InfoHub Logo

Qazaq halqynyń ádebıetimen mádenıeti
Aýyz ádebıeti
↓
Turmys – salt jyrlary
● Sheshendik sózder
● Epostyq jyrlar
● Aıtys óleńder
● Lıro - epostyq jyrlar
● Tarıhı jyrlar
● Maqal - mátel, jumbaqtar
● Ertegiler

♦ Elimizdiń tárbıelik, estetıkalyq, adamgershilik murattarynyń aıqyn aıǵaǵy, rýhanı ólshemi de sol fólklordan bastaý alady. Aýyz ádebıeti janrlyq quramy jaǵynan da san - salaly bolyp qalyptasty. Turmys - salt óleńderi (eńbek - kásip, ańshylyq, úılený, jerleý salty, nanym - senim t. b.), ertegiler, ańyzdar, ápsanalar, mıfter, epostyq jyrlar, tarıhı óleń, qara óleń, lırıkalyq óleń, ótirik óleń, maqal - mátelder, jumbaqtar, aıtys, sheshendik sózder, jańyltpashtar, dramalyq úlgidegi shyǵarmalar... — mine, aýyz ádebıetiniń negizin quraıtyn osy bir janrlardyń ózi ári qaraı túr - túrge bólinip kete beredi. Bulardyń qaı - qaısysy bolsa da sózben aıtylatyn shyǵarmalar jáne olardyń negizgi quraly sóz. Sondyqtan aýyz ádebıeti, eń aldymen, sóz óneri.

♦ Betashar. Jańa túsken kelindi «betashar» dástúri jasalmaı eshkim kóre almaıdy. Ony kórý úshin ádeıi «betashar» jasalady. Oǵan toıǵa jınalǵan týys týǵandar tegis qatynasady. Jas kelinniń eki jaǵynda eki kórgendi kelinderi turady. Munda «Betashar» jyry aıtyla otyryp, kelinge onyń atasy, enesi, onyń basqa týystary tanystyrylyp, kelin olarǵa sálem jasaıdy. Sálem jasaǵan adamdar «kórimdik» beredi. Bet ashatyn jigit án jyrdy jeldirte, kóńildi kótere jyr tógýi kerek.

♦ Syńsý - qyz uzatý dástúrine baılanysty týǵan turmys - salt jyrlarynyń biri. Bul - qyzdyń uzatylar aldyndaǵy el – jurtymen, aǵaıyn - týys, qurby - qurdastarymen, týyp - ósken jerimen qoshtasýy retinde aıtylady. Syńsýdy uzatylatyn qyz táte - sińlileri nemese jas jeńgelerimen úı - úıdi aralaı júrip belgili áýenmen aıtatyn bolǵan. Óleńderin aqyndar nemese qyzdardyń ózderi shyǵarady. Uzatylyp bara jatqan qyz syńsý arqyly jurtqa estirte óziniń muńyn, qaıǵy - qasiretin shaǵady. Syńsýda qyzdyń jeke basynyń muńy áleýmettik máselelerimen ushtasyp, eski ádet - ǵurypty áshkereleýmen qatar qoǵamdyq ortanyń, azattyq ańsaǵan áıelder kózqarasy bildirilgen.

♦ Qoshtasýda - qyz el - jurty, týǵan - týysqandary, ata - anasyna qımastyǵyn bildiredi. “Qozy Kórpesh – Baıan sulý” jyryndaǵy Tańsyq qyzdyń “Baltaly, Baǵanaly el aman bol” dep bastalatyn Qoshtasýy el arasynda keń taraǵan.

♦ Toıbastar - qyz uzatý, úılený, t. b. toılarda aıtylatyn óleń túri. Úılený toıynyń eń sońǵy kúni jigitter men qyz - kelinshekter jınalyp, qoshtasý keshin ótkizedi. Sol keshte jastar jaǵy ár túrli ulttyq oıyndar oınap, kóńil kóterip óleń aıtady. Toı aıaqtalǵanda toıbastar áni aıtylady. Toıbastardyń mazmun - maqsaty toı ıesin madaqtap, otbasy qurǵaly otyrǵan eki jasqa ıgi tilek, bata, aqyl - keńester aıtý. Aıtýshynyń qabiletine qaraı jattandy óleń túrinde de, janynan shyǵarylyp ta aıtyla beredi. Óleń qurylysy, uıqasy kóbinese qara óleń, jyr úlgisinde keledi. Toıbastar shildehana, súndetke otyrǵyzý toılarynda, úı - ishiniń, aýyldyń, qalanyń basqa qýanysh - qyzyqtarynda aıtylady. Toıbastar jıyn - toıdyń aıaqtalǵanyn, biraq qýanyshtyń alda da jalǵasa beretinin bildiredi