InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý q.

Qazaq handyǵy búkil Ortalyq Azıadaǵy eń alǵashqy qurylǵan ulttyq sıpattaǵy memleket.
N.Á. Nazarbaev

Anotasıa. Maqalada qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy jáne qurylýynyń tarıhı mańyzy baıandalady. Elbasy N.Á.Nazarbaev aıtqandaı «Bizdiń tarıhymyz -ol birlik pen tutastyqtyń tarıhy». Sondyqtan osy rýhpen tárbıelener jas urpaq jasampazdyq jáne memleketti nyǵaıtýdyń kóp ǵasyrlyq tájirıbesinen ult tarıhyna degen maqtanysh sezimi men aıryqsha qurmetpen qaraıtyny sózsiz. Ǵasyrlar qoınaýynan jetken halqymyzdyń uly mádenıeti men dástúrin saqtaı otyryp, Qazaqstannyń rýhanı órkendeýiniń negizin qalaýǵa umtylatyn da búgingi urpaq bolmaq. Qazaq handyǵy – búgingi qazaq eli men kórshiles aımaqtardyń terıtorıasynda 1465-1847 jyldar aralyǵynda ómir súrgen memleket. Qazaq handyǵy Edilden Jaıyqqa deıingi aýmaqty, Syrdarıa men Ámýdarıa ózenderiniń aralyǵyn, Horasan jerin qamtyǵan.

Negizgi sózder. Qazaq handyǵy, tarıh, qurylýy, memleket, handar, Aq Orda, Qazaqstan tarıhy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N.Á. Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnalǵan «Nurly jol – bolashaqqa bastar jol» atty kezekti Joldaýynda 2015 jyly elimizde resmı túrde tórt merekeniń atap ótiletinin aıtqan bolatyn. Sol ár merekeniń el tarıhynda alatyn orny erekshe. Solardyń ishinde – Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolatyn ataýly kún aıyryqsha deýge bolady. Óıtkeni, elimizdiń – Qazaqstan Respýblıkasy dep, jerimizdiń – Qazaqstan dep, halqymyzdyń qazaqtar dep atalýynyń basynda Qazaq handyǵynyń tarıh tórine kóterilýi tur.

Qazaq handyǵynyń qurylýy – qazaq halqynyń tarıhyndaǵy asa mańyzdy belestiń biri, ol halqymyzdyń esimimen kóringen, etnos retinde túbegeıli ornyqtyrǵan táýelsiz memlekettik qurylymymyz.

Alaıda qoǵamda tek bir jaqty pikir bola bermeıdi, sondyqtan Qazaq handyǵy – Qazaq ulttyq memlekettiliginiń bastaýy emes, qazaq memleketi óz bastaýyn saq, ǵun, úısin taıpalarynan nemese Aq Ordadan alady degen pikirdi alǵa tartatyndar da bar. Qazaqstan – bizdiń aýmaǵymyzda dáýirlep ótken saq, úısin, ǵun jáne basqa da etnıkalyq qoǵamdastyqtar men memlekettik qurylymdardyń murageri. Atalǵan memlekettik qurylymdardyń bári de qazaq memlekettiliginiń tarıhynyń bastaýy ekeni daýsyz. 

Degenmen de Qazaq handyǵyn qazaq memleketiniń negizgi bastaýy deýimizdiń de birneshe sebepteri bar. Atap aıtar bolsaq: birinshiden, Aq Orda memleketi ımperıalyq daǵdarysy asqynǵan Altyn Ordadan bólektenip shyqqanymen óziniń, halqynyń táýelsizdigin qorǵaı almady, birde Aqsaq Temirge, birde Toqtamysqa, birde Ábilqaıyrǵa baǵynyshty kún keship, memlekettik shekarasy qalyptaspaı, etnıkalyq tutasýy aıaqtalmaı, tarıh sahnasynan túsip qalǵan saıası qurylym.

