InfoHub Logo

Qaıran qazaǵym, urpaǵyń adamshylyqtan alystap barady
Tárbıe degen Táńirińiz dál osy zamandaǵydaı kúrdelenip, tárbıeleý isi qıyndap, tyǵyryqqa tirelý qazaq tarıhynda bolǵan emes. Ulyq ustazdardyń ulaǵatty ósıeti, úlgili ónegesi arqyly nebir qıyndyqtardy oryndy jeńip, ulttyq tárbıe quraldaryn utymdy paıdalaný nátıjesinde neler asqaraly asýlardan jol taýyp asyp, beldi belesterden danalyq arqyly damyp dáýir synyn sapaly, sanaly túrde artqa qaldyrǵan edik. Onyń bári urpaǵyn uqtyryp oqytatyn, tárbıelep jetildiretin kóshpendilerdiń ózindik erekshe sıpattaǵy baýlý júıesiniń myqty da, myǵym bolǵandyǵynyń arqasy bolatyn.. Tarıhqa kóz júgirtetin bolsaq, keń baıtaq ólkemizde býynnan – býynǵa jalǵasyp, ınabattylyq, uıattylyq, ádeptilik, kórgendik, meırimdilik saltanat quryp, úılesim taýyp jatqan. Mine, sol qymbat, asyl qasıetterdiń bári otbasy, oshaq qasynda búrshik atyp, butaq jaıǵan.

Otbasy – qoǵamnyń negizi bolyp tabylady. Óıtkeni qoǵamdy quratyn adamzat ataýly otbasynda ósip - órbıdi, tulǵa bolyp qalyptasady. Qoǵamdyq áleýet, qoǵamdyq aqyl - oı bıigi óz tamyryn osy uıadan tartady, ulttyń dini de osy januıa. Qoǵamdy jekelegen adamdar, jeke tulǵalar quraıdy, ıaǵnı salaýatty qoǵamnyń negizi qýatty ónegeli, rýhanı myqty otbasy bolyp tabylady. Otbasy - otanymyzdyń oshaǵy. Óıtkeni adam eń alǵash dúnıege shyr etip kelgen sátinen bastap, osynda er jetip, otbasynyń tárbıesin alady. Sondyqtan da otbasy – adamzattyń asa qajetti, ári qasıetti mektebi. Otbasy músheleriniń jas shamasy ár túrli bolsa da, olardyń arasyndaǵy bir - birimen rýhanı jaqyndyǵy, maqsat, yntymaqtastyǵy bar. Otbasy – ol da bir shaǵyn memleket. Ár memlekettiń ózine tán óndirisi men ónim bólisi, syrtqy jáne ishki saıasaty, kiris - shyǵys búdjeti, qasterlep ustanatyn rámizderi t. b. bolatyny sıaqty ár otbasy bolmys tirshiliginiń de soǵan uqsas jaqtary bar, onyń jaratylysy da basshylyq pen qosshylyqty qajet etedi. Sondyqtan otbasynyń quramyna zor mán berip, mánin qorǵaǵan, otbasynyń ar - namysyn saqtaýǵa, syryn ashpaýǵa, múshelerin bir - birine qatysty adaldyqqa tárbıelegen. Otan – otbasynan bastalady degen sózdiń máni de osynda. Otbasy kelesideı tórt sıpattamasy bar kúrdeli qurylym bolyp tabylady, ol qoǵamnyń shaǵyn áleýmettik toby; jeke turmysty uıymdastyrýdyń asa mańyzdy túri; erli - zaıyptylyq odaq; erli - zaıyptylardyń týystarmen, ıaǵnı birge turatyn jáne ortaq sharýashylyq júrgizetin ata - analarmen, aǵa - inilermen, ápke - sińlilermen, ata - ájelermen jáne basqa da týysqandarmen, kóptarapty qarym - qatynastary. 
