Qazaq tili sózderinde «ń» dybysynyń qoldanysy
«Qazaq tili sózderinde «ń»dybysynyń qoldanysy» atty ǵylymı zertteý jumysy
AŃDATPA
Ǵylymı joba kirispe jáne negizgi máseleni qamtıtyn eki taraý men qorytyndydan turady. Kirispede zertteýge túsip otyrǵan taqyryptyń ózektiligi, qarastyrylyp otyrǵan nysan jóninde maǵlumat berilip, ǵylymı jobanyń maqsaty jáne ol maqsatqa jetý úshin qandaı mindetterdi oryndaý kerektigimiz kórsetildi. Ǵylymı jobany sátti jazyp shyǵý úshin qandaı ádis - tásilder qoldanylǵandyǵy aıtyldy. Sonymen qatar ǵylymı jobanyń teorıalyq jáne praktıkalyq máni qandaı, jumys qurylymy qandaı ekendigi de sóz boldy.
Negizgi bólim eki taraýdan turady: «Qazaq tili fonetıkasy týraly jalpy túsinik» dep atalatyn birinshi taraý jáne ««ń» dybysynyń qoldanysy» dep atalatyn ekinshi taraý. Birinshi taraýda eki másele qarastyrylǵandyqtan, ony ishteı eki taraýshaǵa bólýdi jón kórdik:
1) Qazaq tili tarıhı damý joly;
2) Qazirgi qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesi.
Birinshi taraýdyń «Qazaq tili tarıhı damý joly» dep atalatyn birinshi bóliminde qazaq tili dybys júıesi týraly, qazaq tilindegi dybystardyń sany men sapasy týraly ǵylymı zertteýler jaıynda, qazaq tiliniń dybys júıesi jóninde alǵashqy málimetter boıynsha dybystardyń jiktelýi, sondaı - aq fonetıkalyq qubylystar jaıynan qysqasha málimet berilgen.
Birinshi taraýdyń ekinshi bólimin «Qazirgi qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesi» dep atap, osy bólimde fonetıka til biliminiń tildiń dybystyq jaǵyn zertteıtin sala ekendigi, til biliminiń basqa salalarymen salystyrǵanda, fonetıka óz nysanynyń tildik qana emes, materıaldyq jaǵyn da – dybystardy jasaıtyn adamnyń dybystaý (artıkýlásıa) júıesin, dybystyń aıtylymyn (akýstıkasyn), estilimin (persepsıasyn) qarastyrady. Osyǵan baılanysty qazirgi fonetıkanyń nysany retindegi til dybystary tildik (fýnksıonaldyq), jasalymdyq, aıtylymdyq, estilimdik jaǵynan qarastyrylady.
Ekinshi taraý tolyǵymen qazaq tili sózderinde kezdesetin «ń» dybysyn qarastyrýǵa arnaldy.
Qorytyndy bólimde ǵylymı joba jazý barysynda «ń» dybysynyń aıtylý, jazylý ereksheligine baılanysty nátıje jasaldy.
Jumys barysynda negizgi máseleni qarastyrmas buryn taqyrypqa baılanysty bıblıografıalyq kórsetkish qurastyryldy. Ol úshin qala jáne oblys kitaphanalarynda bar ádebıetter tolyq qarastyrylyp, barlyq málimetter jınaqtaldy. Sondaı - aq ınternet júıesinde birsypyra jumys jasaldy. Kórkem ádebıetterden mysaldar terilip, kartoteka jasaldy.
KİRİSPE
Ǵylymı joba taqyrybynyń ózektiligi. «Qazaq tili sózderinde «ń» dybysynyń qoldanysy» atty ǵylymı zertteý jumysyna qazaq tili sabaqtarynda jáne sabaqtan tys ýaqytta «ń» dybysy kezdesetin sózderdiń durys aıtylý, jasalý, jazylý jolyn meńgertý men jalpy qoldanysynyń joldaryn kórsetý jatady. Qazirgi qazaq til biliminde tildik qubylystardyń birqatary tereń zerttelgenimen zertteýdi odan ári qajet etetin qubylystar nemese zerttelgen qubylystardyń zertteı túsetin tustary da barshylyq. Sol qubylystardyń biri – «ń» dybysynyń durys aıtylý, jazylý, qoldaný erekshelikteri. Árıne, «ń» dybysy múldem qarastyrylmaǵan, ne zerttelmegen qubylys dep aıta almaımyz, biraq onyń tolyq zerttelmegen jáne áli de bolsa qanaǵattandyra almaı jatqan jaqtary barlyǵyn aıqyndaı ketkimiz keledi. Mine, osy turǵydan zertteý jumysyn júrgizýdiń ózi ǵylymı jumysynyń ózektiligin kórsetedi.