Ekinshiden, eger Aq Ordanyń geografıalyq-aýmaqtyq ornalasýy bir zamandarda qazirgi Qazaqstan jerin alyp jatqan edi, bılik basynda Qazaq handyǵy qurǵan Kereı men Jánibek sultandardyń arǵy atalary otyrdy ǵoı degen tujyrymdardy basshylyqqa altyn bolsaq, memleketimizdiń tarıhyn birden Joshy ulysynan bastaýymyzǵa týra keledi. Bul – Shyńǵys han joryqtary qazaq etnogenezin tejedi degen tujyrymdarǵa kereǵar. Al mundaı ustanym ornyǵa qalsa, mońǵol shapqynshylyǵynan áride bastaý alǵan tarıhı sabaqtasty álsiretip, saq-úısin, baıyrǵy túrki, oǵyz-qypshaq memleketteriniń ulttyq tarıhymyzdaǵy mán-mańyzyn ekinshi qatarǵa ysyrǵanmen para-par.

Úshinshiden, Aq Ordany alǵashqy Qazaq memleketi retinde qabyldaý ult tarıhyndaǵy Noǵaı Ordasynyń, Moǵolstannyń ornyn elemeýge soqtyrýy múmkin. Qazaq handyǵy qurylmaı-aq turǵanda-aq Aq Orda ómir súrýin toqtatsa, Noǵaı Ordasy men Moǵolstan Qazaq handyǵyn birde tabysyp, birde shabysyp, XVII ǵasyrǵa deıin memleketimizdiń taǵdyryna tikeleı áser ete aldy. Ári-beriden keıin, Kereı men Jánibek sultandarǵa handyqty qurýǵa jer bólip bergen Moǵolstan bıleýshisi emes pe?

Tórtinshiden, ulttyq memleketimizdiń tarıhyn Qazaq handyǵynan bastaý kerektigin kezinde Shoqan da qoldaǵan edi. «…Predanıe kırgız schıtaet svoım hanom Djanıbeka, syna Baraka, – deıdi ol. – Vo vsákom slýchae, po predanıý, Djanıbek byl pervym hanom kazakov ız famılıı Djýchı-hana… Vremá ýpravlenıa Djanıbeka, kogda dve rodnye ordy nogaev ı kazakov jılı vmeste, vospevaetsá v kırgızskıh poemah, kak zolotoı vek. K etomý vremenı prınadlejıt bolshaıa chastpredanıı, nravstvennye ızrechenıa Djırenchı-CHechena, Az-Djanıbeka ı nogaıskogo fılosofa Asana Goremychnogo ýpotrebláútsá stepnákamı do sıh por» [1, 18-19 bb].

T.ǵ.d., profesor Bereket Káribaevta bul pikirdi jalǵastyra: «jalpy, qazaq jerinde mem­lekettiliktiń bastalǵanyna 3 myń jyldaı ýaqyt ótti. Qazaq handyǵyna deıin qazaq jerinde 20 memlekettik qurylym men  saıası  júıeler  bolǵan. Jáne solardyń barlyǵy sol memleketti qalyptastyrǵan taıpalardyń ataýymen ataldy: Ǵun memleketi, Qańly memleketi, Oǵyz memleketi, Túrik qaǵanaty, Túrgesh, Qı­maq, t.b. Jáne bulardyń barlyǵy Qazaqstandaǵy memlekettilik tarıhy­nyń bir kórinisi, kezeńderi ǵana. Al, Qazaq handyǵynyń ereksheligi – «qa­zaq» degen taıpanyń emes, Qazaq halqynyń memleketi boldy. Iaǵnı, Qazaq handyǵynyń quramyna engen taıpalardyń barlyǵynyń memleketi. Elbasynyń ózi «Ǵasyrlar toǵysynda» degen eńbeginde «Qazaq handyǵy  búkil Ortalyq Azıadaǵy eń alǵashqy qurylǵan  ulttyq sıpattaǵy memleket» dep óte durys aıtqan bolatyn. Qazirgi kúnde Qazaqstan memleketin qurap otyrǵan qazaq etnosy – Qazaq handyǵynyń qurylýymen tarıh sahnasyna shyqty» degen oılarymen naqtylaıdy [2, 18-19 bb].