Bala ómirdiń alǵashqy sabaqtaryn otbasynda alady. Onyń eń alǵash ustazdary men tárbıeshileri áke men sheshe. Bala úshin otbasyndaǵy kúndelikti qýanyshty sátter men renishter, sáttilikter men sátsizdikter — meıirimdilik pen sezimtaldyqty, adamdarǵa degen qaıyrymdylyq sezimderin qalyptastyratyn bastaýlar bolyp tabylatyny ejelden - aq dáleldengen. Otbasynda balanyń boıynda adaldyq pen zulymdyq, adamgershilik ólshemderi, eńbekke beıimdiliktiń bastapqy sabaqtary týraly alǵashqy uǵymdar qalyptasady. Ómirlik josparlar men adamnyń ıdealdary da dál osy otbasynda qalyptasady. Kıiz týyrdyqtylardyń baýlý júıesinde, otbasy – adamzat urpaǵy úshin esh nársemen salystyrýǵa jatpaıtyn altyn dińgek, qasıetti ómirlik mektep.

Osyǵan saı qazaq otbasynda atqarylýy tıis erekshe fýnksıalar qalyptasqan edi. Aıtalyq; reprodýktıvtik – ómirge bala ákelý, halyqtyń ósip - óný fýnksıasy;- sharýashylyq - ekonomıkalyq fýnksıa otbasynyń ómiri men turmysyn uıymdastyrý, otbasylyq búdjetti qalyptastyrý men jumsaý máselelerin qamtıdy;- generatıvtik (latynsha regeneratio - qaıta túleý, jańarý) fýnksıasy belgili bir mártebeni, ata - tegin, múlikterdi, áleýmettik jaǵdaıdy muragerlikke alý degendi bildiredi;- oqý - tárbıe (áleýmettený) fýnksıasy - ákelik nemese analyq tıistilik mindetterdi qanaǵattandyrý, balalarmen tyǵyz baılanysta bolý, olardy tárbıeleý, balalardyń ómirdegi óz ornyn tabýy;- bastapqy áleýmettik baqylaý salasy - otbasy músheleriniń ómirdegi ár túrli salalardaǵy tártibiniń moraldyq turǵydaǵy rettelýi, sonymen qatar erli - zaıyptylardyń, ata - ana men balanyń, aǵa jáne orta býyn urpaqtar arasyndaǵy ózara qarym - qatynastardaǵy jaýapkershilik pen mindetterdiń rettelýi;- rekreatıvtik (latynsha recreatio - qalpyna keltirý, jańǵyrtý) fýnksıa demalysqa, bos ýaqyt ótkizýdi uıymdastyrýǵa, otbasy músheleriniń densaýlyǵy men amandyǵy týraly qamqorlyqqa baılanysty;- rýhanı qarym - qatynas fýnksıasy otbasy músheleriniń tulǵa retinde damýyn, rýhanı baılyqty molaıtý degendi bildiredi;- áleýmettik - mártebelik fýnksıa – otbasy múshelerine belgili bir áleýmettik mártebeniń berilýi, áleýmettik qurylymnyń ósip - ónýi;- psıhoterapevtik fýnksıa otbasy múshelerine ózderiniń jaqsy kórý, qurmetteý, moıyndaý, emosıalyq qoldaý, psıhologıalyq kómek sıaqty qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa múmkindik beredi; qalpyna keltirý fýnksıasy jumys kúninen keıin adamnyń kúsh - qaıratyn, psıhologıalyq, emosıalyq jáne rýhanı qýatyn qalpyna keltirýge baǵyttalady; tulǵanyń bos ýaqytty ótkizýge degen belgili bir qajettilikterin qanaǵattandyrady; 

emosıonaldyq fýnksıa emosıalyq qoldaýǵa ıe bolýdy, psıhologıalyq kómek alýdy, sondaı - aq jeke - dara tulǵanyń emosıalyq turǵydan turaqtanýy men onyń psıhologıalyq terapıasyn bildiredi. Mine qazaq otbasynda osy qyzmetter óz ereksheliterine, tarıhı qalyptasý saltyna saı atqarylyp keldi. Búgingi qazaq otbasynda atalǵan fýnksıalardyń júzege asyrylý jaǵdaıy, olardyń dáreje óresi tym tómendep ketken. Eń qıyny balany ómirge ákelý, ony asyrap baǵý, damytyp jetildirý, tárbıelep baýlý qyzmeti otbasynyń hal qaýqarynan asyp ketip, búgingi otbasynyń shama sharqy jetpeı qalǵan. Aıtalyq, qazaq dili men turmys ádebinde bolmaǵan, oń jaqta otyryp, nekesiz balaly bolý, jasy tolmaı, mektep partasynan áke - sheshe ataný nemese jasandy túsik jasatý, erninen omyraý ýyzy keppeı jatyp, qyrshyn ómirin qıyp, ózine - ózi qol salý, baýyr eti balasyn qoqysqa laqtyrý. shıetteı jas balany zorlaý qatarly haıýanı qylyqtardyń etek alýy búgingi otbasynyń tárbıelik fýnksıasynyń júzege aspaı qalǵanynyń bir kórinisi ekeni daýsyz. Mundaı jaǵdaıǵa jetýimizdiń kóp sebebi bar ekeni belgili bolýmen qatar tómendegi úsh jaǵdaı erekshe yqpal etip otyr.
