Qazaq ultynyń bolashaǵy barys tekti namysty ulda
Qazaq ultynyń bolashaǵy barys tekti namysty ulda
Sana táýelsiz bolmaı eshqandaı ult bostandyqqa jetpeıdi.
K. D. Ýshınskıı: «Tárbıe dármensiz bolmaýy úshin ol halyqtyq bolýy tıis» - deıdi, ıaǵnı árbir ulttyń ózindik dástúrin, saltyn saqtap, sol rýhta tárbıeleýge basa nazar aýdarý qajettigin eskertken. Sondyqtan jas urpaqty Otanyn súıýge, ol úshin aıanbaı eńbek etýge, eljandylyq pen erlikke tárbıeleý - ustazdardyń basty mindeti bolmaq.
«El bolamyn deseń besigińdi túze» dep M. Áýezov aıtqandaı, el bolashaǵy qazirgi jasóspirimderdiń qanshalyqty bilimdi, tárbıeli bolýyna baılanysty. Iaǵnı, árbir adam balalyq shaǵynan bastap «Qazaqstan – meniń Otanym, onyń aldynda boryshtarmyn» degen oılardy sińirip ósýi qajet..
Maqsaty: Ulttyq namys, ulttyq sana - sezim, rýhanı baılyqty (til, din, salt - dástúr) boıyna sińirgen ultjandy, bilimdi, sanaly, tárbıeli urpaq tárbıeleý.
Tárbıelik sharanyń júrý barysy:
Muǵalim:
Shara «Ózimmen - ózim syrlasý» trenıń ádisimen bastaldy. Oqýshylar tynyshtyq saqtap, qolymyzdy keýdemizge qoıyp, júregimizdi tyńdap kóreıikshi.
Júrektiń árbir lúpili – «ana», «áke», «ata», «áje», «baýyrlarym», «Otanym», «Qazaqstanym!», «Men qazaqpyn», «Men bolashaqtyń namysty ulymyn» dep turǵandaı (oqýshylar júreginiń tusyn ustap osy sózderdi aıtady). Olaı bolsa, ata - analaryńdy erteń baǵyp - qaǵyp, asyraıtyn, Otanymyzdyń tynyshtyǵyn saqtap turatyn, eldi jaýdan qorǵaıtyn sendersińder. Bul taǵylym bala boıyna súıispenshilik uıalatady.
«Oı ashar» bólimi:
Ulttyq namystyń túp tamyry – adamgershilikte. «Qısyq bitken taldy jastaıynan túzemese, býyny qatqan soń onyń kóleńkesi de qısyq bop túsedi» degen túıindi sózdiń maǵynasyn ashý.
● Osy zamannyń damý úrdisi jas jetkinshekterge qalaı áser etýde?
● «Ulttyq namys – ulttyń tiregi». Uldarymyz osy ulttyq namysty
baǵalap júrme?
● El bolashaǵy, Otandy qorǵaý jastar qolynda.. Al qazirgi uldarymyzdyń
qali qandaı? Uldarymyz «namysty ul» ataǵyna laıyq pa?
● «Erteńin oılaǵan el azbaıdy». Jyldan - jylǵa maskúnemder, nashaqorlar nege kóbeıip bara jatyr?(slaıd)
Muǵalim: Shyndyǵyna kelgende bala tárbıesi – jaýmen arpalysyp, eldi qorǵaýmen teń jumys bolyp ketti. Kezinde, Malaısary bı bylaısha tolǵaıdy:
Jaman bolsa – jaqyn jaý,
Shaban bolsa – atyń jaý.
Shaıpaý bolsa – qatyn jaý,
Ketegen bolsa – túıeń jaý.
Tebegen bolsa – bıeń jaý,
Jymysqy bolsa – jıen jaý.
Til almasa – balań jaý,
Kóńil kózimen óziń zerdelersiń.... degen eken(slaıd).
Qazybek bı: «Biz mal baqqan elmiz,
Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz» - dep qazaq eliniń eshkimge soqtyqpaǵanyn aıtsa, «Janym – arymnyń sadaǵasy!» - dep adamgershilik rýhty bıik ustaǵanyn jyrlaıdy.
Burynǵy ótken ata - babamyz ul balanyń tárbıesine asa mán bergen. Ul bala shańyraǵyńdy shaıqaltpaıtyn, oshaq otyńdy óshirmeıtin, izińdi jalǵastyratyn bolashaǵyń. Balańdy jaqsy kórý degen sút betine qaımaq ǵyp álpeshteı berý emes. Retti jerinde aqyl aıtý, bilmegenin uǵyndyrý, az - kem oǵash qylyqtaryn kórseń qabaǵyńmen jasqaý qajet, tipti shekten shyǵyp bara jatsa shapalaqtyń da zıandy jeri joq. Munyń bári túptep kelgende bolashaǵyńnyń qamy.
