyp qoıypty...

Alystan aqyryn ıreleńdep bir júk poezy toqtady. Dóńgelekterdiń kúıik ıisi muryndy jardy. Kele sala kóz ilindirerdeı, saqur-suqyryn saıabyrlatyp, ilbigen tynyshtyqqa orandy. Az da bolsa arqasyn bosatyp, myzǵyp alardaı... Balanyń minip ketýge zaýqy soqpady. Shynyn aıtqanda, moıny jar bergen joq. "Kún áli de erte ǵoı. Buryn barǵanda, ne jeımin. Bir topalańnyń ázir turǵany aqıqat. Qaıyrymsyz quryq baýynan qutyla almaıdy. Oǵan asyǵýdyń qajeti ne? Eń bolmasa, bir-ekeýin ótkizip salaıyn. Ymyrt úıirilgende-aq úlgerermin..."

Álgi poezd bastan-aıaq jelin bosatyp, júrýge yńǵaılandy. Bostan-bos toqtaǵanyna bala biraz tańyrqap turdy. Mundaıda aldynan qarsy poezd jolyǵýshy edi. Bul joly ótken joq. Júrisinen jańylysqandaı birin biri oıatyp alyp, aýyr denelerin asyǵys ıterisken uzyn sostav, áne-mine degenshe boıyn qyzdyryp, ekpindeı jóneldi... Osy kezde balanyń júregi jarylyp kete jazdady: atasynyń syıǵa tartqan dúrbisi úıinde qalyp qoıypty! Qalaısha umytqan? Ittiń áýresimen júrgende esinen tars shyǵyp ketkeni ǵoı.

Bala qýanyshyn jasyra almady. Jańa ǵana jıirkene qaraǵan qońyrqaı aýyl anaý aıtqandaı qubyjyq emes eken, bir-birlerine qushaǵyn tósegen beıkúná uıa. Ózimen ózi, urys-kerissiz tirligin tútetken tasa burysh, tatý otyryqshy. "Sen tımeseń, men tımeniń" momaqan mekeni. Ras, qarań-qurań úıleri aq bátesteı sý jańa emes shyǵar. Onyń nesi aıyp? Túndeletip ótkende tátti qıaldaı ottaryn qozdatyp, elp eter eljireme jaryǵymen qol bulǵap qalatyn, jaqsy nıetti, qımas bosaǵanyń biri emes pe! Odyrańdaıtyndaı balanyń kókireginen ıterip, keýdesinen qaqqan joq qoı. Keshe kelgende qoınyńdaǵynyń bárin jaıyp sap, meımandos kóńilmen qarsy aldy. Qazir qaısybiriniń tabaldyryǵyn attap kórshi:

― Kel, kel, aınalaıyn. Joǵary shyq. Kimniń kishkentaıy ediń? - dep epelek qaqsyn. Tipti óren-jaranyńa deıin qazbalap surap:

― Á, bizdiń pálensheniń túgenshesi ekensiń ǵoı, - dep ishi baýyryna tartyp, aınalyp-tolǵanýy anyq.

Áı, alǵashqy áserdiń aldamshysy-aı!..

Balanyń júregin meıirim baýrady. Ystyq oshaqqa qaıtyp oralýdyń qýanyshynan týǵan lepirý edi. Múmkin, taǵy bir túneýdiń qısyny keler. Baǵana, úıden shyǵarynda, atasymen jóndep te qoshtasqan joq bolatyn. Qaıta baryp edi, tereń uıqy qushaǵynda eken. Oıatýǵa qımady. Kópten ilinbegen kóz shyrymynan qaımyqty.

― Aman bol, ata. Kóriskenshe kún jaqsy... - dep ishinen kúbirleı shyǵyp ketken-di. Endi, mine, "sabaqty ıne sátimen" demekshi, qaıta qaýyshýdyń da aýyly qashyq emes sıaqty...