Birinshi. Búgingi qazaq otbasynyń qurylymy aıtýly ózgeriske ushyraǵan. Az balaly otbasy eger baqýatty bolsa erkeler men serkeler solardan shyǵatyn bolǵan. Sebebi tuńǵysh ta ózi, kenje de ózi bolǵan soń shara joq. Toıyp sekiretinder de solar. qaltasyna saı qaıdan bolsa da, oqý - bilimge qol jetkizetin, dáýlet pen múlikti ıelenetin, ózimshil jandar, qylmysyn da, qısynyna keltiretin, ońaı, jeńil jazamen qutylatyn osylar bolatyn tárizdi. Eger otbasynyń tirshilik jaǵdaıy tómen, áleýmettik álsiz bolsa, arqalanar aǵasy joq, súıener inisi joq, jańǵyz ilik áljýaz, aǵaıyn týystyń meıir shapaǵatyna zárý jasóspirim shyǵa keledi. Kóp balaly otbasy kózge túrtki bola bastady. Búgingi qazaq otbasy bala sanymen ǵana erekshelenbeıdi. Mysaly; aralas nekedegi otbasy, jalǵyzbasty otbasy, ajyrasqan otbasy, azamattyq nekedegi otbasy, bir jynysty otbasy, nekesiz otasqandar juby t. b. Bulardyń qaı - qaısysyn alyp qarastyrsańyz da, urpaq tárbıeleýde úlken qıyndyqtyń bar ekenin baıqaısyz. Halyqaralyq bedeldi uıymdardyń biri IýNISEF taratqan aqparatqa sensek, Shyǵys jáne Ortalyq Eýropa, Ortalyq Azıa elderinde balalarǵa jasalatyn turmystyq zorlyq - zombylyq keńinen taralyp, jegiqurttaı tamyryn tereńge jaıyp bara jatqan kórinedi. Onyń ishinde Qazaqstanda 1 - 14 aralyǵyndaǵy balalardyń 53 paıyzy úıde ozbyrlyqpen tárbıeleý ádisiniń qurbany bolǵan.«... V sovetskıe vremena Kazahstan byl odnım ız lıderov v SSSR po kolıchestvý brakov, zaklúchaemyh mejdý predstavıtelámı raznyh etnosov. Naskolko takıe brakı rasprostraneny segodná?- V techenıe poslednıh pátı let onı sostavláút v Kazahstane okolo 15, 5 prosenta ot obshego chısla brakosochetanıı. Drýgımı slovamı, kajdyı shestoı brak ıavláetsá mejnasıonalnym.- Kakoı trend nablúdaetsá – v storoný ývelıchenıa ılı, naoborot, ýmenshenıa?
- Polnýıý kartıný daıýt rezýltaty perepıseı naselenıa, kotorye provodátsá obychno raz v desát let. Menee podrobnaıa ınformasıa soderjıtsá v tekýshıh ýchetnyh dannyh, predostavláemyh komıtetom po statısıke. A v selom sıfry takovy. V 1959 - m dolá mejetnıcheskıh brakov v Kazahstane sostavlála 14, 4 prosenta, v 1970 - m – 20, 6 prosenta, v 1979 - m – 21, 5 prosenta, v 1989 - m – 23, 9 prosenta, v 1999 - m – 21, 4 prosenta, v 2005 - m – 18, 8 prosenta, v perıod s 2013 - go po 2017 - ı – 15, 5 prosenta. To estv 1960 – 1980 godah nablúdalsá rost kolıchestva mejetnıcheskıh brakov, a v postsovetskıı perıod, naoborot, shlo sokrashenıe.»