Endi aldymen memlekettilik uǵymynyń basyn ashyp alsaq, memleket – belgili bir qo­ǵam­­dar­daǵy qoǵamdyq qatynastardy ret­teıtin, basqaratyn saıası apparat, saıası júıe. Memlekettilikke qatysty basty ustanymdarǵa táýelsizdik, aýmaqtyq ornalasýy, qoǵam músheleriniń erkindigi, bıliktiń tarmaqtalýy, zańnyń ádildigi men qoldanylýy, jeke tulǵanyń tarıhtaǵy róli, eldiń ishki-syrtqy básekege qabilettiligi máselelerin jatqyzamyz. Qazaqstan jerinde «memleket bol­ǵan joq» degen teorıany ustanýshylar myna­daı tujyrymǵa súıenedi. «Qazaqstan jerinde kóshpeliler turǵan, olarda jer jekemenshik bolmaǵan. Al jekemenshik bol­maǵan jerde áleýmettik teńsizdik bol­maı­dy. Olarda qo­ǵamdyq qatynastar da­mymaıdy, je­til­meı­di. Olar patrıarhaldy alǵashqy qaýym­dyq qurylysta ómir súrgen, ıaǵnı mundaı qoǵamda memlekettiń bolýy múmkin emes» dep eýrosentrıstik kózqarasty us­ta­nyp keldi. Keshegi HH ǵa­syr­dyń 30-jyl­da­ryna deıin Qazaqstan tarıhyn zerttegen orystyń ǵalymdary A. Levshın, V. Velámınov-Zernov, N. A. Arıstov, N. Grodekov jáne taǵy bas­qa­lardyń barlyǵy da qazaq jerin­degi tarıhty baıandaıdy, biraq saıası qury­lym­dar­dy «odaq­tar», «bir­les­tik­ter», «júz­der» dep qa­na atap, «memleket» degen termındi qol­dan­baı­dy. Al buǵan soqqy bergen qan­daı teo­rıa boldy? 1934 jyly lenın­grad­tyq aka­de­mık B.Ia.Vladımırsovtyń «Obshestvennoı stroı mongolov. Mon­gols­kıı kochevoı feo­da­lızm» atty mo­no­gra­fıasy jaryq kórdi. Dál sol jyldary kelesi ǵalym S. P. Tols­­tovtyń kóshpeliler qoǵamyndaǵy óndiristik qural-jabdyqtar men óndirgish kúshterge arnalǵan eńbegi jaryq kóredi. Eki ǵalymnyń da zert­teý­le­rinde kóshpeli qoǵamda jeke menshiktiń, taptyq jiktelistiń bola­tyn­dyǵy, jerge qaýymdyq menshik, malǵa jeke­menshiktiń bar ekendigi, ıaǵnı memlekettiń bola­tyn­dy­ǵy alǵash dáleldenip, moıyn­daldy. Budan keıin keńestik tarıh­na­mada osy teorıa ústemdik aldy. 1943 jyly shyqqan aka­de­mıa­lyq «Qazaq SSR ta­rı­hyn­da» Qazaq handyǵy mem­le­ket retinde moıyn­daldy. Oǵan arnaıy jeke taraý,

ta­raýshalar be­ril­di. 1957 jyly jaryq kórgen 2 tomdyq «Qazaq SSR tarıhy» eńbeginde Qazaq han­dy­ǵynyń qurylýy, kórshi eldermen qa­rym-qatynasy arnaıy taraýda qa­ras­ty­ry­lady. Osylaısha, qazaq tarıhynda memlekettiliktiń bolǵandyǵy tolyq dálel­den­di deýge bolady [3].