Bala bul saparynda jumsaq bólkeni ókirtti. Kesheginiń qorlyǵy ótip ketse kerek, jeti-segiz bólegin bir-aq kóterdi. Bir kılodaı qyshqyl konfetti jáne oratqyzdy. Qansha sorsań da taýsylýy az, tańdaıǵa jabysqysh kókshil tátti. Qaýjań-qaýjańǵa jaqsy. Múmkin, atasynyń qajetine jarap qalar. Tósek tartyp, sarylǵan adamǵa bir ermek kerek qoı, áıteýir...

Ireleńdegen kók súrleýdiń ózi súırep ákelgendeı lez aralyǵynda-aq jetip keldi. Maılyaıaq quıryǵyn bulańdatyp esiktiń kózinen qarsy aldy. Burynǵysynsha julqyna júgirip, arsalańdaǵan joq. Mánisi jyǵyńqy sıaqty. Baǵanaǵysynan beter kúp bolyp isinip ketken. Bir kózi sol qalpymen jaramaı qalsa kerek. Jelimdep qoıǵandaı, sál-pál ǵana jyltyraıdy.

Qalmash bir bólkeni tutasymen aldyna tastady da, birden esikke bettedi. "Balam, nannyń bir túıirin jerge túsirme, obaly qatty", - dep otyrýshy edi atasy. Bala onysyn bile tura ádeıi istedi. "Ábden toıynsyn, atasynyń ózi aıtqanyndaı, bul da jazmyshtyń bir pendesi ǵoı. Obal-saýaby ózime". Bala bul áreketin ıt aldynda jasaǵan qıanatynyń bir óteýi dep túıgen-di.

Ol úıge kirgende naýqas kisi sol kúıinde jatyr eken. Dabyr-dubyrdy estimedi. Jaq urttary sýala túskendeı sup-sur shógińki. Shúńgek kózderiniń jumýly jatqanyn jumýsyz jatqanyn ajyratý qıyn. Suıyq kirpikteriniń arasy alshaqtaý.

― Ata, men ǵoı. Qaıtyp keldim. Dúrbińizdi umytyp ketippin.

Shal tanyǵan joq. Bolar-bolmas qımyldaǵanymen, qatyp-semgen keıipine oıanǵan ózgeris kirmedi. Ál ústinde jatqany aıqyn edi.

Qalmashtyń tamaǵyn jas býlyqtyrdy. Osyndaı naýqasty japa-jalǵyz qaldyryp ketkenine kúıindi. Kópe-kórneý sonysyna keshirim jasaı almady. "Qaıtip qana kózim qıdy. Órtenip bara jatqan dúnıe joq qoı. Men qaıtpaǵanda, kúni ne bolar edi?.."

Ol sheshinip jiberip, shaldyń qasyna júreleı otyrdy. Qolynan, betinen ustap kórdi. Etten aryǵan sheke súıeginen shyp-shyptap qan tamyry búlkildeıdi. Ary-beri qozǵaltyp, aýdarystyryp baıqap edi, ózine ózi kelip kózin ashýǵa murshasy jetpedi.

Bala burqyldatyp shaı qaınatty. Borsyqtyń maıyn eritip, bar denesin tep-tegis sylap, ysqylap shyqty. Múmkin, osynyń bir septigi tıer. Saý kezindegi básire baby osy edi ǵoı. Aýzyna tıgizip edi, tisteri qarysqandaı, qabyldaǵan joq. As pen sý em bolýdan qalǵan sıaqty...

Bala ár túrli oıǵa shomdy. "Eger osydan esine kelmeı, jantásilim etse, ne istemekpin? Aýyl arasynyń moıny da qashyq. Qazasyn kútip, ımanyn aıtar eshkim joq. Aram qatty degen osy da..."

"Já, men ne myljyńdap otyrmyn. Eski naýqasynyń qaıtalap qalǵany shyǵar. Ábden ýyty qaıtqannan keıin esine kelmegende qaıda barady? Aýrýdyń aty aýrý: batpandap kirip, mysqaldap shyǵady. Jaǵyma jylan jumyrtqalaǵandaı qaıdaǵyny kókýim neniń aqysy?.."