Baıaǵy qasıetti shaldar er balaǵa bes jastan bastap quman ustatyp qonaqtyń qolyna sý quıǵyzǵan, onǵa tolsa pyshaq ustatyp et týratqan, on bes jastan tabaq tarttyrǵan, jıyrma jastan bastap sybanyp tabaq jasatqan (D. Mataıqyzy «Aınalaıyndarym meniń...» kitabynan).
Eshkim ishten bilip týmaıdy. Tárbıe ulǵa da, qyzǵa da besik pen bosaǵadan bastalady. Ulyńdy - jaryǵym, qyzyńdy - jalǵyzym dep isher – tamaq, kıer – kıimge taryqtyrmaı, qaltasyna aqsha tyǵyp, sút betine qaımaq ǵyp qur mápeleý – bul tárbıe emes. Ultymyzdyń ar - ımanyn, ynsap - qanaǵatyn boıyna sińirmeı ósken urpaq aldymen ata - anasynyń sosyn óz betin shıedeı etedi.
Halyqta «Syılasańdar kárińdi – jarylqarmyn bárińdi» - degen eń ulaǵatty sóz bar. El ustaımyn degen uldarym, árqaısysyń aǵaıynnyń emes, alty alashtyń azamaty bolyńdarshy. Endi taqyryp tóńireginde oı qozǵaıyq (oqýshylardyń oı pikirleri).
Oqýshy: Menińshe, máseleni adamgershilikten bastaý qajet.. Óz mindetine adaldyq, jelisi úzilmegen tálim - tárbıe, baýyrmaldyq bar jerde ǵana qoǵam túzeledi. Adamgershilik máselesi – túptiń túbinde ulttyq ıdeologıamyzǵa aınalýy málim. Áıtpese, ekonomıkasy dáýirlegen keıbir elderdiń jastarynyń nashaqorlyqqa, alýan qylmysqa, aıtýǵa aýzy barmas jat qylyqtarǵa jıi boı aldyratynyn qaı - qaısymyz da estip – bilip júrmiz. Qısyq bitken taldy, kezinde túzemese býyny qatqan soń ony túzeý múmkin emes. Tárbıe de dál sondaı dep oılaımyn.
Oqýshy: Adamgershilik aınalaıyn degen sózden bastalady. Allataǵalla, adamnyń basyna – sana, júregine – sezim, kókiregine – arman bergen. Jáne qorshaǵan ortaǵa ıelik etýdi tapsyrǵan. Buz, qırat, órte, shashyp - tók, ysyrap et demegen. Al, qazir qalaı? Qalaı bolýshy edi, adam dep, oǵan sana, júregine sezim berdi,- deımiz, qazirgi ǵalamdaný kezeńinde uldarymyz nashaqor, qyzdarymyz jeńil júristi bolyp bara jatyr(maskúnemder, nashaqorlar sýretterinen slaıdtar). Buǵan meniń synyptastarym qandaı oı aıtar eken?
Oqýshy: Qazirgi jastar, sonyń ishinde qala jastary araq, temeki, nashaǵa áýes. Jylaǵannyń aldynan ókirgen shyǵady demekshi, ishimdi, temekimen jaǵalasyp júrgende, endi odan da soraqyny kim kórgen? Keıbir zertteýshiler adamnyń osy eki indetke degen álsizdigin qoǵamnan kórip jatady. Men ózim osy pikirmen kóp kelise bermeımin. Jumyr basty pende óz erkine ózi ıe bolsa, qoǵam olardyń aýzyna staqan tosyp, tamyryna ıne shanshyp jatqan joq qoı (araq, temeki, nashaqor, t. b. slaıdtar). Qıyndyq ataýlyny jeńer jalǵyz jol – iship - maskúnem, egilip - nashaqor bolyp ketý me edi? Óz boıyńdaǵy kináni ózgeden izdemeý kerek. Adam bolý árkimniń óz qolynda dep oılaımyn.
