InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№16 kolej
Óndiristik oqytý sheberi Pantaev Erkeǵalı Sydyquly

Qazaq halqy óziniń kún kóris tirshiligine qajetti úı-jaı salýdy, kıim-keshek tigýdi, azyq-túlik óndirýdi óziniń turmystyń kásibi etip, olardy kúnbe-kúngi tirshilik barysynda oryndy paıdalansa, ásem buıymdar jasap, ómirde sán-saltanat ta qura bildi. Halyqtyń qolónerine ádet-guryp jabdyqtarymen qatar, ań aýlaýǵa, mal ósirýge jáne eginshilikke qajetti qural jabdyqtar da kiredi. Kıiz úıdiń súıegi, aǵash kerýet, kebeje, sandyq jasap, kilem, syrmaq, alasha, shı, túrli baý-basqurlar toqyp, arqan, jip esip, kónnen jáne ıleýli teriden qaıys, taspa tilip, órim órip, qoldan ár alýan ydys-aıaq, adalbaqan, asadal, besik jáne t. b. kóptegen zattardy halyq sheberleri, ónerpazdar óz qoldarymen jasady.

Oıý-órnek isi tym erte zamannan bastap-aq qolóneriniń barlyq túrine birdeı ortaq ásemdep áshekeıleýdiń negizi bolyp keldi. Oıý degen sózben órnek degen sózdiń maǵynasy bir. Bul sózdiń uǵymynda bir nárseni oıyp, kesip alyp jasaý nemese eki zatty oıa kesip qıýlastyryp jasaý, bir nárseniń betine oıyp beder túsirý degen maǵyna jatady. Al órnek degenimiz ár túrli oıý, beder, beıneniń, kúıdirip, jalatyp, boıap, batyryp, qalyptap istegen kórkemdik túrlerdiń, áshekeılerdiń ortań ataýy ispettes. Sondyqtan kóbinese oıý-órnek dep qosarlanyp aıtyla beredi. Ertedegi qazaq oıýlaryn mazmuny jaǵynan iriktesek, negizinen 3 túrli uǵymdy beıneleıdi. Olar: birinshiden, mal ósirý men ańshylyqty, ekinshiden, jer-sý, kóship-qoný kórinisterin, úshinshiden, kúndelikti ómirde kezdesetin ár túrli zattardyń syrtqy beınesin beredi. Sheberler iske berilip, jumys ádisine tósele kele ózderiniń kórgen oıý-úlgilerin jatqa jasap, oıýǵa óz betimen jańa túrler engizý dárejesine jetti. Halyq mundaı adamdardy «oıýshy» dep atady. Árbir elde, árbir rýda ataǵy shyqqan tańdaýly oıýshylar boldy. Ondaılar óz óneriniń tamasha úlgisin óziniń rýyna, mańaıyndaǵy elderge taratyp otyrdy. Osydan kelip ár túrli oıý-órnekterde, kıimder men kilemderde, syrmaqtar men kestelerde jáne t. s. s. «arǵyn úlgisi», «kereı úlgisi» nemese «uly júzdiń úlgisi», «orta júzdiń úlgisi», «kishi júzdiń úlgisi» degen mánerler paıda boldy. Osy oıý-órnekterdiń kóp qoldanylatyndaryna, sondyqtan da halyq sheberleriniń kópshiligine belgili ataýlarynyń keıbir túrlerine ádeıi toqtap óteıik.

Oıý-órnekterdiń túrleri

«MÚIİZ» - qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Oıý-órnektiń bul elementi múıizdi megzeýden shyqqan. «Muıiz» oıý-órnek keıde usaq, keıde iri bolyp keledi. Usaq túrleri aǵash, súıek, múıiz sıaqty názik qolóner salasynda qoldanady. İri túrleri syrmaq, tekemet, alasha, kilem, sáýlet ónerinde san túrli mánerde qoldanylady. Múıiz elementteri «aımúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «qyryqmúıiz», «maralmúıiz», «erkeshmúıiz», «qoshqarmúıiz» t.b. túrlerge bólinedi. «Múıiz» órnegi úı jıhazdarynda (kilem, syrmaq, tekemet, alasha, kórpe, túskıiz, shymshı), turmystyq zattarda (saba, shanash, kúbi, oqshantaı, torsyq, sandyq t.b.), sondaı-aq qarý-jaraqtarda (qynap, oqshantaı, torsyq, sadaq), kıim-keshek, at ábzelderinde (ertoqym, aıyl) qoldanylady, jalpy bul elementtiń qoldanbaıtyn jeri joq dese de bolady.