"Bu myjyryq shalyń myń jasaıtyndaı saıtan bop ketip pe? Ólim degen aıqaılap kelýshi me edi? Ábden tıtyqtap, qan-sólden arylǵan surqy mynaý. Turyp ketse, kesheden beri ózine ózi qastyq qyp jatyr deımisiń? Jannyń shyǵýy osylaı, batyr. Endi bir kúnnen keıin be, odan erterek pe, atańmen de qosh aıtysasyń. Áýmınińdi ázirleı ber..."

"Tart tilińdi! Qaıdaǵy joqty dalbasalap, ne basyńa kún týdy? Jyǵylǵan eken, jarty kún jata ma, jarty aı jata ma, ornynan kóterilip ketýi aıqyn. Bal ashqandaı nesine dabyra qylyp otyrsyń. Alty aı boıy tósek tartyp, "áne ketedi, mine ketedi" dep el-jurtty mezi etken Altaıdyń Shonjysy da júr ǵoı qaqshańdap. Qazir basyn qaqshıtyp, ólgen-jitkenniń bir janazasyn qur jiberip kórdi me eken? Kıim úshin qyryq pyshaq tóbeles salǵany esińde joq pa. Áli de qylshyldaǵan jigitten bir kemdigi joq. Betinen qany tamyp tur. Bireý ketse, sol sheıit bolar edi..."

"Ár nárseniń orny bar, balam. Onyki jáı et pen teri arasyndaǵy aram ter bolatyn. Shoıyrylyp jatty da, turyp ketti. Al atańnyń keıpine kóz qıyǵyńdy bir salyp kórshi. Surqy qandaı qorqynyshty. Jamap-jasqap qoıǵan, áýpirimmen ustaıtyn et pen súıek sekildi. Osydan mal shyǵady dep otyrǵan seniń de balalyǵyń qalmaıdy-aý, shyraǵym. Odan da, osyndaı aman-saý qalpynda jigittershe qosh aıtysyp, qaıyrlasyp qal. Bul qalpymen kópke barmaıdy, Qalmash".

"Tilińe shoq, ıttiń náleti! Seksennen asyp selkildep, segiz jyldan beri jatqan Qaldybaıdy qaıda qoıasyń? "Erteń qaıtady, búgin qaıtady" dep dúnıe múlkin daıarlaǵany qaı zaman. Sonyń jany meniń atamdikinen siri bolyp pa? Ras, ázirshe naýqas qysyp jatyr. Búgin kóterilmese, erteń turyp ketedi. Ol qusaǵan bóksesi shirindi sal emes qoı bu kisi. Qashanǵy qınalar deısiń. Joq páleni aıtyp, adamnyń júregin ushyratynyn qarashy bul zálimniń..."

"Áı, Qalmash-aı, sen áli ýyzdaı balasyń. On ekide bir gúliń ashylǵan joq. Qaldybaı men myna shaldy salystyrǵanyń qaı sasqanyń. Bizdiń aýylǵa kúıeý bolǵannan keıin tilim ashshy: ol qý qulqy ómir baqı qolyna ketpen kóterip kórdi me eken. İshkeni - aldynda, ishpegeni - artynda. Qaǵanaǵy qaryq saǵanaǵy saryq, tórt qubylasy túgel shal. Keshegi surapyl soǵysta dáriniń ıisi murnyna kelgen joq. Eldiń tapqan-taıanǵanyna bógip, shalqaıdy da júrdi. Jiliginiń maıy bútin ǵoı. Al seniń myna paqyr atań joqshylyq pen qorlyqtan basqa ne pushpaqqa qoly jetti. Qudaı basqa salmasyn, osy bir ótkergen ómiriniń ishinde jylt etken bir sáýleli dáýreni boldy ma eken? Qaıta, qınalmaı qaıtqanyna shúkirshilik et. Barsa, bar men joqty teńeıtin jumaǵyna bara jatyr. Qınalma, qalqam..."