Oqýshy: Musylman elinde osy ishimdik pen esirtkige erte bastan qatań tyıym salynǵan. Adamdy aq jolynan adastyratyn, kúnániń qarańǵy túnegine qamaıtyn ázázildiń tamyryna balta shapqysy kelgen ıslam dini netken kóregen de qasıetti deseńshi! Óz erkińmen abyroıdan aıyrylǵannan beter ókinish bar ma? Nebir jas jetkinshekterimizdiń azyp - tozyp, qaıyrshy, urlap qaraqshy bop ketkeni – qoǵamnyń qasireti. Ár adam - qoǵamnyń baǵa jetpes baılyǵy, tulǵasy, bolashaǵy.
Oqýshy: Qazirgi jastar ishimdikke, nashaǵa áýes. İshimdikke boı aldyrǵan áıel zaty qaıtadan úıirge qosylyp jarymaıdy. Sebebi, áıeldiń názik aǵzasy emge kónbeıdi. Al, er - azamattardy saýyqtyryp alýǵa bolady eken. Anań seni arammen emes, aq sútimen aýyzdandyrǵan. Olaı bolsa, ata - anaǵa kir keltirmeıik. Sen qalaı oılaısyń? Araq iship, temeki tartý moda ma?
Oqýshy: Orys úshin araq ishý ejelden kele jatqan ulttyq salt desek qatelespeımiz. Orys halqynda araq ishý mádenıeti qalyptasqan. Olar tirligin tyndyryp, ózara kelisimge kelip bolǵan soń ishedi. Al, qazaq she....?
Oqýshy: Ata - babasy iship kórmegen, ádet qylmaǵan araqty qaı jerde kerektigin bilmeıdi, ol jaǵynan beımaǵlum. Bizdiń ultqa maskúnemdik múldem jaraspaıdy. Araq qalaı paıda boldy? Kezinde N. Mıklýko – Maklaı jer sharyn sharlaǵanda Jańa Gvıneı jeriniń turǵyndary paýastardyń áli ot jaǵý ádisin bilmeıtinin, biraq adamdy qozdyratyn ishimdik jasaý jolyn meńgergenin baıqaǵan. Alǵashqy kezde sharap pálma shyrynynan, baldan, jemis shyryndarynan jasalǵan. Keıin sharapty júzimnen jasaıtyn bolǵan.
Oqýshy: Temekini qaı jerde, qaı zamanda alǵash ret qoldanǵany belgisiz. Joramal boıynsha jabaıy adamdar bir shóptiń japyraǵynyń tútinine qatty eltıdi de, sol elitkish tútindi ózi paıdalanǵan, basqalarǵa úıretken. Eýropaǵa temeki HÚİ ǵasyrda, al Rossıaǵa HÚİİ ǵasyrdyń basynda taraǵan. Temekiniń otany Kýba bolyp sanalady. Kýbada «Tabaka» degen jerde ósetin «Tabak» ósimdiginen temeki jasalǵan. Temeki tútininiń quramynda nıkotın ýy bar. Bir tamshy nıkotınniń jylqy malyn óltirgendigi anyqtalǵan. Al, adam ómiri úshin 10 - 12 tal shylymdaǵy nıkotın jetkilikti. 20 - 25 jyl temeki tartqan adam aǵzasyna 800 gram nıkotın jınaıdy eken. Máselen, zertteýler boıynsha 7 - 8 synyp oqýshylarynyń 35, 6%– joldasyna elikteýden, 30% – qyzyǵýdan, 10% - ózin er jettim dep sanaýdan tartady eken.
Oqýshy: Esirtki – adamnyń qas jaýy. Osy áserli zatty adamdar ortaq shprıs arqyly paıdalanyp, nátıjesinde qaharly aýrýǵa ushyraıdy. Muny paıdalanǵan adam aryqtap, jumys isteý qabileti tómendeıdi, óz áreketine jaýap bere almaıdy, qylmysqa barady. Aqyl - oı júıesi buzylady. JQTB - men aýyrǵan adam kem degende 6 jyl ómir súredi.
Muǵalim:
JQTB - nyń qurbany: - densaýlyqtan aıyrylady;
- otbasynan aıyrylady;
- úıinen aıyrylady;
- jumysynan aıyrylady;
- dostarynan aıyrylady;
- úmitsizdik paıda bolady, t. b.(slaıd)
-
Oqýshy: Din ne deıdi? Ótirik aıtpa, urlyq jasama, qıanatqa barma, bireýdiń ala jibin attama, boıyńdy taza usta, ata - anańdy syıla, kishige qamqor bol deıdi. Din joly – ıman joly. Din degen bul uly senim. Al, senim degenimiz – adamgershiliktiń tiregi.
Muǵalim:
Temeki tartý, ishimdik ishýge, nashaǵa qarsy qandaı is - sharalar júrgizilýde?