Qazaq handyǵy qurylǵanǵa deıin-aq qazaq jerinde memlekettiliktiń basym at­rı­být­tary qalyptasqan. Memlekettiń ter­rı­to­rıasy, shekarasy, halqy, halyqtyń áleý­met­tik jiktelisi, aýqatty toptar, bıleshi áýlet, rýhanı kósemder, ásker, ishki tártip, bıler soty, tý, eltańba, mór t.b. boldy. HV ǵasyrdyń ortasy qazaq tarıhynyń ǵana emes, búkil Eýrazıa qurlyǵynda eki dáýirdiń ótpeli kezeńi ispetti edi. HV ǵasyrdyń sońyna taman Eý­ra­zıadaǵy úlken oqıǵa – Altyn Orda degen alyp ımperıanyń ydyrap, onyń ornyna Astrahan, Qazan, Qyrym, Sibir handyqtary, Noǵaı ordasy sekildi birneshe elderdiń paıda bolýy edi. Edildiń sol jaǵalaýynda Aqorda, Ábilqaıyr memleketi, odan keıin ulttyq sıpattaǵy Qazaq handyǵy quryldy. Nelikten ulttyq sıpattaǵy deımiz? Óıtkeni Qazaq han­dy­ǵynyń etnıkalyq negizin qazaq halqynyń quramyna engen rý-taıpalar qurady. Alǵa­shyn­da «ózbek-qazaq» dep atalǵan Ke­reı men Jánibek hannyń jaqtastary bas-aıaǵy 13-14 jyl ishinde Deshti Qypshaqtaǵy saıası bılikti shı­bandyqtardan tolyǵymen jáne túpkilikti alǵannan keıin qazaq­tar dep ataldy. Jazba derek málimetinde HVİ ǵa­syr­dyń alǵashqy jar­tysynda alǵash ret Qazaq­stan degen ter­mın kezdese bastaıdy. Ol – qazaq eli degen sóz [3].

Memlekettiliktiń basty atrıbýttarynyń biri – shekara ekendigi belgili. «Qazaqtarda shekara bolmady» dep aýa jaıylýshylar úshin qazaq ta, aǵylshyn da, basqa da emes, qazaqqa búı­regi bura qoımaıtyn Reseı Bas Shtabynyń kapı­tany L. Kostenkonyń myna kýáligin keltire keteıik: «Severnýıý granısý kırgızkıh kochevok opredelıt legche, chem ıýjnýıý, potomý chto zdes eshe s proshlogo veka rýsskoe pravıtelstvo stremılos oboznachıt predely nabegam stepnákov ýstroıstvom ýkreplennyh lınıı. Takım obrazom severnaıa granısa kırgızskıh kochevok oboznachılas: chastú Altaıskıh gor, rekoıý Irtyshem, potom tak nazyvaemoıý Gorkoıý Sıbırskoıý lınıeıý ot Irtysha do Tobola, ılı do Zverınogolovskoı krepostı, zatem ot etoı posledneı do ýstá rekı Ýıa rekoıý Tobolom; dalee r. Ýem ı potom Ýralom, nachınaıa ot Spasskago forposa (blız Verhneýralska) pochtı do Orenbýrga, ılı tochnee do Nıjnágo forposa, zatem dalee rekamı Berdánkoıý, Ýralom ı Ilekom do ýstá poslednego ı potom opát Ýralom. Nesmotrá, odnakoj, na etı predely, znachıtelnaıa chastkırgızov Maloı ordy, v chısle 7000 kıbıkov, pereshla v 1812 godý cherez Ýral ı s razreshenıa pravıtelstva poselılas v Astrahanskoı gýbernıı (Vnýtrenáá ılı Býkeevskaıa orda); drýgaıa chast v chısle 3200 kıbıtok, neskolko ranee pereshla Irtysh ı kochýet vnýtrı lınıı Sıbırskogo kazachágo voıska. Na zapade granıseı kırgızskıh kochevev schıtaetsá r. Ýral ı severovostochnyı bereg Kaspııskogo morá. Na ıýge kırgızy prımykaıýt svoımı kochevámı do Ýst-Ýrta, zatem do Hıvy, do Zaravshana, hrebta Kashgar-Davanskogo, gor Ýrtak-taý, hrebta Aleksandrovskogo ı gor Kırgızyn-ala-taý. Na vostoke kırgızskaıa kochevá dohodát do hrebta Ala-taý, ozera Alakýl, gor Tarbagataıskıh, ozer Nor-Zaısana ı hrebta Tán-shanskogo».

Qasym han tusynda handyqtyń shekarasy ońtústiginde Syrdarıanyń oń jaǵlaýymen shektesip, Túrkistan qalalarynyń birazyn, ońtústik-shyǵysynda Jetisýdyń taý etekteri men jazyqtarynyń bir bóligin qamtıdy, soltústik-shyǵysynda Ulytaý jáne Balqash kóli óńiri arqyly ótip, Qarqaraly taýlarynyń silemderine deıin, soltústik-batysynda Jaıyq ózenimen shektesip jatqandyǵy jóninde 1517, 1526 jyldary Máskeýde dıplomatıalyq tapsyrmamen bolǵan Avstrıalyq dıplomat S. Gerbershteın de rastaıdy.