"Ne ottap otyrsyń? Dál sol Qaldybaıyńnyń keshken ómiri meniń atamdikinen muratty bolsa, myna murnymdy shuntıtyp kesip bereıin. Asyp-tasyp tógilmegeni ras shyǵar. Soqa basty ómir súrgeni de shyn. Sonda tóbedeı tórt ulynan jamandyǵynan, jasyqtyǵynan aıryldy ma? Ezdiginen qurbandyqqa shalyp pa! Qaıtip qana aýzyń qısaımaı aıtyp otyrsyń! Keshegi qan keshýge bul kisiniń jeke basy jerik bolyp pa eken? Tórt jylǵy topalańda janyn shúberekke túıip, jelikkeninen qan keshti deımisiń? Kerek deseń, bul kisideı qasiret shegip, qylpydaı qıanat qylmaǵan jannyń ımany peıishtiń tórine iliner..."

"Onyń ras, Qalmash. Sen biraq bar men joqtyń parqyn aıyra almadyń. Bul kisiniń dáýreni jalynyshta ótti. Men sondyqtan da saýlyǵynyń kópke sozylmaıtynyn aıtyp otyrmyn. Peıish degeniń - osy kisiniń joly ekeni aqıqat. Sonysyna bola jaryq dúnıeniń dámin tatyp jatqan shyǵar. Jaman aıtpaı jaqsy joq istiń aqyryna ázirlen..."

"Áı, ańqaý balam-aı! Sonda bul atańdy jerdiń qurty qylmaqshymysyń? Ár nárse ýaqtysyna oraı. Ýaqtysy soqqan saparǵa kóldeneń turyp kórshi, káne. Meniń paıymdaýymsha, kóp jaryǵy qalǵan joq. Osyny qalaısha kórmeı otyrsyń?.."

Bala sál jeńileıin dedi:

"Shynynda da, turmaı qoısa qaıtem? Sonda men ne istemekpin?.."

"Já, shamaly sabyr et. "Sabyr túbi - sary altyn" degen. Azǵana azabyna shydaı almaısyń ba?.."

"Árıne, shydaımyn. Maǵan tipti oqýdyń da qajeti joq. Osy kisi aıaǵynan tik tursa - sol qýanysh".

"Bári de óz kezegimen, balam, sabyr etshi".

"Al eger qaıtys bop ketse she?"

"Qoryqpa, atań ólmeıdi". "Al eger qaıtys bolsa she!"

"Aıttym ǵoı saýyǵady dep. Mundaı adamdardyń ólýi múmkin emes..."

"Árıne, solaı. Men de qosylamyn. Al eger qaıtys bop ketse she?.."

Shal ekinshi tańda baryp kózin ashty. Azǵana myzǵyp alǵandaı jan-jaǵyna qarady. Kóziniń qantalaǵany bolmasa, shúkirshilik, dármensiz emes.

― Aýyzǵy úıde eshteńe qaraımaı ma, Qalmash?

― Joq, ata, eshteńe joq.

― Qaıdam, qarasy batqyr, solaı tyǵylǵandaı bolyp edi.

Shal shatasyp oıanǵan edi. Jyǵylǵaly beri úırenshikti qanshyq qasqyr qyr sońynan qalǵan joq. Eń alǵash, ıtıgen qalpymen bosaǵadan oryn aldy. Sodan silekeıi shubyryp, bir ketsinshi! Bul kózin jumaıyn dese, bir eli attap, jaqyndaı túsedi. Aqyry qoınyna aralasty. Eshqandaı qater qylmaǵanymen, ústindegi kórpesin birge oranyp, kókiregi shýyldap jatty da qoıdy. Shal turaıyn dese, keýdesinen basyp, mursha bermeıdi. Aryq moınyn aýrýdyń qoltyǵyna berip, tyrp degizbesten bastyrmalap aldy. Beker obaly qaısy, eshqandaı qıanatqa barǵan joq. Shaldyń basyn kótertpeı, qanjylym denesimen býlyqtyrdy da jatty. Ras, oıanarynyń az aldynda, naýqastyń maıly quıryǵyn jalańashtap, álsiz tisterin bastyrmaqshy boldy. Shal zekigendeı qatýlanyp, aıaǵymen ıterip jiberip, kózin ashqan edi... Janynda Qalmash otyr eken. Bul jaıynda lám dep tis jarmady. Balany shoshytpaıyn degen qamqorlyǵy bolatyn.

