InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly
№ 100 orta mektebiniń bastaýysh synyp muǵalimi
Qıatbaeva Dana Dúısenqyzy

Jospary.
1. Kirispe.
2 Zertteý bólimi. Úsh júzdiń piri - Músiráli.
2. 1 Ómirderegi.
2. 2 Pirdiń keremetteri. Ańyzdar. Qoljazbalar.
2. 3 Músiráli áýlıeniń balasy Qosym qojanyń keremetteri.
2. 4 Músiráli babanyń urpaqtarynyń estelikteri.
3. Qorytyndy.
Usynys.
Silteme.
Paıdalanylǵan ádebıetter
Anotasıa

Urpaqtan urpaqqa mura bolyp kele jatqan uly adamdardyń ıgi isteri men danalyq sózderi keler urpaqqa qajet rýhanı qazyna ekeni belgili. Jumysymnyń qundylyǵy osynda.
Maqsaty:
Eli úshin eńbek etken tarıhı tulǵany búgingi urpaq sanasyn qalyptastyrýǵa, adamgershilikti, ımandylyqty ýaǵyz ete otyryp tanystyrý.
Zertteý barysynyń kezeńderi:
1. Daıarlyq kezeńi.
a) Úsh júzdiń piri terinde tanylyp otyrǵan Músiráli Jádibekulynyń urpaqtarymen suqbattasy.
2. Taqyrypta zertteý kezeńi
a) Músiráli qojanyń ómiri týraly málimet jınaý.
á) Halyq aýzynan ańyz, áńgimeler jınaý.
b) Shyraqshysymen suqbattasý.
3. Jumysty qorǵaýǵa ázirlik.
a) Jumys negizinde baıandama daıarlaý.
á) Qosymsha materıaldar, fotosýretter, kórme daıarlaý.
4. Usynysty ómirge engizý.
5. Jumysty oryndaýǵa ádister jınaqtaý, saralaý, baıandaý.
6. Jumystyń jańalyǵy.
Músiráli qojanyń umytyla bastaǵan ańyzdary.
7. Jumystyń qurylymy.
Kirispe. Negizgi bólim. Qorytyndy. Paıdalanǵan ádebıetter. Qosymshalar.
Kirispede taqyryptyń ózektiligi men maqsat mindetteri sóz bolady.
Negizgi zertteý bólimi 4 taraýdan turady.
1. Ómirderegi.
2. Ańyzdary
3. Balasy Qosym áýlıe týraly derekter.
4. Urpaqtarymen suhbat.
8. Qorytyndy. Áýlıeniń eli úshin atqarǵan isteriniń baǵasy jáne áli de atqarylatyn isterge usynys beriledi.

«Halyq Allasyna senip, erteńgi kúnin, ar jaqtaǵy ana dúnıege baratyn kúnin oılap, dúnıedegi mynaý búgingi kúnniń kúıbeńimen júre bermeı, Muhammed paıǵambarymyzdyń hadısterine sáıkes ómir súrse…» N. Á. Nazarbaev.
1. Kirispe
Álemdegi qaı qazaqty alsańyz da, olardyń shyqqan tegi, ótkendegi tarıh jolyn bilýge umtylyp, qatpary mol tarıh qoınaýynan ońaılyqpen syryn asha bermeıtin rýhanı qazyna kózderin túrtkileı izdene túsýi ozyq halyqtardyń bárine tán kánigi qubylys.
Óziniń ómir keshken tarıhı jolyn bilýge degen qushtarlyq, eski zamannan beri qaraı adam balasy jeti atasyn bilý dástúriniń turaqty qubylysqa aınalýy jáı nárse bolmasa kerek. Jeti atadan arǵy tegin qýalaı, úlken taıpaly odaqtarǵa deıingi aralyqtaǵy neshe túrli tarıhı sapyrylystarda oryn alǵan áńgime - ańyzdardy ár aýyl kóne kóz aqsaqaldary, ıaǵnı tarıhtyń tiri arhıvteri, óz álinshe tanytyp, taratyp otyrý salty bizde myqtap ornyqqan taǵylymdy dástúrimiz.

Jan bergen jeti ólikke Músiráli,
Kórsetip kóp ishinde keremetti.
Úsh júzdiń keńesinde Kúltóbede,
Sheshimin bir aýyzdan el unatty.
Kereıtten qoja shyqty Qosym atty,
Kisi eken arýaǵy mol, kári qatty.
Esitken eldiń bári tańyrqapty, - dep Syr boıynyń elge tanymal aqyny Shońbaı aqynnyń jyrlaýy da Músiráliniń áýlıeligin madaqtaıtyny tegin bolmasa kerek. Onyń balasy Qosym qoja, onyń qaradan shyǵýyna kúmán keltiretini de baıqalady.
1
Meniń toqtalaıyn dep turǵanym halyq arasynda ańyz bolyp tarap ketken Sopy Ázız Músiráli qoja týraly bolmaq. [1]
2. Negizgi bólim
2. 1 Ómirderegi
Músiráli Jádikuly 1639 jyly dúnıege kelip, 1721 jyly 82 jasynda dúnıeden ótken. Músiráliniń shyǵý tegi kishi júzdiń «Jeti rý» taıpasynyń «Kereıt» rýynan shyǵady. Ertede Kereıt elinde Qabylbek degen batyr ekinshi áıeli Rabıǵadan bir balaly bolypty. Qabylbek batyr bir soǵysta balasymen ekeýi birdeı qaıtys bolyp, áıeli Rabıǵa 23 jasynda jesir qalypty. Bir kúni Rabıǵa túsinde áýlıelerdi kóredi. Olar Mekke - Mádınege barýǵa jol silteıdi. Barǵan soń Qaǵbaǵa kirip, zıarat jasaýǵa jesir bolýyna baılanysty ulyqsat berilmegen soń, sondaǵy ımamnyń kómekshisi bolyp qyzmet jasaıtyn Ozǵan áýletiniń Abýbaıazıt Bastamı (1525 - 1583j. j. ) degen arab kisige neke saldyrǵan eken. Rabıǵa musylmanshylyq saparynan oralǵan soń Kereıt eliniń begi Arǵymaq bahadúr bas qosady. Úılengen soń Rabıǵadan Kúrzihan týady. Han bolǵan Kúrzihannyń laqap aty Aqsaqal degen boljam bar. Kúrzihannyń Bozanshar. Bozanshardan Espenbet (Oıyq), Dospenbet (Tilik). Dospenbetten Qoldaýly, Sandaýly, Shaýjaıly. Sandaýlydan Kón, Kóne bı, Qosbarmaq batyr týǵan. Kóne bıden Dýlat. Dýlattan Asan, Úsen, Taǵaberdi, Taz. Tazdan Bıdas, Jandos. Jandostan Janǵabyl, Jádik. Jádikten Músiráli.