Qazaq handyǵynyń shekarasy týraly maǵulmattar orys patshasy İV Ivannyń 1552 jylǵy jarlyǵy boıynsha óz memleketiniń shekarasyn anyqtaýdy kózdegen materıaldar jınastyrylyp, 1599 jyl shamasynda Fedor Ivanovıchtiń tusynda jaryq kórgen «Bolshoı chertej» kitabynda keltirilgen. Muny qurastyrýshylar «Qazaq Ordasynyń» «Hvalynsk» (ıaǵnı Kaspıı) teńizinen Qaraqumǵa deıingi jeri men georgrafıalyq nysandaryna sıpattama beredi [4, 5 b].

Qazirgi tańda Qazaqstan bes memleketpen shekarlasa otyryp, batysynda Edildiń tómengi aǵysynan, shyǵysynda Altaı taýlaryna deıin, soltústiktegi Batys-Sibir jazyǵynan, ońtústiktegi Qyzylqum shóli men Tán-SHan taý júıesine deıin sozylyp jatyr. Bunyń barlyǵy kezinde ata-babalarymyz qasyq qany qalǵansha kúresip bizge amanat etip ketken qasıetti jerler.

Qazaq handyǵynyń memlekettik atrıbýttarynyń biri dıplomatıa salasy bolyp tabylady. Qazaq handyǵy kórshiles memlekettermen beıbit tıimdi qarym-qatynastar ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵy túrki memleketteriniń dıplo­matıalyq qatynastar ornatý, basqa eldermen kelissózder júrgizý jónindegi san ǵasyrlyq dástúrin jalǵastyrdy. Handyqta ózindik dıplomatıalyq rásimder men erejeler qalyptasty. Oǵan mysal retinde, Qazaq handyǵynyń odaqtastyq qatynas ornatqan tuńǵysh memleketi – Moǵolstan boldy, Kereı men Jánibek handar qyrǵyz halqymen de ózara tatý qarym-qatynas ornatty, tarıhı ańyzdarda qyrǵyzdar ózderine han bolý úshin Jánibek hannyń bir balasyn suraǵandyǵy aıtylady. 

Qasym handa Máskeý memleketimen ózara tıimdi saıası baılanys ornatty. Uly knáz Vasılıı ókimeti men Qasym han arasyndaǵy elshilik baılanystar týraly «Qazaq kitaptary» («Knıgı kazaskıe») Máskeýdegi patsha arhıvinde HVİİ ǵasyrǵa deıin saqtalyp kelgen [1, 118 b].

Qasym han zamanynan keıin ekinshi ret Aqnazar han (Haqnazar) Máskeý memleketimen ózara tıimdi saıası jáne saýda baılanystaryn ornatty. 1571-1572 jyldary Aqnazar han Máskeýge óz elshiligin jibergen. HVİ ǵasyrdyń 60-jyldary Buqar hany İİ Abdallah pen qazaq hany Aqnazar «dos bolyp, ózara kómektesý» jóninde «ant berisken shart» jasasqan. Kelisim boıynsha  eki memleket bir-birimen tatý ómir súrýge, tyǵyz saýda qatynastaryn damytýǵa mindetteme aldy. Aqnazar han tusynda qazaqtardyń qyrǵyzdar, qaraqalpaqtar, bashqurttar, noǵaılar, ózbekter jáne Sefevılik Iran, Osmanly, máskeý memleketterimen baılanystary nyǵaıdy. HVİ ǵasyrdyń 70-jyldary Qazaq handyǵy kórshi memlekettermen soǵyspaǵan. Eldiń ishki basqarýyna kóbirek nazar aýdardy [1, 134 b].