1. Temekini nasıhattaýǵa, kópshilik ortada temeki tartýǵa tyıym salynǵan.
2. Úgit nasıhat jumystary júrgizilýde.
3. Bizdiń elde Elbasymyzdyń «2030 baǵdarlamasynda» temeki tartý, ishimdik ishý adam ómirine jat qylyq ekendigi aıtylǵan.
4. 1988 jyly Densaýlyq saqtaý Mınıstrligi Ulybrıtanıa úkimetimen birlesken JQTB máselesi boıynsha kezdesý ótkizdi. Osy kezdesýden soń 1 - jeltoqsan Dúnıejúzilik JQTB – men qarsy kúres bolyp ataldy. 1994 jyly QR - da «JQTB - nyń aldyn - alý týraly» zań qabyldandy. 2001 jyly «QR - da JQTB indetiniń aldyn alýdaǵy strategıalyq baǵdarlamasy» QR úkimeti qaýlysymen bekitildi.(slaıd)
Muǵalim:
Ádebı bólim: «Óleńdi jatqa aıtý» oqyta úıretý oıyny
(qara óleń joldarynan úzindiler)
«Zıandy ádetter»
«HHİ qarsylasy»
«Kúrk - kúrk kókjótel»
«Egemendi el boldyq»
«Oılanaıyq, adamzat»
«Eı, adamzat»
«Nashaqordyń soıqany»
«Nashaqorlyq joıylsyn», t. b.
Muǵalim:
«Ýlanbasyń ómiriń» bólimi (jumbaqtar, maqal - mátelder)(slaıdtar)
● Tútin bolyp kiredi,
Kúrkil bolyp júredi. Ol ne? (Temeki)
● Murnyńa taqasań túshkire beresiń,
Ernińe taqasań túkire beresiń. Ol ne? (Nasybaı)
● Ońǵa qaraı oqysań,
Ázázil dep bilersiń.
Solǵa qaraı oqysań,
Jaǵa salar kúıesiń. Ol ne? (Araq)
● Óz - ózimen otyryp,
Syqylyqtap kúledi.
Urmaı - soqpaı ókirip,
Jylaı salar bul ózi. (Nashaqor)
● Temeki tartqan bir kisi,
Ýlanǵan búkil......... (úı - ishi)
Araq ishti degenshe,
Azǵyn...... tústi de. (jolǵa)
● Sharaptyń qyzyǵy bir keshte óter,
Shataǵy onyń....... jeter. (bir jetige)
● Mastyqtyń túbi......
Mazaqtyń túbi.......... (mazaq, azap)
Muǵalim:
«Oı damytý» bólimi (Sóztýym «Adamgershilik»)
«Adamgershilik sózin qalaı túsinesiń?» degen sózge toptastyrý asosıasıasy:
- Imandy
- Ádepti
- Ary taza
- Kópshil
- Adal
- Sypaıy
- Zor tulǵaly, t. b.
Muǵalim:
«Oı jumbaq» oıyn bólimi:
HHİ ǵasyr obasy........ (SPID)
Aty áıgili shóp.......... (Nasha)
Kóp taraǵan aýrý.......... (Týberkýlez)
Maskúnemniń sýsyny......... (Araq)
Temekidegi ýly zat............... (Nıkotın)
Qoǵamǵa jat qylyq ákelýshi......... (Qylmysker)
Adam boıyndaǵy eń mańyzdy qasıet........ (Adamgershilik)
Muǵalim:
Uqqanymyz ne? « Ne bildik? Ne uqtyq? Ne úırendik?»
Shymshyq balapanyna jem tasyp, ózi jeýdi umytyp, balapany uıadan qanattanyp ushqanda ózi ashtan óletin kórinedi. Ata - ana da álgi shymshyq syndy. Qolyndaǵy bar jaqsysyn urpaǵyna beredi. Ózim jetpegenge solar jetse eken, ózim kórmegen qyzyqty solar kórse eken dep armandaıdy. Olaı bolsa, balalar, ata - analaryńnyń senimderin aqtańdar, syılańdar.
Allataǵalla:«Adamǵa ǵumyr berdim, kóretin jaryq, tatatyn dám, taýsylmas arman berdim, biraq nıetin ózine qaldyrdym»,- depti. Olaı bolsa, kóretin jaryqtaryń, tatatyn dámderiń, alla bergen nıetteriń túzý bolsyn.
● Kóńilderińizdi kóleńke shalmasyn.
● Jat qylyqtardan aýlaq bolyńyzdar.
● Júrekterińizge ıman uıalasyn.