«Ulttyq Ekonomıka mınıstrligi Statısıka komıteti Qazaqstanda sońǵy on jylda ajyrasýshylar qatarynyń artqanyn aıtady. On jyl aralyǵynda elde 1, 5 mln úılený deregi tirkelse, jarty mıllıony osy ýaqyt ishindegi ajyrasýshylar sapynda bolǵan.» "Ekonomıs retinde, men úshin barlyǵy ekonomıkamen baılanysty. BAQ betinde sońǵy kezde ajyrasatyndar qatary artyp barady degen másele jıi kóterilgen soń, taıaýda men statısıkany qarap shyqtym. Bizde jyl saıyn 140 myń adam nekesin qıady eken, biraq, ókinishke qaraı, 55 myńy ajyrasady", - dedi mınıstr. «Áleýmettanýshy Aısulý Moldabekova "ajyrasýdyń áserinen elimizde tolyq emes otbasylar, jalǵyzbasty ana, jalǵyzbasty áke, «tul jetim» emes «áleýmettik jetim balalar» sany artqanyn" aıtady. Ol:"Elimizde 400 myńnan astam analar, 40 myńnan astam ákeler 1 mıllıonǵa jýyq balany jalǵyz ózderi ákesiz, ne anasyz tárbıelep otyr" – degen. Osy otbasylarynda balany qaı tilde oqytý, qaı ulttyq qundylyqtarmen tárbıeleý máselesi sheshimin tabýy ata - analar úshin aýyr júk, bala úshin qabylet qarymyn damytýda úlken bógetke aınalǵan. Sábı táltirektep aıaǵyn basyp, qaı tilde sóılenýiniń ózi san qubylyp, kesheýildeı jóneledi. Áke men shesheniń bala tárbıeleýdegi boryshy men mindeti teń bolmaǵan soń tárbıe tolyqqandy nátıje bermeıdi.– «Bala óz tilinde tárbıelenbese, óz halqyna qyzmet ete almaıdy», – deıdi Alash arysy Ahmet Baıtursynov. Anyǵynda joǵaryda atalǵan otbasynda shet jurt úlgisimen tárbıelengen urpaq óz ana tiliniń qaınar bulaǵynan sýsyndap, meıirin qandyra almaıdy. Ana tilinde ulttyq qundylyqtarymyzben tanysyp, kókeıine toqyp, bolashaǵyna baǵyt - baǵdar ala almaıdy. Sebebi, ulttyq ýyzǵa jarymaǵan bala ár nársege, shetelge eliktegish keledi. Óz ultyna murnyn shúıire qaraıdy. Óz ultyn mensinbeıtin urpaq óz elin de, jerin de súımeıdi. «Tárbıe shetjurttan ákelip jaba salatyn jabý emes. Bireýdiń ekinshi bireýge usynatyn syılyǵy da emes» (M. Ǵabdýllın) bolǵandyqtan urpaq azýǵa májbúr bolady. Búgingi kúnderi, qazaq otbasynyń tárbıe - tálimdik qundylyqtarynyń ortaıýy orny tolmas olqylyqqa aınalǵan. Mysaly, búgingideı ár aýylda kemi bir - eki meshit bolmady demeseńiz, qazirgideı ushaq - ushaq bolyp qajylyqqa barmady demeseńiz, ata - ájelerimiz namazyn da oqydy, orazasyn da ustady. Bireý - bireýdiń qoıyn, jylqysyn urlasa urlaǵan shyǵar, ıá, eregispen tipti birin - biri óltirip te qoıǵan jaǵdaılar kezdesken shyǵar, biraq ol kezde qazirgideı 3 - 4 jasar nárestelerdi zorlaıtyn pedofılderińiz atymen joq edi. Burynǵy qazaq qyzynyń qorǵaýshysy uldar men inileri, jezdeleri men qurby - qurdastary edi búgingi kúni olardyń ózi qorlaýshylarǵa aınaldy. Óz ákesinen tartyp, ógeı ákesine deıin, qyzdy kórse qylmyń qaqqan, jigitterdiń arsyzdyǵy, aıýanı qylyǵy urpaqty azdyrmaı qaıdan qoısyn! Balamen anany zorlyq - zombylyqtan qorǵaıtyn zań shyǵyp, tyıym qoımasa bul indet óte asqynyp barady. Dinimizdiń durys jańǵyrmaýynan bolyp, talaı qazaqtyń qany tógildi, jatpıǵyldaǵy sektalardyń azǵyrýyna erip, talaı jas jylady, qınaldy, azdy - tozdy. jatelde, jatjerde súıegi qaldy, zorlyq pen zombylyqtyń zardabyn shekti. Aralarynda balalar da boldy. Táýelsizdik alǵandaǵy bizdiń kórmegimiz osy ma edi?