― Áli de qaıtpaǵanbysyń?

Bala kóz jasyn tógip-tógip jiberdi:

― Siz syrqattanyp qaldyńyz, ata. Qatty aýyrdyńyz. Men qasyńyzdan ketkenim joq.

― Meıli, búgin ózim shyǵaryp salamyn. Maǵan qazir bir ystyq sháı urttatshy.

Bala qalbalaqtap ornynan túregeldi. Shaldyń qulaq shýyly basylmaǵan eken. Biraq birshama merzim ótkenine ılana alǵan joq. Tósekke basy jańa ǵana tıgendeı.

― Búgin sonda qanshasy, balam?

Bir kúndi shegerip aıtty:

― Juma ǵoı, ata.

Shaldyń ornynan turaryna kúmáni bolǵan joq. Ystyq birdeme qaýjańdasa, sergıtin sıaqty.

Balanyń qýanyshy qoınyna syımaı júr. Jeńil áńgimemen atasyn aldaýsyratýǵa kiristi.

― Biz borsyqqa bardyq, ata. It ólip qala jazdady. Áreń-áreń ajyrattym.

― Qaıta, ol naısaptyń jaryp ketpegenin aıt. Tipti jaraý aıǵyrlardyń tirsegin qıyp jiberetinderi bolady. Urǵan saıyn semiretin sumpaıy ǵoı ol.

― Jaman dúleı bolady eken.

― Ustadyńdar ma?

― İnine kirip ketti. Maılyaıaq ekeýi ábden arpalysty.

― Keńsirigin buzyp, mıyn túsirip jibermese, kene shaqqandaı kórmeıdi, ol qurǵyr. Qaıta, aman qalǵan ekensińder.

― Byttıyp alyp, boı beretin emes.

― Álgi qyzdan habar joq qoı?

― Áli joq, ata.

― Áı, qaıdan bolsyn.

On segiz on toǵyz jastaǵy shamasy ma eken, osy atasynyń qolynda biraz kún turdy. Shaldyń jentteı jınaǵan qorlarynyń birazyn so joly alyp ketti. Aýzynan ana súti keppegen áli de ýyzdaı bala ǵoı. Sondaǵy istegen tirligine atasy qorlanyp, kádimgideı jasyp qaldy.

Myna mańaıdyń shóbin jınaýǵa bir traktorshy bala keldi. Ózi de bir jumysy ónbeıtin, jalqaý neme eken. Bir kún júrse, eki kún turady. Sol shirkinmen betiń bar, júziń bar demeı yrjaqtassyn kelip. Myna shaldy aljyǵan bireý deı me, joq zamandarynyń shynymen shyrqy ketkeni me, kózin ala bere, shópildesip súıisip jatqany. Tipti álgi tekeshik jumysty qoıyp, úıde sholjıyp jatyp alatyndy shyǵardy. Búrlekeń birbetkeı kisi ǵoı:

― Áı, Qudaıdan surap alǵan jalǵyzym sen bolsań da, bar, shyq úıden, - dep jelkelep jiberdi. - Inedeı izeti joq ne degen malǵun eń!

Óz zerdesine jazbaǵan pendege ne shara? Nemere qyzy endi túndi ańdıtyndy ádet qyldy. Shaldyń uıyqtaǵanyn kútip jatyp, ábden myzǵydy-aý degende, traktorshy balanyń kúrkesine qaraı zyp beredi.