Táýekel han alys memleketterdiń ishinde qýat alyp kele jatqan Máskeý memleketimen Qasym han, Aqnazar han zamandaryndaǵy teń qatynastardy damý joldaryn izdedi. 1594 jyly Táýekel han Máskeýge Qulmuhambet bastaǵan elshilik jiberdi.  Qazaq elshiligine jaýap retinde 1595 jyly táýekel han ordasy Túrkistan qalasyna orys elshisi Velámın Stepanov jiberildi [1, 152 b].

Al Esim han bolsa qazaq-qyrǵyz yntymaǵyn ornatýǵa kúsh saldy. Esim hanǵa arnap qyrǵyz jerindegi Keńsaı shatqalynda eskertkish salynsa, Esim han Tashkentte qyrǵyz Kókim bıge kúmbez ornatqan [1, 164 b]. 

Jáńgir hannyń tusynda da HVİİ ǵasyrdyń 40-jyldarynda bastap qazaq-ózbek arasynda berik dostyq odaq ornaıdy. Eki baýyr halyq ortaq jaýǵa kúsh biriktiredi. Sol ýaqyttan bastap qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, ózbek, túrikmen halyqtarynyń saıası yntymaǵy artyp, ortaq múdde, tatýlyq ústemdik etedi [1, 171 b].

Táýke han bılik etken kezeńde Buqar handyǵymen saýdany damytý maqsatynda elshilik almasyp turǵan. 1678 jyly Buqar hany Subanqul atynan elshilik qazaq dalasyna kelgen. Táýke kórshi jatqan Reseı elimen de mámilegerlik qatynas ornatqan. 1686-1693 jyldary arasynda Táýke Reseıge bes elshilik jibergen. Keıin 1694 jyly Táýke han Atalyqov arqyly saýda baılanysyn kúsheıtý týraly kelisim jasaǵan. [1, 176 b].

Munyń barlyǵy Qazaq handyǵynyń iri de qýatty memleket bolǵandyǵyn, áskerı, dıplomatıalyq tásilderdi qoldana otyryp, táýelsiz saıasat júrgiz­gendigin kórsetedi.

Búgin kúni de qazaq «eldestirmek elshiden» deıdi. Munyń ózi Qazaq handyǵynyń halyqaralyq máselelerdi sheshýde kúsh kórsetýge emes, beıbit jolmen sheshýge umtylǵanyn kórsetedi. Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy saıasaty belsendiligimen, tepe-teńdik saqtaýǵa umtylysymen, syndarly suhbat júrgizýge talpynysymen jáne kópjaqty yntymaqtastyqqa baǵyttalǵandyǵymen erekshelenedi. Halyqaralyq arenada memleketimiz óziniń tarıhı, geosaıasattyq jáne ekonomıkalyq faktorlaryna baılanysty kóp ǵasyrlar boıy syrtqy saıasatyn halyqaralyq yntymaqtastyq, kórshiles memlekettermen tatýlastyq jáne olardyń aımaktyq birtutastyǵyn kurmetteý prınsıpine negizdep júrgizip keledi. 1991 jyly táýelsizdik alǵan sátten bastap bizdiń respýblıka álemniń 130 memleketimen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatqan eken. Elbasy N. Á. Nazarbaev «Ultaralyq tatýlyq pen kelisim kókten túsken birdeńe emes. Ol memleket pen barshamyzdyń kúndelikti saıasatymyz ben praktıkamyzdyń nátıjesi» - dep atap kórsetken bolatyn.