«QOSHQARMÚIİZ» oıý-órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde kelip, onyń qoltyq tusynan qoıdyń qulaǵyn dolbarlaıtyn taǵy bir sholaq múıiz tárizdi eki býyn shyǵyp turady. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady. Tekemet, syrmak, basqur, alasha, kilem, bylǵary, súıek, aǵash, zergerlik buıymdardyń barlyq túrlerinde kezdesedi. Kıizden jasalǵan buıymdarda bul oıý tústi shúberektermen oıylyp, quraq, ıaǵnı aplıkasıalyq órnek túrinde de tigiledi.

«QOSMÚIİZ» oıý-órnegi qoıdyń, eshkiniń, sıyrdyń eki múıizin ǵana beıneleıdi jáne keıde «yrǵaq», keıde «ilmek» dep atalatyn oıýlardy «qosmúıiz» deıdi. Úı jıhazdary men turmystyq zattardy, kıim-keshek, qarý-jaraqtardy bezendirý úshin paıdalanatyn qoı, eshki, sıyr, buǵy, maral sıaqty janýarlardyń qos múıizin beıneleıtin oıý-órnek. Qazirgi kezde «qosmúıiz» oıý-órnegin sáýkelege, aıyr qalpaqtyń tóbesine, shetine, qamzoldyń aldyńǵy jaǵyna, etiktiń qonyshyna salady.

«ARQARMÚIİZ» dep atalatyn oıý-órnek qoıdyń múıizin beıneleıtin oıýdyń túri. Bul element «qoshqarmúıizge» óte uqsas, biraq, oǵan qaraǵanda shıyrshyqtanyp, tarmaǵy odan kóbirek bolyp keledi (kilem, tuskıiz, syr- maq, keste, kıim-keshek pen úı jıhazdarynda kezdesedi).

«ÓRKESH» oıý-órnegi túıeniń qos órkeshin beıneleıdi. Syrmaq, tekemet, tuskıizderge salynatyn oıý-órnek kompozısıasynda kóbirek kezdesetin element. Qazaq oıýynda mal men ańnyń qos múıizin, túıeniń qos órkeshin, bıeniń qos emshegin beıneleý tek sımmetrıalyq tepe-teńdik úshin ǵana emes, sonymen qatar bereke-birliktiń, kóbeıýdiń sımvolyn bildiredi.

«SYNYQMÚIİZ» mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý-órnek kilemderdi, shılerdi, basqur men alashalardy, sondaı-aq ár túrli qaltalardy bezendirý úshin paıdalanylady, al syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.

Qazaqtyń ulttyq qolónerinde aǵashtan kóptegen zattar jasalady. Baltashylar, aǵash ustalary, ershiler qaıyńdy, úıeńkini, úıshiler, aǵash oıyp, shybyq órip toqýshylar taldy paıdalanady. Baltashylar úı boraıdy, eden tósep, arba, shana, jaqtaý, qaqpa, tireý sıaqty iri zattardy isteıdi. Aǵash ustasy stol, shkaf, sóre, oryndyq, kebeje, asadal, ramalar jasaıdy. Aǵash oıýshylar ony jonyp kúıdiredi de boıaýlap órnekteıdi. Shybyq órýshiler, toqýshylar qamystan, shıdan qorap, shypta, oryndyq, sharbaq sıaqty zattardy óredi. Bul jumysqa butaqsyz, oqyrasy joq, taza aǵash tańdap alynady.

Aǵash sheberleri balta, pyshqy, ústirik (súrgi), burǵy, aǵash túrpisi, tez, qysqy, úski, qashaý sıaqty aspaptardy paıdalanady. Bulardan basqa túrli ólsheýish pen úlgi, biz, qyrǵy, jelim, boıaý sıaqty kómekshi quraldary da bolady.

Aǵashtan buıym jasaıtyn sheberler: emen, qaıyń, samyrsyn, úıeńki, qyzyl qaraǵaı, shynar, qara aǵash, yrǵaı, shyrǵaı, tasjarǵan, moıyl, qaıyńnyń túbiri (bezi), jóke, tal, arsha, jańǵaq aǵashy, maı qaraǵaı sıaqtylardy paıdalanady. Bulardyń biri qatty, biri jonýǵa ońaı, jyltyr, al keıbireýi jarylmaıtyn, qańsymaıtyn bolsa, endi keıbireýi ıilgish, jeńil, sý sińbeıtin biraq boıaý sińgish, jelim ustaǵysh bolady. Árbir istiń ereksheligine qaraı ár túrli sapadaǵy aǵashtar paıdalanylady.

 

Paıdalanylǵan ádebıeteter:

Qazaq qolóner ensıklopedıasy

http://koshpendi.kz/index.php/kolone

https://kk.wikipedia.org

---