Ǵylymı jobanyń maqsaty men mindetteri. Ǵylymı jobamyzdyń negizgi maqsaty – qazaq til bilimindegi «ń» dybysynyń aıtylý, jazylý qubylystaryn anyqtaý, olarǵa tolyq túsinikteme berý, meńgertý jáne jalpy qoldanysynyń joldaryn kórsetý jatady. Alǵa qoıǵan maqsatymyzǵa jetý úshin mynandaı máselelerdi júıeli túrde dáleldeýdi mindet etip qoıdyq:
- fonetıka júıesin zertteý;
-«ń» dybysynyń aıtylýy men jazylýyndaǵy ereksheligin qalyptastyrý;
- saýatty, kórkem jazý daǵdylaryn jetildirý;
- kórkem shyǵarmalardan jáne kúndelikti tildik qarym - qatynastan «ń» dybysy kezdesetin mysaldar terip, taldaý;
Zerteý nysany. Bul ǵylymı joba qazaq til bilimindegi ń dybysynyń qubylystaryn aıqyndaýǵa arnalady. Mundaı qubylystardy kórsetý úshin biz kórkem ádebıetke, atap aıtsaq, ertegilerge júgindik. Máselen, balalarǵa arnalǵan «Er Tóstik», «Qańbaq shal», «Sybyzǵy syry», «Aldar kóse men Shyǵaıbaı» ertegilerinen mysaldar terilip alyndy.
Zertteý jumysynyń qurylymy. Ǵylymı jumys kirispeden, eki taraýdan, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
Zertteýdiń ádisteri. Ǵylymı joba jumysynyń maqsatyna oraı sıpattama, salystyrmaly ádister basshylyqqa alyndy. Jınalǵan materıaldardy irikteý, taldaý jáne júıeleý ádisteri qoldanyldy.
Zertteýdiń ǵylymı jańalyǵy: «ń» qatardaǵy kóp dybystyń biri emes, qazaq tilin álemdik tilderden, tipti, týys túrki tilderinen de daralap, ózindik sıpatyn kórsetetin erekshe dybys.
Ǵylymı jobanyń teorıalyq jáne praktıkalyq máni. Mekteptiń qazaq tili oqýlyqtarynda paronım jáne kalambýr qubylystary qarastyrylmaǵan. Sondyqtan da oqýshylar qaýymy bul qubylystardy múldem bilmeıdi. Al bizdiń bul ǵylymı izdenisimiz barysynda qazaq til bilimindegi paronım jáne kalambýr qubylystarynyń tabıǵaty sıpattalyp, bul qubylystarǵa túsinikteme berilip, qorytyndylar men tujyrymdar jasaldy. Endeshe bul jumys qazaq til bilimi, leksıkologıa men stılısıka boıynsha tyń túıin jasaýǵa, jańa baǵyt qalyptastyrýǵa múmkindik beredi. Sondaı - aq kórkem mátinge lıngvısıkalyq taldaý jasaýda praktıkalyq turǵydan oqýshylarǵa jeńildik keltiredi.
Zertteý jumysynyń qurylymy. Ǵylymı jumys kirispeden, eki taraýdan, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
İ TARAÝ. QAZAQ TİLİ FONETIKASY TÝRALY JALPY TÚSİNİK
1. 1. Qazaq tiliniń tarıhı damý joly.
Qazaq tili – san ǵasyrdan beri ata - babadan mıras bolyp kele jatqan kıeli dúnıe. Ol halyqtyń altynnan da qymbat keni. Til – adam balasynyń álem beınesin taný jolyndaǵy túsiniginiń, oıynyń, sezimniń, ıdeıasynyń, dúnıetanymynyń kórinisi.
Tilde qazaq halqynyń barlyq qunarly oıy, qundy qıaly kórkem sózben kestelengen. Sondyqtan da tildiń bolashaǵyn baǵamdaý úshin, onyń keshegi ótken tarıhyn bilý – qajettilik.