Qazaq memlekettiligi fýnksıalarynyń biri – ádettik ǵuryptar quqyqtyq normalar júıesimen rettelip otyryldy. Oǵan mysal retinde «Qasym hannyń qasqa jolyn», «Esim hannyń eski jolyn», Áz-Táýkeniń «Jeti jarǵysyn» aıtýymyzǵa bolady. Halqymyzdyń erteńin oılaǵan, bolashaǵyn boljaǵan handarymyz ben bılerimiz sol kezdiń ózinde-aq elimizdiń yntymaǵy men qaýipsizdigin arttyrý baǵytymen júrip, ony jalpaq qazaq dalasyna jarıalap otyrǵan. Atalmysh ádet ǵuryptyq jınaqtardyń barlyǵy qazaq halqynyń basyn biriktirip, qazaq handyǵynyń nyǵaıýyna jumys istedi. Múlik zańy, qylmys zańy, áskerı zań, elshilik joralary, jurtshylyq zańyn taraý-taraý­ymen taldaı otyryp, kúndelikti ómirge engizgen Qasym hannyń erejeler jıyntyǵy halyq arasynda joǵary iltıpatpen «Qasym hannyń qasqa joly» atanyp, ol HVII ǵasyrda handyq qurǵan Esim hannyń «eski jolyna» ulasty. Tarıhtan biletinimizdeı, Esim han Qasym hannyń ǵasyrlar boıy suryptalyp, ornyqqan osynaý ómirsheń erejelerin ózgerissiz paıdalanyp, el ishinde jappaı qoldandy, ári ony óz zamanynyń qajettiligine oraı jetildirip, júıelep, ony halyq «Esim hannyń eski joly» dep atady. Al Táýke hannyń tusynda halqymyzdyń dana bıleri Táýke han basshylyǵymen bes taraýdan turatyn Qasym han, Esim han erejelerine taǵy da eki taraý qosyp, «Jeti jarǵy» dep atady. Ol Qazaq handyǵynyń ómirsheńdigine birden-bir yqpal etken memlekettiń Ata zańdary bolatyn.

            Búginde ata-babalarymyz armandap ketken Táýelsizdik týy kókte jelbiregen bizdiń keń-baıtaq Qazaqstanymyzda sol handarymyz ben bılerimizdiń joldary men jarǵy-josyndaryn qazirgi dáýir talabyna saı ártúrli zamanaýı zańdar men júıe­li josparlar, san alýan baǵdar­lamalar almastyrǵan. Solardyń barlyǵy búginde elimizdiń órkendep-ósýine, alǵa qoıǵan maqsat-murattarymyzǵa jetýimizge qyzmet etýde. Bul rette basqasyn bylaı qoıǵannyń ózinde Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń barsha qazaqstandyqtarǵa jyl saıynǵy strategıalyq Joldaýlaryn aıtsaq ta jetkilikti [5, 7 b].

Qazaq handyǵy tusynda da qazaq jerin birneshe ult pen ulys ókilderi meken etken. Atap aıtar bolsaq, Haqnazar han tusynda qaraqalpaqtar men bashqurttardyń bir bóligi qazaq handyǵynyń qol astyna qarasa, Táýekel han da qaraqalpaqtardy qol astyna alǵan, HVİ ǵasyr sońynda qaraqalpaqtarǵa meken jer Ulytaý aımaǵy berilgen, han óziniń bir balasyn qaraqalpaqtardyń birqatar rýyn, al inisi Shahmuhanbetti qalmaqtardy basqarýǵa qoıǵan. Qazaq handyǵy dáýirinde de ejelgi túrki qazaqtyń saıyn dalasynda tatý-tátti ǵumyr keshken. Búgingi kúni de respýblıkada qazaqtardan basqa 131 ulystyń ókilderi birlikte ómir súrip otyr. Sonymen Qazaqstan halqy Assambleıasy qurylǵan. Bıyl osy QHA-na 20 jyl tolǵaly otyr. Elimizde qurylǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy ózge elderge, meleketterge úlgi kórsetip qana qoıǵan joq, birliktiń qazaqstandyq biregeı úlgisin qalyptastyrdy. Assambleıa músheleri qashan da Qazaq eliniń yntymaǵy men birligin jaqtap keledi. Dostyqqa - dáneker, ulaǵatty isterge - uıytqy boldy. Elbasy bir sózinde: «Meni nebir qıyn kúnderde de demep júretin  halyqtyń qoldaýy, Qazaqstandaǵy ulttar men ulystardyń dostyǵy. Biz qoǵamda qalyptasqan saıası turaqtylyqty, ulttar arasyndaǵy aýyzbirshilikti, aǵaıyn arasyndaǵy syılastyqty, adamdardyń bir-birine degen meıirimdiligin kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýdy balalarymyzdyń balalaryna amanat etip ótýge tıispiz!», - dep atap kórsetken bolatyn.