1650 - 1660 jyldary aralyǵynda Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı medresesinde oqyp, alǵyrlyǵymen ustazdardyń kózine túsip, sonda shákirterge dáris berýge qaldyrylypty. Osy medresede «ahýn» dárejesin ıelengen. Budan keıin bilimin jetildirý maqsatynda Baǵdat, Basyra shaharlarynan sopylyq ilimniń tereńine boılaǵan dese, endi bir zerteýshiler alty jasynan Úrgenish qalasynda musylmansha hat tanyp, 12 jyldaı Aýǵanstandaǵy Mazarı Sharıf, Ǵazıa kentterindegi sopylyq aǵymdaǵy oqymystylardan dáris alǵan, - depti.

Sopy Ázız Músiráli qoja baqsaıys atanyń 14 – urpaǵy Allaberdi shaıyqtyń alty balasynyń biri Tikash shaıyqtan týǵan. Kereıt Músiráli qoja (Sopy Ázız) 1639 jyly Buhara handyǵyna qarasty Tamdybulaq aımaǵyndaǵy Keriz degen jerde dúnıege kelgen. Óziniń ákesiniń meshitinde bilim alǵan Músiráli qoja 1656 jyly Túrkistandaǵy Qoja Ahmet áýlıeniń medresesine oqýǵa túsip,
ony 1663 jyly aqıqatty (Allany) taný taǵlımatynyń (ǵylymynyń) ahýny degen ataq alyp bitiredi. Jas ǵulama osy medresede qazaq, qaraqalpaq, qyrǵyz, ózbek elinen oqýǵa kelgen shákirtterge ana tilinde aqıqatty (Allany) taný jolyndaǵy Qoja Ahmet áýleıeniń taǵlımatynan (ǵylymı tanymynan) dáris beredi. Músiráli qoja – Turan jurtyna eń birinshi shákirtterge óziniń ana tilinde oqyp, Allaǵa qulshylyq etýge jol ashyp, bes ýaqyt namaz oqýdyń qazaq tilindegi úlgisin (jolyn) elge taratqan aǵartýshy ustaz.
3. Qazaq halqyna bas áziret bolǵan Músiráli qoja halyqtan túsken sadaqany, baılardyń Allanyń jolyna arnaǵan arnaýly qarajatyn, malyn jumsap, el ishinde balalardy oqytatyn kóshpeli jáı mektep, meshit ashtyryp, jas urpaqtyń saýatyn, dúnıetanymyn kóterýge kóp eńbek sińirdi. Tipti ol er balalarmen teń dárejede qyz balalardyń da mektep - meshitte oqýyna ruqsat berip, quran saýatyn ashýǵa da múmkindik jasaıdy.

Músiráliniń kishi áıeli Marıamnan Qosym atty ul bolady, ol keıin kishi júzge aty belgili pir, arýaq ıesi, áýlıe bolǵan. Qosym qoja (1700 - 1780) búkil kishi júzge pir saılanyp, eldiń birligin saqtaýǵa qatysqan. 1748 jyly Ábilqaıyr hannyń qazasyna oraı, shapqynshylyqty boldyrmaý jolyndaǵy bıler qasynda bolyp, Bopaı hanshaǵa kóńil aıtady. Al odan týǵan Ábýjálel (1729 - 1805) de pir boldy degen jazbalar tarıhı qujattarda kezdesip qalady. Ozbyrlyǵy asyp, shekten shyqqan Nuraly han týrasynda patshaıym Ekaterına II - ge hat jazǵan Kishi júzdiń 50 - den astam bıiniń aryzyn bekitip qol qoıyp, rastap mórin basqan Syrym Datov pen Ábýjálel Qosymov edi. Músiráliniń shóberesi Dármenqul ıshan aty Qoqandyqtarmen qatynas kezderindegi Janqoja batyrǵa qatysty qujattarda kezdesedi. Qosymqoja, onyń balasy Ábýjálel kishi júzge pir bolsa, onyń balasy Nurmuhammed Orynbor shekaralyq komısıa jınalysyna depýtat (1817) bolyp, qazylyq jasaǵan. Al Hasanqoja Qosymov Syrymbet pen Eshimdi tatýlastyrý jóninde elshilik qyzmetin atqardy.