● Bilimdi, barys tekti namysty ul bolyńyzdar!(slaıd)
Sana táýelsiz bolmaı eshqandaı ult bostandyqqa jetpeıdi.
K. D. Ýshınskıı: «Tárbıe dármensiz bolmaýy úshin ol halyqtyq bolýy tıis» - deıdi, ıaǵnı árbir ulttyń ózindik dástúrin, saltyn saqtap, sol rýhta tárbıeleýge basa nazar aýdarý qajettigin eskertken. Sondyqtan jas urpaqty Otanyn súıýge, ol úshin aıanbaı eńbek etýge, eljandylyq pen erlikke tárbıeleý - ustazdardyń basty mindeti bolmaq.
«El bolamyn deseń besigińdi túze» dep M. Áýezov aıtqandaı, el bolashaǵy qazirgi jasóspirimderdiń qanshalyqty bilimdi, tárbıeli bolýyna baılanysty. Iaǵnı, árbir adam balalyq shaǵynan bastap «Qazaqstan – meniń Otanym, onyń aldynda boryshtarmyn» degen oılardy sińirip ósýi qajet..
Maqsaty: Ulttyq namys, ulttyq sana - sezim, rýhanı baılyqty (til, din, salt - dástúr) boıyna sińirgen ultjandy, bilimdi, sanaly, tárbıeli urpaq tárbıeleý.
Tárbıelik sharanyń júrý barysy:
Muǵalim:
Shara «Ózimmen - ózim syrlasý» trenıń ádisimen bastaldy. Oqýshylar tynyshtyq saqtap, qolymyzdy keýdemizge qoıyp, júregimizdi tyńdap kóreıikshi.
Júrektiń árbir lúpili – «ana», «áke», «ata», «áje», «baýyrlarym», «Otanym», «Qazaqstanym!», «Men qazaqpyn», «Men bolashaqtyń namysty ulymyn» dep turǵandaı (oqýshylar júreginiń tusyn ustap osy sózderdi aıtady). Olaı bolsa, ata - analaryńdy erteń baǵyp - qaǵyp, asyraıtyn, Otanymyzdyń tynyshtyǵyn saqtap turatyn, eldi jaýdan qorǵaıtyn sendersińder. Bul taǵylym bala boıyna súıispenshilik uıalatady.
«Oı ashar» bólimi:
Ulttyq namystyń túp tamyry – adamgershilikte. «Qısyq bitken taldy jastaıynan túzemese, býyny qatqan soń onyń kóleńkesi de qısyq bop túsedi» degen túıindi sózdiń maǵynasyn ashý.
● Osy zamannyń damý úrdisi jas jetkinshekterge qalaı áser etýde?
● «Ulttyq namys – ulttyń tiregi». Uldarymyz osy ulttyq namysty
baǵalap júrme?
● El bolashaǵy, Otandy qorǵaý jastar qolynda.. Al qazirgi uldarymyzdyń
qali qandaı? Uldarymyz «namysty ul» ataǵyna laıyq pa?
● «Erteńin oılaǵan el azbaıdy». Jyldan - jylǵa maskúnemder, nashaqorlar nege kóbeıip bara jatyr?(slaıd)
Muǵalim: Shyndyǵyna kelgende bala tárbıesi – jaýmen arpalysyp, eldi qorǵaýmen teń jumys bolyp ketti. Kezinde, Malaısary bı bylaısha tolǵaıdy:
Jaman bolsa – jaqyn jaý,
Shaban bolsa – atyń jaý.
Shaıpaý bolsa – qatyn jaý,
Ketegen bolsa – túıeń jaý.
Tebegen bolsa – bıeń jaý,
Jymysqy bolsa – jıen jaý.
Til almasa – balań jaý,
Kóńil kózimen óziń zerdelersiń.... degen eken(slaıd).
Qazybek bı: «Biz mal baqqan elmiz,
Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz» - dep qazaq eliniń eshkimge soqtyqpaǵanyn aıtsa, «Janym – arymnyń sadaǵasy!» - dep adamgershilik rýhty bıik ustaǵanyn jyrlaıdy.
Burynǵy ótken ata - babamyz ul balanyń tárbıesine asa mán bergen. Ul bala shańyraǵyńdy shaıqaltpaıtyn, oshaq otyńdy óshirmeıtin, izińdi jalǵastyratyn bolashaǵyń. Balańdy jaqsy kórý degen sút betine qaımaq ǵyp álpeshteı berý emes. Retti jerinde aqyl aıtý, bilmegenin uǵyndyrý, az - kem oǵash qylyqtaryn kórseń qabaǵyńmen jasqaý qajet, tipti shekten shyǵyp bara jatsa shapalaqtyń da zıandy jeri joq. Munyń bári túptep kelgende bolashaǵyńnyń qamy.