Alǵashqy zerttelýlerde qazaq tili dybys júıesi týraly, qazaq tilindegi dybystardyń sany men sapasy týraly birizdi pikir de, qazaqsha termınder de jasalǵan joq. Naǵyz ǵylymı zertteý A. Baıtursynov pen Q. Jubanov eńbekterinen bastalady dep bilemiz. Qazaq tiliniń dybys júıesi jóninde alǵashqy málimetti N. I. Ilmınskııdiń 1860 jyly Qazan qalasynda shyqqan «Materıaly k ızýchenıý kırgızskogo narechıa» («Ýchenye zapıskı Kazanskogo ýnıversıteta») degen eńbeginen kezdestire alamyz. Ilmınskıı qazaq tilindegi dybystardy eki topqa jiktep, daýystylardyń segiz túrin (a - ä, e, y, i, o - ö, ý - ÿ), daýyssyzdardyń on toǵyz túrin (p, m, w; t, d, n; j, z, sh, s; r, l, j; k¨, ѓ, k, g, ń) atap ótedi (dybystardy ózara artıkýlásıalyq jýyqtyǵyna qaraı jiktep kórsetken).
Eńbekte keıbir dybystardyń artıkýlásıasy, kombınatorlyq jaǵynan almasýy (b - m, n - d - t, n - ń, k - g, t. b.), qoldaný ereksheligi jáne ekpin jaıynan qysqasha málimet berilgen. V. Radlov sonymen qatar qazaq tiline tán keıbir fonetıkalyq qubylystarǵa asa nazar aýdarǵan. Qazaq tili dybys qurylysynyń arnaýly júıemen jan - jaqty zerttelýi — sovet dáýiri tusynan bastaldy. Sovet dáýiri kezinde jańa ǵylym — qazaq lıngvısıkasy týdy, onyń fonetıka, gramatıka, leksıkologıa, dıalektologıa, stılısıka sıaqty birneshe salalary paıda boldy. Qazaq tilin zertteıtin derbes Instıtýt uıymdasty jáne kóptegen maman - kadrlar shyqty. Qazaq til biliminiń arnaýly bir tarmaǵy bolǵan — fonetıka salasynda edáýir jumys isteldi. Fonetıka men fonologıanyń zertteý ádisteri, tásilderi anyqtala tústi.
AŃDATPA
Ǵylymı joba kirispe jáne negizgi máseleni qamtıtyn eki taraý men qorytyndydan turady. Kirispede zertteýge túsip otyrǵan taqyryptyń ózektiligi, qarastyrylyp otyrǵan nysan jóninde maǵlumat berilip, ǵylymı jobanyń maqsaty jáne ol maqsatqa jetý úshin qandaı mindetterdi oryndaý kerektigimiz kórsetildi. Ǵylymı jobany sátti jazyp shyǵý úshin qandaı ádis - tásilder qoldanylǵandyǵy aıtyldy. Sonymen qatar ǵylymı jobanyń teorıalyq jáne praktıkalyq máni qandaı, jumys qurylymy qandaı ekendigi de sóz boldy.
Negizgi bólim eki taraýdan turady: «Qazaq tili fonetıkasy týraly jalpy túsinik» dep atalatyn birinshi taraý jáne ««ń» dybysynyń qoldanysy» dep atalatyn ekinshi taraý. Birinshi taraýda eki másele qarastyrylǵandyqtan, ony ishteı eki taraýshaǵa bólýdi jón kórdik:
1) Qazaq tili tarıhı damý joly;
2) Qazirgi qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesi.
Birinshi taraýdyń «Qazaq tili tarıhı damý joly» dep atalatyn birinshi bóliminde qazaq tili dybys júıesi týraly, qazaq tilindegi dybystardyń sany men sapasy týraly ǵylymı zertteýler jaıynda, qazaq tiliniń dybys júıesi jóninde alǵashqy málimetter boıynsha dybystardyń jiktelýi, sondaı - aq fonetıkalyq qubylystar jaıynan qysqasha málimet berilgen.