Ekinshi. Otbasyna ornaǵan kedeıshilik - urpaqtyń azýyna basty sebepshi bolyp otyr. Elimizdegi jalpy otbasynyń sany 2, 3 mln - nan astam desedi. Jarıalanǵan derekterge súıensek olardyń seksenge taıaýy álemdik bahýatty baılarmen teńese alatyn shamaly eken. Jalpy ulttyq býrjýılardyń negizi qalanǵan tárizdi. Ekinshi jaǵynan kedeıler de olarǵa saı, qalyspaı ósipti. Bilikti ýálıdiń sózine qaraǵanda áleýmettik jaǵynan az qamtyl - ǵan otbasy - 600 myńǵa taıaý kórinedi. Olardy taqyr kedeıge sanaıtyndar da bar eken.
Qazaq qoǵamynyń ótken tarıhyna kóz júgirtseńiz, ólkemizde, jalpy aýmaqta, tynysh - tyq ornap, adamdar alańsyz ómir súrip, tirlik keshken, «qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan da», ashtyqtan qyrylyp - joıylyp, tentirep bezip, aýyp - kóship, zar eńiregen zaman da bolypty. Biraq, qaı - qaısysy da uzaqqa sozylmapty. Iaǵnı, qazaq halqy táýelsizdik úshin bir sát te bos otyryp, ýaqyt ótkizbegen. Qalypty tirlik jasaý úshin esh ýaqyt ta kúressiz qarap jatpaǵan. Osyǵan saı qazaq qoǵamynda, baı da, kedeı de ǵumyr keshken - di. Qazaq baılaryn: ataly baı, arqaly baı, sasyq baı, sarań - qaraý baı, jańa baı - dep, ajyratqan. Al, kedeılerdi: keýdeli kedeı, kemshin kedeı, taqyr kedeı - dep bólgen. Búgingi tańda, qazaqtyń joǵaryda atalǵan baılarynyń biri de joq, tek jańa baılar ǵana bar. Kázirgi jańa baılar: jylpos baılar, jymqyrǵysh baılar, jantyq baılar - dep atalyp júr. Ata - babasynan qalǵan dáýletti kapıtal boldyryp, ony naryqqa salyp, ósirgen, tabysyn dorba - lap otanymyzǵa tasyp yrys jınaǵan biri de joq. Qazaqtyń baılyǵyn menshiktep alyp, ony óndirip, óńdep satyp, osy negizde paıda tapqandar. Keıbiri halyq dáýletin óte jasyryn jolmen jymqyrǵandar. Qalǵany aǵa - kókesi, tamyr - tanysy arqyly, kredıtke qoly jetip, shamaly bolsa da ismerlikke, iskerlikke tóselgender.. Qazaqtyń atymtaı jomarttary jotaly baılar men keýdeli kedeılerde kóp bolǵan. Búgingi jomarttar atymtaılyǵynan góri aýyz basarlyǵy artyqtaý bolyp barady. Eger jalpaq jurt olardyń «dáýletine» barlyǵy birigip talasa qalsa, aıyrlyp qalatynyn biledi, árıne. Yrystyq ahýaly osyndaı dengeıdegi qoǵamda, búgingi jaǵdaıda, otbasyna kedeıshiliktiń ornaýyna múmkindik týǵan. Kedeıshilik ornaýynyń basty sebebi - qazaq otbasynyń kóbiniń dáýleti sarqylyp, yrysy sýalǵan. Olardyń árbirine, jeńil mashına usynsań da, mıllıondap aqsha berseń de, ázirge kóterile almaıdy. Sebebi, qarapaıym qazaq otbasy osy kúnde eshbir dúnıe múlik, dáýlet yrysqa pe emes. Kedeılik otbasynan, asyp aýyldy qamtyǵan. Keleshegi joq aýyl dep buǵan deıin 97 aýyl joıylǵan bolsa, endi 400 aýyl joıylýǵa josparlanýda. Qalanyń ózinde kedeı otbasynyń sany da artýda. Osyndaı kedeıshiliktiń saldarynan bolyp, olar bala asyrap baǵý, tárbıelep damytý mindetin atqara almaı qalǵan.