Baıaǵy qasıetti shaldar er balaǵa bes jastan bastap quman ustatyp qonaqtyń qolyna sý quıǵyzǵan, onǵa tolsa pyshaq ustatyp et týratqan, on bes jastan tabaq tarttyrǵan, jıyrma jastan bastap sybanyp tabaq jasatqan (D. Mataıqyzy «Aınalaıyndarym meniń...» kitabynan).
Eshkim ishten bilip týmaıdy. Tárbıe ulǵa da, qyzǵa da besik pen bosaǵadan bastalady. Ulyńdy - jaryǵym, qyzyńdy - jalǵyzym dep isher – tamaq, kıer – kıimge taryqtyrmaı, qaltasyna aqsha tyǵyp, sút betine qaımaq ǵyp qur mápeleý – bul tárbıe emes. Ultymyzdyń ar - ımanyn, ynsap - qanaǵatyn boıyna sińirmeı ósken urpaq aldymen ata - anasynyń sosyn óz betin shıedeı etedi.
Halyqta «Syılasańdar kárińdi – jarylqarmyn bárińdi» - degen eń ulaǵatty sóz bar. El ustaımyn degen uldarym, árqaısysyń aǵaıynnyń emes, alty alashtyń azamaty bolyńdarshy. Endi taqyryp tóńireginde oı qozǵaıyq (oqýshylardyń oı pikirleri).
Oqýshy: Menińshe, máseleni adamgershilikten bastaý qajet.. Óz mindetine adaldyq, jelisi úzilmegen tálim - tárbıe, baýyrmaldyq bar jerde ǵana qoǵam túzeledi. Adamgershilik máselesi – túptiń túbinde ulttyq ıdeologıamyzǵa aınalýy málim. Áıtpese, ekonomıkasy dáýirlegen keıbir elderdiń jastarynyń nashaqorlyqqa, alýan qylmysqa, aıtýǵa aýzy barmas jat qylyqtarǵa jıi boı aldyratynyn qaı - qaısymyz da estip – bilip júrmiz. Qısyq bitken taldy, kezinde túzemese býyny qatqan soń ony túzeý múmkin emes. Tárbıe de dál sondaı dep oılaımyn.
Oqýshy: Adamgershilik aınalaıyn degen sózden bastalady. Allataǵalla, adamnyń basyna – sana, júregine – sezim, kókiregine – arman bergen. Jáne qorshaǵan ortaǵa ıelik etýdi tapsyrǵan. Buz, qırat, órte, shashyp - tók, ysyrap et demegen. Al, qazir qalaı? Qalaı bolýshy edi, adam dep, oǵan sana, júregine sezim berdi,- deımiz, qazirgi ǵalamdaný kezeńinde uldarymyz nashaqor, qyzdarymyz jeńil júristi bolyp bara jatyr(maskúnemder, nashaqorlar sýretterinen slaıdtar). Buǵan meniń synyptastarym qandaı oı aıtar eken?
Oqýshy: Qazirgi jastar, sonyń ishinde qala jastary araq, temeki, nashaǵa áýes. Jylaǵannyń aldynan ókirgen shyǵady demekshi, ishimdi, temekimen jaǵalasyp júrgende, endi odan da soraqyny kim kórgen? Keıbir zertteýshiler adamnyń osy eki indetke degen álsizdigin qoǵamnan kórip jatady. Men ózim osy pikirmen kóp kelise bermeımin. Jumyr basty pende óz erkine ózi ıe bolsa, qoǵam olardyń aýzyna staqan tosyp, tamyryna ıne shanshyp jatqan joq qoı (araq, temeki, nashaqor, t. b. slaıdtar). Qıyndyq ataýlyny jeńer jalǵyz jol – iship - maskúnem, egilip - nashaqor bolyp ketý me edi? Óz boıyńdaǵy kináni ózgeden izdemeý kerek. Adam bolý árkimniń óz qolynda dep oılaımyn.
Oqýshy: Musylman elinde osy ishimdik pen esirtkige erte bastan qatań tyıym salynǵan. Adamdy aq jolynan adastyratyn, kúnániń qarańǵy túnegine qamaıtyn ázázildiń tamyryna balta shapqysy kelgen ıslam dini netken kóregen de qasıetti deseńshi! Óz erkińmen abyroıdan aıyrylǵannan beter ókinish bar ma? Nebir jas jetkinshekterimizdiń azyp - tozyp, qaıyrshy, urlap qaraqshy bop ketkeni – qoǵamnyń qasireti. Ár adam - qoǵamnyń baǵa jetpes baılyǵy, tulǵasy, bolashaǵy.
