InfoHub Logo

«Aıtys» óneri men  «aıtys» ataýynyń shyǵý tarıhy jóninde M. Áýezov, S.Muqanov, Q. Jumalıev, E. Ysmaıylov, R. Berdibaev, M. Jarmuhamedov, Á. Qońyratbaev syndy ádebıetshi ǵalymdarymyz pikir aıtyp, onyń túrlerin jan-jaqty zerttegendigi barshamyzǵa málim.

«Aıtys» - «aıt» etistiginen týǵan zat esim. Óz maǵynasymen alǵandaı, aıtys eki kisiniń sóıleýi. Bulaı sóılesý qazaq turmysynda qara sóz túrinde de bolǵan. «Pálen sheshen men túgen sheshen aıtysypty» degen sóz qazaq arasynda kóp ushyrasady. «Aıtys» keıde «talas» maǵynasynda qoldanylady», -dep  S.Muqanov óz eńbeginde aıtys sóziniń etımologıasy jóninde osyndaı pikirge keledi.

«Aıtys» óneri men  «aıtys» ataýynyń shyǵý tarıhy jóninde M. Áýezov, S.Muqanov, Q. Jumalıev, E. Ysmaıylov, R. Berdibaev, M. Jarmuhamedov,   Á. Qońyratbaev syndy ádebıetshi ǵalymdarymyz pikir aıtyp, onyń túrlerin jan-jaqty zerttegendigi barshamyzǵa málim.
«Aıtys» - «aıt» etistiginen týǵan zat esim. Óz maǵynasymen alǵandaı, aıtys eki kisiniń sóıleýi. Bulaı sóılesý qazaq turmysynda qara sóz túrinde de bolǵan. «Pálen sheshen men túgen sheshen aıtysypty» degen sóz qazaq arasynda kóp ushyrasady. «Aıtys» keıde «talas» maǵynasynda qoldanylady», -dep  S.Muqanov óz eńbeginde aıtys sóziniń etımologıasy jóninde osyndaı pikirge keledi.

M.Bekımov «Jumbaq aıtystardyń bir salasy jalpy jaratylys pen jer betindegi tirshiliktiń paıda bolý joldaryn áńgime etetin jumbaqtar. Bulardyń basym kópshiligi sol kezdegi ıslam dininiń tiregi «Quran» men «Tafsırden» (túsindirme) alynǵan ár alýan mazmundy ańyz-áńgimelerge negizdelgen».

Jer men Kóktiń jaratylýy týraly eń kóne aıtystardyń biri «Qyz Bolyqtyń Elentaı aqynmen aıtysqan óleńi» . Aıtys 3 bólimnen turady:
• Jer men Kóktiń jaratylýy
• Jerdi ustap turǵan kúsh
• Jer betindegi qubylys syrlary

Bul aıtysta: Haq taǵalanyń ámirimen aldymen jer jaratyldy, odan soń balqytylǵan aq merýetten Kók jaratyldy. Jer men Kókti  múıizimen kóterip turǵan bir alyp Kók ógiz bar, ol ózindeı balyqtyń ústinde tur. Jer men Kók  álemindegi san alýan qubylystarynyń bári (jer silkiný, tasqyn, jyl merzimderiniń aýysýy t.b.) sol ekeýiniń qımyl-qozǵalysyna tikeleı baılanysty bolyp otyrady.
Esentaı Bolyqtyń suraǵyna qaıtarǵan jaýaptarynda «muny kózben kórip kelgen eshkim joq, kóne kóz burynǵy qarıalardyń sózi » dep tilge tıek etedi. Keıbir tusta oı-órisi jetpeıtin máselelerin ashyq aıtyp moıyndaıdy:

Qazaqtyń ony biler balasy joq,
İshinde kóp oqyǵan danasy joq.
Dúnıeniń aınalasy teńiz deıdi,
Aıtylǵan qara tastyń shamasy joq,- deıdi.

Jer men Kóktiń jaratylýynan basqa, Jerdiń syrt kórinisi men olardyń ara-qashyqtyǵyn áńgimeleý eleýli oryn alǵan. Aıtalyq, «Aqdama men Asan» t.b. aıtystardy jatqyzamyz.

«Yrysty men on alty aqynnyń aıtysynda» (Eshnıaz shal, Alshyn Ázilkesh, Ońǵar jyraý, Bazar jyraý, Qarasaqal Erimbet, Jappas Kenshimaı, ​Kete Júsip t.b.) «Káriniń jasarmaǵy neden?» - degen Yrysty qyzdyń suraǵyna jaýap qaıtarýǵa 16 aqyn qatysyp , árkim ózinshe topshylaıdy, bir máseleniń tóńireginde ár túrli pikirtalas týady. Bireýleri kári jasarmaıdy dese, endi bireýleri kári jasarady, onyń jasarmaǵy perzentten, kóńilden degen tujyrymǵa keledi. Árıne, kárini jasartý nemese jasyn uzartý, shyndap kelgen ǵylymnyń jumysy, degenmen halyq danalyǵy buǵan da ózinshe jaýap tapqan. Aqyrynda oı túıini súzilip kelip, suraqqa jaýap bergen on alty aqynnan keıin saýal ıesi Yrystynyń ózi qorytyndy jasaıdy.

Qorytyndylaı ketsek, jazba ádebıeti XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan  bastap  jazyla bastady. Sonymen qatar, baıqap otyrǵanymyzdaı jazba ádebıetiniń ishinde dinı baǵyttaǵy aıtystar kóbine,  Syr boıynda damyǵan. Munyń sebebi, ıslam dininiń alǵash Jetisý, Syr boıynda taralýy bolsa, ekinshiden medreselerdiń kóp bolýy. Jalpy, jazba aıtystar, dinı aıtystar tek Syr boıynda ǵana bolǵan degen qasań túsinik qalyptaspaý kerek. Basqa óńirlerde de mundaı aıtystar az bolsa da, bolǵan. Keıbir jazyp júrgen aıtystar, eki adamnyń qara sózben sóılesýin aıtys túrinde bergen. Mysaly, Sh.Qudaıberdiulynyń «Jaılaýdyń balasymen aıtysqan óleńi» atty shyǵarmasynda  Shákárimniń  sálem bergen balalarǵa amandaspaýy, sálemin almaǵanyna renjip, balanyń aldaýy, ótirik, ósek, kúná jóninde , aramdyq jóninde sóz qaǵystyra kele, jaqsylyqqa umtylý týraly sóz bolady. Bul dinniń negizgi qaǵıdalaryna jatady. Meniń oıymsha, dinı aıtystar áli de zertteýdi qajet etedi. Sondyqtan din ǵalymdary , molda ımamdarmen birige otyryp, aıtystardy taldap, ony hadısterden izdep, ýaǵyzdap kitap shyǵarý isi qolǵa alyný kerek. Sonymen qatar, búgingi tańda «Jazba aıtys» dástúrin qaıta jalǵastyrýdyń múmkindigi mol. Oǵan arqaý bolatyn taqyryptar da, aqyndar da, dáneker bolatyn basylymdar da jetkilikti, tek jastar jaǵynan bastamashyl, uıymdastyrýshylyq is-áreketter kerek.

Danat Janataev  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent  Nazerke Baýyrjanova  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---