Bir kúni tań appaq atqanda arǵy betten kele jatqan nemeresimen ushyrasyp qaldy. Shal qalshyldap ketken edi:

― Ne degen kórgensiz ósken bala ediń? Tur, joǵal, búginnen bastap bul bosaǵany basýshy bolma!..

― Qoryqpańyz, ata. Baqsynyń molasyndaı jalǵyz úıden meniń de ishim pysty. Qýmasańyz da ketemin.

― Óshir únińdi! Ońbaǵan, kúshik neme...

Shal aıtaıyn degenin aıaqtaı almaı, áreń-áreń basylǵan-dy...

Óz qolyn ózi kessin be, shal ony-munysyn berip, keshki poezǵa shyǵaryp saldy. Sodan kógergen kósegesi káni? Besikten beli shyqpaı jatyp, úsh-tórt erkektiń esigin attap qoıdy. Keıin qatyny ólgen bireýmen turmys qurǵanyn estigen edi. Balaǵa saldyrǵan adresi de sol bolatyn.

"Ýh, ar-uıattan aırylǵan adamnan ne úmit, ne qaıyr!.."

― Telegramm jetpeı jatqan ǵoı, kelip qalar.

― Keledi, ata, pochtanyń sóıtip keshiktiretini bar.

Shal shaıǵa otyrdy.Otyrǵan joq-aý, shalqaqtaı jatyp shaınańdaı bastady.

Kúni áli sáske edi. Kóleńkeler bastaryn sozyp, endi qaıtyp jıyp ala almastaı, alysqa qulaǵan qońyr salqyn mezgil bolatyn. Maılyaıaq oqys úrdi. Úrip qana qoıǵan joq, órshelene áýpildedi. Qalmash dalaǵa júgirip shyqty. Denesi birden muzdap sala berip edi. Erbıgen kóleńkeleri jetektegen qyr basyndaǵy ekeýdiń bireýi ákesi ekenin tanydy. Ne isteý kerek? Júgirip baryp qoınyna kirip ketkeni jón be, joq, osynda turyp, ún-túnsiz tosqany maqul ma?.. Ol qaıtadan úıge oraldy. Reńi bop-boz bolatyn.

Syrttaǵylar kóp kúttirgen joq. Itti abalatyp, ishke kirip úlgerdi.

― Á, sen qańǵybas, osynda ma ediń?

Ol balaǵa nazar aýdarmady.

― Áı, kári tóbet! Sen nege óz jónińmen ólmeısiń? Balanyń basyn shatyp, ákeńniń quny bar edi?..

Ol tura umtylmaq edi, qasyndaǵysy ustap qaldy:

― Já, otaǵasy, sál sabyr etińiz. Azyraq alqym basalyq.

Álgindeı zil myna shaldyń ǵumyrynda estimegen sózi.

Qysylyp tútikkennen, "joǵary shyǵyńdar" deıtin izetin de umytty. Mynandaı bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde jatqanda kılikken kárdi qarashy! Burynǵy batyr tulǵaly shaǵynda tap bolsa, abaqtyda shirip ólse de, Allasy rıza, buzaý tis qamshymen qaq bastan tartatyn edi. Endiginiń emi joq, óli arystannan tiri tyshqan artyq. Súlderi shyqqan sińirli qalpynda basty...

Shal amalsyzdan keshirim jasady:

― Jarqynym, bylaıyraq tórge shyqshy. Qaı bala ediń?

― Men seniń aqyrǵy janyńdy óńmenińnen sýyryp alatyn aldashyńmyn! Bildiń be, kári qaqbas...

― Áı, astamdyq-aı! Kúıkentaıdyń qarshyǵany tepkeni osy da. Azyraq basylshy, qaraǵym...

Shal Qalmashtyń ákesin jyǵa tanydy.

― Men sendeı erkek shashty sıqyrly albastyny alastamaı basyla almaımyn. Tún uıqyny tórt bólip, bebeý qaqtyrǵan beıbastaǵyń jetti ábden!..