Úshinshi. Mektepterdegi kúlli tárbıeleý isi kópirme, dańǵaza, jalań ilimderge negizdelip kólgir júrilip, solardyń jeteginde ketken. Bulaı bolýynyń negizgi sebebi bilim berý salasyn «pedagogıkasyz - basshylar» basqarǵan jáne pedagogıkalyq irgeli ǵylymdar damymaı qalǵan. Buǵan dáleldi kóptep keltirýge bolýmen qatar maqala shanaǵyna saı eń sońǵy jasalǵan tárbıe tujyrymdamasyndaǵy tárbıeniń atqarylý jolyn, basym baǵytyn qysqa alyp qarastyralyq.( Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi TÁRBIENİŃ TUJYRYMDAMALYQ NEGİZDERİ Astana 2014)
«Tárbıeniń tujyrymdamalyq negizderi»- Qazaqstan Respýblıkasynda bilim mazmunyn jańartý jaǵdaıynda balalar men oqýshy jastardy tárbıeleýdiń ıdeologıasy men strategıasyn anyqtaıtyn;- qoǵamǵa tárbıeniń basym róli men baǵytyn kórsetip beretin;- bilim berý júıesiniń barlyq deńgeılerinde tárbıeniń úzdiksizdigi men sabaqtastyǵyn qamtamasyz etýdiń teorıalyq negizin anyqtap, praktıkalyq baǵytyn kórsetýge tıisti asa mańyzdy qujat ekeni belgili. Búgingi jaǵdaımen, qazaqta aǵartýshylyq fılosofıasy bolǵanymen bilim fılosofıasy jetkilikti damymaǵandyqtan joǵarydaǵy maqsattar men mindetterdi aıqyndaýda tikeleı kómek bere almaı otyr. Al, tárbıeniń tujyrymdamalyq negizinsiz Qazaqstannyń tárbıeleý júıesi basqarylmasy anyq. Osy qoldaǵy bar qujatta: Birinshi baǵyt – Qazaqstandyq patrıotızm jáne azamattyq tárbıe. Ekinshi baǵyt – Rýhanı - adamgershilik tárbıe. Úshinshi baǵyt – Ulttyq tárbıe. Tórtinshi baǵyt - Quqyqtyq tárbıe Besinshi baǵyt — Otbasy tárbıesi. Altynshy baǵyt — Kópmádenıetti tárbıe. Jetinshi baǵyt — Eńbek jáne ekonomıkalyq tárbıe. Segizinshi baǵyt — Jalpy mádenı jáne kórkem - estetıkalyq tárbıe. Toǵyzynshy baǵyt - Zıatkerlik tárbıe. Onynshy baǵyt — Dene tárbıesi, salamatty ómir salty. On birinshi baǵyt — Ekologıalyq tárbıe. On ekinshi baǵyt — Aqparattyq mádenıet tárbıesi - dep kórsetilgen. Buǵan qaraǵanda at - ataýy men mazmunyndaǵy jańalyqtar men ózgerister bar bolǵanymen astarynan komýnıstik tárbıeniń quramdas bóligi aıqyn kórinip tur. Bizdi qyzyqtyrǵan basym baǵyt alǵan tárbıeniń úshinshisi - Ulttyq tárbıe. Aqparattyq tárbıe, zaman taqaýyry jáne damý kókjıeginiń keńýin kórsetip tur. Máseleni ekinshi jaǵynan qarap kórińiz. Osy on eki baǵyttyń ony jalǵyz – Ulttyq tárbıeniń qushaǵyna sıysyp ketedi. Mysaly, zıatkerlik tárbıe - ulttyq tárbıede óte tıanaqty ári tereń mazmunmen júrilgen. Al, rýhanı adamgershilik tárbıe - ulttyq tárbıe úrdisinde tym joǵary nátıjege jetip, ult sanasyn, dilin, psıhologıasyn qalyptastyrǵan. Aıǵanym ájemizdiń ózi sonaý zamanda Shoqan men aýyl balalaryna zıatkerlik tárbıe berýde qandaı quraldar men amaldardy qoldanyp, nendeı nátıjege jetkenin esińizge túsirińizshi! Úshinshi jaǵynan alyp qarasańyz tujyrymdamada ulttyq tárbıe jalpy tárbıeniń bir bólshegi ǵana bolyp berilýi onyń tolyqqandy zerttelip, jan - jaqty zerdelenbegendigin kórsetip tur. Al, ómirde, ulttyq tárbıe tetikterin, tásilderin qoldanyp, joldaryna túsip, amaldaryn kerektenip urpaqqa zıatkerlik jáne adamgershilik rýhanı tárbıe berýde jetistikke jetip júrgen tárbıeshi ustazdar búginde bar ǵoı.