Birinshi taraýdyń ekinshi bólimin «Qazirgi qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesi» dep atap, osy bólimde fonetıka til biliminiń tildiń dybystyq jaǵyn zertteıtin sala ekendigi, til biliminiń basqa salalarymen salystyrǵanda, fonetıka óz nysanynyń tildik qana emes, materıaldyq jaǵyn da – dybystardy jasaıtyn adamnyń dybystaý (artıkýlásıa) júıesin, dybystyń aıtylymyn (akýstıkasyn), estilimin (persepsıasyn) qarastyrady. Osyǵan baılanysty qazirgi fonetıkanyń nysany retindegi til dybystary tildik (fýnksıonaldyq), jasalymdyq, aıtylymdyq, estilimdik jaǵynan qarastyrylady.
Ekinshi taraý tolyǵymen qazaq tili sózderinde kezdesetin «ń» dybysyn qarastyrýǵa arnaldy.
Qorytyndy bólimde ǵylymı joba jazý barysynda «ń» dybysynyń aıtylý, jazylý ereksheligine baılanysty nátıje jasaldy.
Jumys barysynda negizgi máseleni qarastyrmas buryn taqyrypqa baılanysty bıblıografıalyq kórsetkish qurastyryldy. Ol úshin qala jáne oblys kitaphanalarynda bar ádebıetter tolyq qarastyrylyp, barlyq málimetter jınaqtaldy. Sondaı - aq ınternet júıesinde birsypyra jumys jasaldy. Kórkem ádebıetterden mysaldar terilip, kartoteka jasaldy.
KİRİSPE
Ǵylymı joba taqyrybynyń ózektiligi. «Qazaq tili sózderinde «ń» dybysynyń qoldanysy» atty ǵylymı zertteý jumysyna qazaq tili sabaqtarynda jáne sabaqtan tys ýaqytta «ń» dybysy kezdesetin sózderdiń durys aıtylý, jasalý, jazylý jolyn meńgertý men jalpy qoldanysynyń joldaryn kórsetý jatady. Qazirgi qazaq til biliminde tildik qubylystardyń birqatary tereń zerttelgenimen zertteýdi odan ári qajet etetin qubylystar nemese zerttelgen qubylystardyń zertteı túsetin tustary da barshylyq. Sol qubylystardyń biri – «ń» dybysynyń durys aıtylý, jazylý, qoldaný erekshelikteri. Árıne, «ń» dybysy múldem qarastyrylmaǵan, ne zerttelmegen qubylys dep aıta almaımyz, biraq onyń tolyq zerttelmegen jáne áli de bolsa qanaǵattandyra almaı jatqan jaqtary barlyǵyn aıqyndaı ketkimiz keledi. Mine, osy turǵydan zertteý jumysyn júrgizýdiń ózi ǵylymı jumysynyń ózektiligin kórsetedi.
Ǵylymı jobanyń maqsaty men mindetteri. Ǵylymı jobamyzdyń negizgi maqsaty – qazaq til bilimindegi «ń» dybysynyń aıtylý, jazylý qubylystaryn anyqtaý, olarǵa tolyq túsinikteme berý, meńgertý jáne jalpy qoldanysynyń joldaryn kórsetý jatady. Alǵa qoıǵan maqsatymyzǵa jetý úshin mynandaı máselelerdi júıeli túrde dáleldeýdi mindet etip qoıdyq:
- fonetıka júıesin zertteý;
-«ń» dybysynyń aıtylýy men jazylýyndaǵy ereksheligin qalyptastyrý;
- saýatty, kórkem jazý daǵdylaryn jetildirý;
- kórkem shyǵarmalardan jáne kúndelikti tildik qarym - qatynastan «ń» dybysy kezdesetin mysaldar terip, taldaý;
Zerteý nysany. Bul ǵylymı joba qazaq til bilimindegi ń dybysynyń qubylystaryn aıqyndaýǵa arnalady. Mundaı qubylystardy kórsetý úshin biz kórkem ádebıetke, atap aıtsaq, ertegilerge júgindik. Máselen, balalarǵa arnalǵan «Er Tóstik», «Qańbaq shal», «Sybyzǵy syry», «Aldar kóse men Shyǵaıbaı» ertegilerinen mysaldar terilip alyndy.
Zertteý jumysynyń qurylymy. Ǵylymı jumys kirispeden, eki taraýdan, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
Zertteýdiń ádisteri. Ǵylymı joba jumysynyń maqsatyna oraı sıpattama, salystyrmaly ádister basshylyqqa alyndy. Jınalǵan materıaldardy irikteý, taldaý jáne júıeleý ádisteri qoldanyldy.