Qorytyndylaı kele, XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq handyǵy Eýrazıanyń saıyn dalasynda kem degende eki myńjyldyq tarıhty artta qaldyrǵan memleketter men zańdardyń qasıetin, mándi belgilerin, qaǵıdalaryn, salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn boıyna sińirip, ózine ǵana tán qadir-qasıetimen alǵashqy qadamyn jasady. Basqasha aıtqanda, bizdiń ulttyq memleketimiz ótkeni bulyńǵyr, aldy kók tuman, qý taqyrda qurylǵan, saıda sany, qumda izi joq halyqtardy bir shańyraqtyń astyna biriktire salǵan saıası-quqyqtyq birlestik emes. Onyń memlekettilik dárejesin aıqyndaıtyn birneshe kórinisteri boldy. Onyń barlyǵyn joǵaryda atap kórsettik.

Tarıhty jasaıtyn halyq desek te, tulǵalardyń alatyn orny erekshe. Qaı zamanda da kósbasshynyń ustanǵan saıasaty eldiń birligi men tutastyǵyn saqtap qalýǵa baǵyttaldy. Qazaq handyǵynyń tórt ǵasyrǵa sozylǵan sherli shejiresinde jıyrmadan astam han bılik qurǵan eken. El bıligin qolǵa ustaǵan bul tarıhı tulǵalardyń talaıym taǵdyrlary da san qıly, bılik qurýdaǵy qabiletteri de ár deńgeıde boldy. Memleket irgesin nyǵaıtyp, týǵan halqynyń máńgilik súıispenshiligine bólengenderi de, elin tozdyryp, dushpanǵa taba qylǵandary da joq emes. Biraq olardyń bárine ortaq bir qasıet – óz zamandarynyń qalyp­tasqan jaǵdaılaryna baılanysty qal-qadirinshe handyq týyn jyqpaýǵa tyrysty. Qazirgi tańda osy babalar izin jalǵasyrýshy Elbasymyz N. Á. Nazarbaev - «Qaıtsem Qazaq elin máńgilik memleketke aınaldyramyn?!» deıtin asa uly memleketshil múdde jolynda tynymsyz izdenis ústinde júrgen halqymyzdyń aıaýly perzenti hám Ult Kóshbasshysy. Máńgilik el bolýdy kózdegen memleket, aldymen óz tek-tamyrynyń tereńnen tartatynyn jáne ata-babasynyń óte baı tarıhy bar ekenin esinen bir sátke shyǵarmaýy tıis. Ulttyq ıdeıanyń ózegi - ult tarıhynda. Muny Elbasy eshqashan nazardan tys qaldyrǵan emes.

1991 jyldyń 16 jeltoqsanynan Qazaq memlekettigi tarıhynyń besinshi dáýiri esik ashty. San urpaq ańsaǵan azattyq tańy atty. Sodan beri artta qalǵan shırek ǵasyr ishinde joǵaltqanymyzdy tegis túgendemesek te memlekettigimiz qalyptasqany – álem moıyndaǵan aqıqat. «Táýelsizdik alǵannan keıingi kezeńde nebir tar jol, taıǵaq keshýlerden súrinbeı ótip, áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası jańarý jolyna túsken Qazaqstan búkilálemdik qaýymdastyqtaǵy óz orny, óz bedeli bar abyroıly memleketke aınaldy» degen edi Elbasy.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Aıaǵan B. Ǵ., Ábjanov H. M., Isın A. I. Qazaq handyǵy tarıhy: qurylýy, órleýi, quldyraýy. – Almaty: «Sózdik-Slovar», 2011. – 320 bet.
2. Ábdibek J. «Qazaq handyǵy: máseleler men usynystar». // Aqıqat. – 2015. – №7. – qańtar. – 78 – 86 bb.
3. Saǵıdollauly Q. «Qazaq handyǵy ulttyq sıpattaǵy memleket boldy» http://alashainasy.kz
4.  Esmaǵambetov K. L. Eldik belesteri. // Egemen Qazaqstan. – 2015. – qańtar. 22 – № 13 (28491). – 5 bet.
5. Moldabaev S.  Qasym hannyń qasqa joly, Esim hannyń eski joly, Nursultannyń nurly joly. // Egemen Qazaqstan. – 2015. – qańtar. – 1 – № 1 (28479). – 7 bet. 

---