Ulttyq tárbıeniń eń eleýli bir zańdylyǵy baýlý is - áreketi - bir izdi, sabaqtas ári júıeli bolý kerek. Osy zamanǵy otbasynda, balabaqshada, mekteptegi tárbıeleý isinde júıelilik joq. Ár satyly mekteptiń ár synybyna atalmysh oqý jylynda bıazy ádeppen jibek minezdiń qandaı úlgilerin uqtyryp úıretip, kelesi satysynda qandaıyn úıretýge tıisti ekeni belgisiz, josparsyz, baǵytsyz, esepsiz kún keshýde. Úıretip uqtyrǵanymyzdyń qanshasy qaı oqýshynyń boıyna qanshalyqty sińgenine baǵam jasaýǵa tipten dármensizbiz. Solaı bola tura, «bıazy ádep - adamshylyq aınasy», «jibek minez - baqytqa jetý bastamasy»- dep sarnaımyz. Osyndaı ekiushty, turaqsyz, ǵylymı negizi áljýaz baǵyt - baǵdarlar, ilimder mekteptegi, balabaqshadaǵy tárbıeleý júıesine basshylyqqa alynatyndyqtan Qazaqstannyń tárbıeleý júıesinde kópirme, daýryqpa, kólgir tárbıe keńistigi paıda bolǵan. Urpaqtyń azýyna negiz bolǵan túpki sebeptiń qaıda jatqanyn osydan baǵamdaı berińiz! Mine ne kemshin tur? Dástúrmen baıytylǵan ulttyq tárbıe qoǵamda jappaı saltanat quryp, turmys saltymyzǵa, tárbıe júıemizge janasyp kelip, kirigip kete almaı júr. Ony durys baǵalap, jarata almaǵanymyz basqa jurttan da uıat boldy. Semenov - Tán - Shanskıı qazaqtar týraly: "Bulardy oqytýdyń qajeti joq. Salt - dástúrleri túgel tunyp turǵan bilim!" degen eken. Osy bilimdi biz qandaı bilimdermen aýystyryp aldyq? Kópirme ilim - nasıhattar búginderi bizdiń qoǵamǵa tastaı batyp, sýdaı sińip ǵumyr keshýde. İstemegenin istedim dep kópirip maqtaný, jetpegen jetistikti qolǵa keltirdim dep toqmeıilsiný, ǵylymı negizsiz ózgertýler men tolyqtyrýlardy tosynnan jasadym dep jalǵan jasampaz kúresker ataný, mansap, ataq dańqyn buldap aıbattanyp eletý, jańalap jiberýdiń ornyna, jańǵyrtyp jatyrmyn dep salǵyrttyqqa salyný. Jat pıǵyldaǵy dinder nasıhaty, qarapaıym halyqty dinı uǵymdaǵy azaptar men tozaq arqyly úrkitý - qorqytý úgiti, adamgershilik - rýhanı bilimdi jalǵan jasandy ádispen jas urpaqqa jetkizý, ortamyzǵa «aýdarma tárbıe» ákelip taratý t. s. s. Mine. munyń bári jas urpaqty azdyryp, adamshylyqtan ajyratýǵa májbúrleýde.
Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy) 10. 09. 2019