Zertteýdiń ǵylymı jańalyǵy: «ń» qatardaǵy kóp dybystyń biri emes, qazaq tilin álemdik tilderden, tipti, týys túrki tilderinen de daralap, ózindik sıpatyn kórsetetin erekshe dybys.
Ǵylymı jobanyń teorıalyq jáne praktıkalyq máni. Mekteptiń qazaq tili oqýlyqtarynda paronım jáne kalambýr qubylystary qarastyrylmaǵan. Sondyqtan da oqýshylar qaýymy bul qubylystardy múldem bilmeıdi. Al bizdiń bul ǵylymı izdenisimiz barysynda qazaq til bilimindegi paronım jáne kalambýr qubylystarynyń tabıǵaty sıpattalyp, bul qubylystarǵa túsinikteme berilip, qorytyndylar men tujyrymdar jasaldy. Endeshe bul jumys qazaq til bilimi, leksıkologıa men stılısıka boıynsha tyń túıin jasaýǵa, jańa baǵyt qalyptastyrýǵa múmkindik beredi. Sondaı - aq kórkem mátinge lıngvısıkalyq taldaý jasaýda praktıkalyq turǵydan oqýshylarǵa jeńildik keltiredi.
Zertteý jumysynyń qurylymy. Ǵylymı jumys kirispeden, eki taraýdan, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
İ TARAÝ. QAZAQ TİLİ FONETIKASY TÝRALY JALPY TÚSİNİK
1. 1. Qazaq tiliniń tarıhı damý joly.
Qazaq tili – san ǵasyrdan beri ata - babadan mıras bolyp kele jatqan kıeli dúnıe. Ol halyqtyń altynnan da qymbat keni. Til – adam balasynyń álem beınesin taný jolyndaǵy túsiniginiń, oıynyń, sezimniń, ıdeıasynyń, dúnıetanymynyń kórinisi.
Tilde qazaq halqynyń barlyq qunarly oıy, qundy qıaly kórkem sózben kestelengen. Sondyqtan da tildiń bolashaǵyn baǵamdaý úshin, onyń keshegi ótken tarıhyn bilý – qajettilik.
Alǵashqy zerttelýlerde qazaq tili dybys júıesi týraly, qazaq tilindegi dybystardyń sany men sapasy týraly birizdi pikir de, qazaqsha termınder de jasalǵan joq. Naǵyz ǵylymı zertteý A. Baıtursynov pen Q. Jubanov eńbekterinen bastalady dep bilemiz. Qazaq tiliniń dybys júıesi jóninde alǵashqy málimetti N. I. Ilmınskııdiń 1860 jyly Qazan qalasynda shyqqan «Materıaly k ızýchenıý kırgızskogo narechıa» («Ýchenye zapıskı Kazanskogo ýnıversıteta») degen eńbeginen kezdestire alamyz. Ilmınskıı qazaq tilindegi dybystardy eki topqa jiktep, daýystylardyń segiz túrin (a - ä, e, y, i, o - ö, ý - ÿ), daýyssyzdardyń on toǵyz túrin (p, m, w; t, d, n; j, z, sh, s; r, l, j; k¨, ѓ, k, g, ń) atap ótedi (dybystardy ózara artıkýlásıalyq jýyqtyǵyna qaraı jiktep kórsetken).
Eńbekte keıbir dybystardyń artıkýlásıasy, kombınatorlyq jaǵynan almasýy (b - m, n - d - t, n - ń, k - g, t. b.), qoldaný ereksheligi jáne ekpin jaıynan qysqasha málimet berilgen. V. Radlov sonymen qatar qazaq tiline tán keıbir fonetıkalyq qubylystarǵa asa nazar aýdarǵan. Qazaq tili dybys qurylysynyń arnaýly júıemen jan - jaqty zerttelýi — sovet dáýiri tusynan bastaldy. Sovet dáýiri kezinde jańa ǵylym — qazaq lıngvısıkasy týdy, onyń fonetıka, gramatıka, leksıkologıa, dıalektologıa, stılısıka sıaqty birneshe salalary paıda boldy. Qazaq tilin zertteıtin derbes Instıtýt uıymdasty jáne kóptegen maman - kadrlar shyqty. Qazaq til biliminiń arnaýly bir tarmaǵy bolǵan — fonetıka salasynda edáýir jumys isteldi. Fonetıka men fonologıanyń zertteý ádisteri, tásilderi anyqtala tústi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