Ol ólmeli shaldyń eteginen ustap, súıreı jazdady. Shyryldap kep, aıaǵyna oralǵan balasy bolatyn.

― Tımeńiz bul kisige. Atamnyń aıyby joq. Ne qylsańyz da, maǵan isteńiz. Men, men bárin istegen.

Bala etpetteı búk túsip, shaldy panalaı jyǵyldy.

― Men sen ıtpen úıge barǵannan keıin sóılesem. Jon terińnen taspa tilmesem, atyma nálet. Qazir bir tıyn keregiń joq. Meniń buıymtaıym anaý aljyǵan káride.

― Bul kisi aýrý, naýqas. Neshe kúndeı sirkesi sý kótermeı jatyr. Qajet deseńiz, meni myj-myj etińiz.

Bala shyrqyraǵan kúıi basyn eńkeıtti. Ákesi kúrzi etigimen keýdesinen teýip kep jiberdi:

― Búıtkenshe, baryńnan joǵyń!..

― Oı, Qureke, osyndaı da ospadarlyq bola ma? Qoıyńyz, shaptyǵa bermeńiz. -Qasyndaǵy kisi balanyń ákesin qushaqtap, árirek áketti. - Qaıta, aman-saý tabylǵanyna qýanysh qylmaımysyz.

― Men ony qýandyramyn áli...

Shal býlyqqanynan ázer til qatty:

― Nan piserdeı keýdeń bar eken, ulym. Qudaı aldyńnan jarylqasyn. Mynaý ishińnen shyqqan et baýyryń, bolashaq uryǵyń emes pe edi. Sonyń júregine daq túsirmeseń etti! Adam ǵoı, túge...

Bul kezde ákesi balasyn jelkelep, dalaǵa alyp shyǵyp ketken edi. Ata lebizin shala-sharpy, sońǵy ret estigeni osy. Beıkúná bosaǵaǵa qaıta oralýdyń múmkindigi bolǵan joq...

İstiń mán-jaıyn egjeı-tegjeı túsingen tergeýshi jigit shaldyń qasynda qalatyn boldy. Músápir kúıinde qaldyrý - kisilikke qaıshy. Jaqyn mańaıdan bir kóliktiń yńǵaıyn taýyp, emhanaǵa aparmaqshy. Tek, syrtqa shyǵyp, balanyń ákesine bir tileý aıtty:

― Biz ǵoı jamandy-jaqsyly biraz kún jolda boldyq. Men óz paryzymnan qutylǵan sıaqtymyn. Balańyz qolyńyzǵa tıdi. Bir ǵana suranarym - myna kishkentaı inishektiń úıdegi qaıyǵyna tımeńizshi. Zamandastyq qalaýym bolsyn. Osyǵan sóz beresiz ǵoı?

Balanyń ákesi úndegen joq. Qabaǵyn túksıtip:

― Sizdiń sonda qalǵanyńyz ba? ― dedi.

― Iá, myna aqsaqaldyń sharýasyn retteımin. Azamattyq boryshymyz ǵoı...

Áke men bala kelesi belge kóterildi. Alystan qaraǵanda balań kúshikti eriksiz súırelep, jetektep áketip bara jatqandaı kórinýshi edi.

***

Bala óz tóseginde jatyr eken. Súti sebelengen aıly tún sıaqty. Atasy aqboz atqa minip, jasyl tóbeniń basyna shyǵyp alyp, jan-jaǵyna kóz tastap júr... Qaıdan kelgenin kim bilsin, Afrıkadan kórgen arystanynyń eki kúshigi shaldyń eki jaǵynan erkelenip, aqboz attyń appaq jalyna úlpildek moıyndaryn súıkeıtin tárizdi.

Bala qansha aıqaılaǵanymen, qaıyrylatyn, nazar aýdaratyn syńaılary joq. Ol bastyrylyp, sóılep oıandy.

― Ata, aman bol, ata!...

---