Oqýshy: Qazirgi jastar ishimdikke, nashaǵa áýes. İshimdikke boı aldyrǵan áıel zaty qaıtadan úıirge qosylyp jarymaıdy. Sebebi, áıeldiń názik aǵzasy emge kónbeıdi. Al, er - azamattardy saýyqtyryp alýǵa bolady eken. Anań seni arammen emes, aq sútimen aýyzdandyrǵan. Olaı bolsa, ata - anaǵa kir keltirmeıik. Sen qalaı oılaısyń? Araq iship, temeki tartý moda ma?
Oqýshy: Orys úshin araq ishý ejelden kele jatqan ulttyq salt desek qatelespeımiz. Orys halqynda araq ishý mádenıeti qalyptasqan. Olar tirligin tyndyryp, ózara kelisimge kelip bolǵan soń ishedi. Al, qazaq she....?
Oqýshy: Ata - babasy iship kórmegen, ádet qylmaǵan araqty qaı jerde kerektigin bilmeıdi, ol jaǵynan beımaǵlum. Bizdiń ultqa maskúnemdik múldem jaraspaıdy. Araq qalaı paıda boldy? Kezinde N. Mıklýko – Maklaı jer sharyn sharlaǵanda Jańa Gvıneı jeriniń turǵyndary paýastardyń áli ot jaǵý ádisin bilmeıtinin, biraq adamdy qozdyratyn ishimdik jasaý jolyn meńgergenin baıqaǵan. Alǵashqy kezde sharap pálma shyrynynan, baldan, jemis shyryndarynan jasalǵan. Keıin sharapty júzimnen jasaıtyn bolǵan.
Oqýshy: Temekini qaı jerde, qaı zamanda alǵash ret qoldanǵany belgisiz. Joramal boıynsha jabaıy adamdar bir shóptiń japyraǵynyń tútinine qatty eltıdi de, sol elitkish tútindi ózi paıdalanǵan, basqalarǵa úıretken. Eýropaǵa temeki HÚİ ǵasyrda, al Rossıaǵa HÚİİ ǵasyrdyń basynda taraǵan. Temekiniń otany Kýba bolyp sanalady. Kýbada «Tabaka» degen jerde ósetin «Tabak» ósimdiginen temeki jasalǵan. Temeki tútininiń quramynda nıkotın ýy bar. Bir tamshy nıkotınniń jylqy malyn óltirgendigi anyqtalǵan. Al, adam ómiri úshin 10 - 12 tal shylymdaǵy nıkotın jetkilikti. 20 - 25 jyl temeki tartqan adam aǵzasyna 800 gram nıkotın jınaıdy eken. Máselen, zertteýler boıynsha 7 - 8 synyp oqýshylarynyń 35, 6%– joldasyna elikteýden, 30% – qyzyǵýdan, 10% - ózin er jettim dep sanaýdan tartady eken.
Oqýshy: Esirtki – adamnyń qas jaýy. Osy áserli zatty adamdar ortaq shprıs arqyly paıdalanyp, nátıjesinde qaharly aýrýǵa ushyraıdy. Muny paıdalanǵan adam aryqtap, jumys isteý qabileti tómendeıdi, óz áreketine jaýap bere almaıdy, qylmysqa barady. Aqyl - oı júıesi buzylady. JQTB - men aýyrǵan adam kem degende 6 jyl ómir súredi.
Muǵalim:
JQTB - nyń qurbany: - densaýlyqtan aıyrylady;
- otbasynan aıyrylady;
- úıinen aıyrylady;
- jumysynan aıyrylady;
- dostarynan aıyrylady;
- úmitsizdik paıda bolady, t. b.(slaıd)
-
Oqýshy: Din ne deıdi? Ótirik aıtpa, urlyq jasama, qıanatqa barma, bireýdiń ala jibin attama, boıyńdy taza usta, ata - anańdy syıla, kishige qamqor bol deıdi. Din joly – ıman joly. Din degen bul uly senim. Al, senim degenimiz – adamgershiliktiń tiregi.
Muǵalim:
Temeki tartý, ishimdik ishýge, nashaǵa qarsy qandaı is - sharalar júrgizilýde?
1. Temekini nasıhattaýǵa, kópshilik ortada temeki tartýǵa tyıym salynǵan.
2. Úgit nasıhat jumystary júrgizilýde.
