InfoHub Logo

Qazaq halqynyń dara danyshpany Abaıdyń esimi atalǵanda, oǵan ilese júrip eske túsetin taǵy bir esim bar. Ol aqynnyń tálim-tárbıege toly danalyq  mektebinen taǵylym alǵan shákirti ári nemere inisi – Shákárim.  Ol kóńili darqan daladaı keń qazaqtyń baǵyna bitken sanaýly oıshyldarynyń biri. Qazaq fılosofıasynda ar, uıat, ynsap, qaıǵy máslelerin pálsapalyq turǵydan tereń qarastyra bilgen tulǵa. Óz pálsapasynyń tereńge tartqan tamyrynan aqyl-oı, ujdan máselelerin anyqtaǵan. Ujdan degenimiz – ynsap, meıirim, ádilet. Bul eki ómirde de kerek is.  Jannyń tolyq azyǵy bola alatyn qymbat qundylyq.  Oıshyl óziniń shyǵarmalarynda aqyl-oıdyń jıyrma segiz túrin kórsetken. Sonyń ishinde saý aqyl dep, soǵan basa nazar aýdaryp, erekshe toqtalyp ótken. Kúlli adamzat balasyn basqa tiri jandylardan erekshelep, ózgeshelendirip turatyn álbette onyń sanasy ıaǵnı aqyl-oıy. Shákárim óziniń dúnıetanymdyq fılosofıasynda álemdi tanýshy, pendeni adamdyq negizge súıreıtin, eń basty qasıeti retinde aqyl-oıdy qarastyrǵan.

Onyń dúnıetanymy kóbine moral fılosofıasy men ar ilimine jaqyn. Shákárimniń tanymyndaǵy qasıetti, kıeli sanalatyn uǵymdar  - táńir, kún, tabıǵat jáne nur.

Eńbekke shyda ebin tap ta,

«Sabyrdyń túbi – sar altyn».

Ózimshil bolma, kópti ardaqta,

Adamnyń bári óz halqyń.

Osy bir óleń joldarynda adamdy tek óz taǵdyr talqanynyń aldynda ǵana jaýaptymyn demeı,  barlyq adamzattyń aldynda dep ómir keshýge shaqyrady. Adamdardyń bir-birin qor qylmaýyna, barlyǵyna ortaq múddede ǵmyr keshýge úndeıdi. Shákárim Qudaıberdiul óziniń pálsapalyq oıǵa tunǵan shyǵarmalarynda  ar-uıat máselelerin alǵashqy orynǵa qoıyp, erekshe sóz etedi. Al ar degenimidiń ózi ne? Ony biz qalaı túsinemiz? Jaratýshy sana bermegen haıýandardyń áleminde ar máselesi atymen joq dep kesip aıtýymyzǵa bolady, ıaǵnı, ar túsinigi tikeleı adamǵa ǵana qatysty uǵym. Halqymyzdyń tanym-túsiniginde ar-uıaty joq adam – ol adam, áıtsede ol adam nadan adam tanylǵan. Sonymen qatar  ondaı nadan adam bolyp ǵumyr keshkenshe, ólgen artyq dep sanaǵan. Ony Shákárimniń myna bir óleń joldarynan da baıqaı alamyz.

Sabyr, saqtyq oı, talap bolmaǵan jan

Anyq tómen bolmaı ma haıýannan.

Ynsap, rahym, ar-uıat tabylmasa,

Ólgen artyq dúnıeni bylǵaǵannan.

Ar degen – adamnyń syry, qupıasyna qazyq bolatyn rýhanı sýbstansıa, ar – adam isiniń tóreshesi. Ar – adamnyń úkimin shyǵaratyn óz soty. Ár pende óziniń arynyń aldynda jaýapty. Shákárim halyqqa ar bilimi degen arnaıy bilim kerek dep tanydy. Adam arsyz bolsa, ol adamdyq negizden aıyrylmaq. Adamdy adam qylyp turǵan  sózssiz onyń ary. Dúnıege kúlli izgilik ataýlyny ákelýshi, ol – adam. Sonymen adamnyń adamshylyǵy degen de qadap-qadap aıtatyn uǵymdar «uıat», «namys», «ar» osy úsheýi adamshylyqtyń negizgi salasy, arnasy. Olardyń birinsiz adamnyń adamshylyǵy tolyq emes.  Shákárim atalmysh uǵymdardy adamzat ómirinde erekshe oryn alatyn ári eki dúnıesine de kerek is dep qarastyrǵan

Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Aqerke Adehanova Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---