3. Bizdiń elde Elbasymyzdyń «2030 baǵdarlamasynda» temeki tartý, ishimdik ishý adam ómirine jat qylyq ekendigi aıtylǵan.
4. 1988 jyly Densaýlyq saqtaý Mınıstrligi Ulybrıtanıa úkimetimen birlesken JQTB máselesi boıynsha kezdesý ótkizdi. Osy kezdesýden soń 1 - jeltoqsan Dúnıejúzilik JQTB – men qarsy kúres bolyp ataldy. 1994 jyly QR - da «JQTB - nyń aldyn - alý týraly» zań qabyldandy. 2001 jyly «QR - da JQTB indetiniń aldyn alýdaǵy strategıalyq baǵdarlamasy» QR úkimeti qaýlysymen bekitildi.(slaıd)
Muǵalim:
Ádebı bólim: «Óleńdi jatqa aıtý» oqyta úıretý oıyny
(qara óleń joldarynan úzindiler)
«Zıandy ádetter»
«HHİ qarsylasy»
«Kúrk - kúrk kókjótel»
«Egemendi el boldyq»
«Oılanaıyq, adamzat»
«Eı, adamzat»
«Nashaqordyń soıqany»
«Nashaqorlyq joıylsyn», t. b.
Muǵalim:
«Ýlanbasyń ómiriń» bólimi (jumbaqtar, maqal - mátelder)(slaıdtar)
● Tútin bolyp kiredi,
Kúrkil bolyp júredi. Ol ne? (Temeki)
● Murnyńa taqasań túshkire beresiń,
Ernińe taqasań túkire beresiń. Ol ne? (Nasybaı)
● Ońǵa qaraı oqysań,
Ázázil dep bilersiń.
Solǵa qaraı oqysań,
Jaǵa salar kúıesiń. Ol ne? (Araq)
● Óz - ózimen otyryp,
Syqylyqtap kúledi.
Urmaı - soqpaı ókirip,
Jylaı salar bul ózi. (Nashaqor)
● Temeki tartqan bir kisi,
Ýlanǵan búkil......... (úı - ishi)
Araq ishti degenshe,
Azǵyn...... tústi de. (jolǵa)
● Sharaptyń qyzyǵy bir keshte óter,
Shataǵy onyń....... jeter. (bir jetige)
● Mastyqtyń túbi......
Mazaqtyń túbi.......... (mazaq, azap)
Muǵalim:
«Oı damytý» bólimi (Sóztýym «Adamgershilik»)
«Adamgershilik sózin qalaı túsinesiń?» degen sózge toptastyrý asosıasıasy:
- Imandy
- Ádepti
- Ary taza
- Kópshil
- Adal
- Sypaıy
- Zor tulǵaly, t. b.
Muǵalim:
«Oı jumbaq» oıyn bólimi:
HHİ ǵasyr obasy........ (SPID)
Aty áıgili shóp.......... (Nasha)
Kóp taraǵan aýrý.......... (Týberkýlez)
Maskúnemniń sýsyny......... (Araq)
Temekidegi ýly zat............... (Nıkotın)
Qoǵamǵa jat qylyq ákelýshi......... (Qylmysker)
Adam boıyndaǵy eń mańyzdy qasıet........ (Adamgershilik)
Muǵalim:
Uqqanymyz ne? « Ne bildik? Ne uqtyq? Ne úırendik?»
Shymshyq balapanyna jem tasyp, ózi jeýdi umytyp, balapany uıadan qanattanyp ushqanda ózi ashtan óletin kórinedi. Ata - ana da álgi shymshyq syndy. Qolyndaǵy bar jaqsysyn urpaǵyna beredi. Ózim jetpegenge solar jetse eken, ózim kórmegen qyzyqty solar kórse eken dep armandaıdy. Olaı bolsa, balalar, ata - analaryńnyń senimderin aqtańdar, syılańdar.
Allataǵalla:«Adamǵa ǵumyr berdim, kóretin jaryq, tatatyn dám, taýsylmas arman berdim, biraq nıetin ózine qaldyrdym»,- depti. Olaı bolsa, kóretin jaryqtaryń, tatatyn dámderiń, alla bergen nıetteriń túzý bolsyn.
● Kóńilderińizdi kóleńke shalmasyn.
● Jat qylyqtardan aýlaq bolyńyzdar.
● Júrekterińizge ıman uıalasyn.
● Bilimdi, barys tekti namysty ul bolyńyzdar!(slaıd)
You Might Also Like
