InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly

Bizdiń eldigimiz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin kóktúrikterge jalǵasady. Odan keıin Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep táýelsizdikke tireledi.

Nursultan NAZARBAEV

Kereı, Jánibek, Buryndyq, Qasym, Mamash, Tahır, Baıdash, Qojamahmýd, Toǵym, Haqnazar, Shyǵaı, Táýekel, Esim, Jáńgir, Táýke, Batyr... Bul handardyń árqaısysynda da bir-birine uqsamaıtyn, ózgelerinen erekshe qasıetteri bar bolǵanyna tarıh kýá.

«Sý bastaýy – bulaqtan, sóz bastaýy – qulaqtan» degendeı, tarıh osylardy óz súzgisinen ótkizip, is áreketterine qaraı laıyqty baǵa bergen. Solardyń ishinde Qazaq handyǵynyń bastaýy retinde Kereı men Jánibektiń tarıhtaǵy oryndary bólek. Bular yrdý – dyrdýd, baqtalasy kóp jerden jyraq shyǵýǵa batyldyq jasap, aýa kóship Shý boıyna jetip, derbes handyqtyń irgetasyn qalaıdy. Bul – 15 ǵasyrdyń ekinshi jartysynyń bas kezi edi. Alǵashqy han Kereı boldy. Qazaq handyǵynyń negizi qalanǵanymen buǵan birikpegen, óz aldyna bı bolǵan handarda jetkilikti edi. Jetisýǵa qonys aýdarǵan qazaqtardyń óz aldyna memleket qurýy, oǵan halyqtyń aǵylyp barýy Ábilhaıyr hannyń shymbaıyna batyp, ol shaıqasqa shyǵýdyń qamyn oılaı bastady. Qazaq handyǵyna aǵylý ol qurylǵannan keıin on jyl boıy jalǵasyp, 200 myń adam sonyń qol astyna baryp panalady.

El bolyp birikken, óz aldyna tý tikken jas qazaq handyǵy aldynda úsh maqsat qoıýly. Olar: qazaq taıpalary, rýlarynyń basyn biriktirip, jer kólemin aıqyndaý; Shyǵys pen batystyń arasyndaǵy saýda jolynda ornalasqan Sozaq, Otyrar, Iassa qalalaryn qazaq handyǵynyń quramyna engizý; mal jaıylymdarynyń durys júıesin qurý boldy.

Kereıden keıin han taǵyna otyrǵan Jánibek (1473-1480) te handyqty nyǵaıtý jolynda biraz eńbektendi. Odan keıin Kereıdiń balasy Buryndyq (1480-1511) áke taǵynda 30 jyldan astam ýaqyt oryryp, handyqtyń túbegeıli halyptasyp, nyǵaıýyna óz úlesin qosty. Al memlekettiń quqyqtyq negizin qalap Qasym hannyń orny tipten bólek dep tolyq aıtýǵa negiz bar. Ol halyq arasynda «Qasym hanyń qasqa joly» degen zańnamalyq qujattarynan belgili. Qasym han osyǵan deıin qalyptasyp qalǵan sharıǵatqa negizdelgen dala zańyn ózgertip, halyqqa beıimdegeni úshin qalyń buqaradan qoldaý tapqan.

Qasym erejeleri 5 baptan turǵan.

Bular:

• Múlik zańy (mal, múlik, jer daýyn sheshý, retteý);
• Qylmys zańy (kisi óltirý, el shabý, tonaý, urlyq);
• Áskerı zań (qosyn qurý, alaman mindeti, er quny, tulpar at);
• Elshilik joralary (maıtalmandyq, elshilik, halyqaralyq qatyngastar);
• Jurtshyldyq zańy (tartý, as, tos, jasaýyl, bekeýil, tutqaýyl mindeti);

«Qasymnyń qasqa joly» bir ǵasyrdaı qoldanysta boldy. Sodan keıin handyq bılik onyń balasy Haqnazarǵa (1538-1580) aýysty. Haqnazar han tusynda eldiń aýmaǵy turaqtanyp, negizinen qalyptasyp bola keldi. Edil-Jaıyq arasy men aınalasy da qazaqqa karaǵan. Bul han el basqarýda, áskerı, saıası, dıplomatıalyq jaǵynan asa qabiletti qaıratker bolǵan. Osy kezeńde orys patshalyǵy 1552 jyly Qazandy, 1556 jyly Astrahandy jaýlap alǵan. Osyǵan oraı Noǵaı handyǵy da álsirep saıası sahnadan qala bastaıdy. Al Haqnazar bolsa osy sátti utymdy paıdalanyp, Noǵaı ordasyna qaraǵan qazaqtardy ózine tartty. 1569 jyly Noǵaı ordasy ydyraǵannan keıin Saraıshyq ta qazaq handyǵyna qaraıdy. Qazaq memleketi bul tusta nyǵaıyp, ózge elder sanasatyn dárejege jetti. Osyndaı jaǵdaıdy kórip, bilip otyrǵan orys patshasy IV shi Ivan (Qaharly) qazaq eline kóz alartqanymen soǵys ashyp shabýyl jasaýǵa batyly barmaǵan syńaıly.

Haqnazardan keıin el bılegen Shyǵaı, Táýekel handar jóninde, olardyń el basqarǵany jaıly naqty derekter tolyq emes. Biraq, olarda handyqty, eldikti bekitýge ózindik úles qosqandary sózsiz. Esim hannyń tusynda (1598-1645j.j.) «Qasym hannyń qasqa jolyna» zaman talabyna saı birshama tolyqtyrýlar men ózgerister engizilgeni belgili. Jańadan qosylǵan zańdar tarıhta «Esim hannyń eski joly» degen ataýmen engen. Olardyń ishinde halyqqa keńinen taralǵan zań retinde qoldanylǵan naqyl sózder kóptep kezdesedi. Mysaly: «Batyr bolsyn, joryq joly maqul bolsyn», «Abyz bolsyn, abyz syılaý paryz bolsyn»,  «Bı bolsyn, bı túsinetin úı bolsyn» degendeı. «Esim hannyń eski joly» degen zańdar jıyntyǵy burynǵy dástúrli zań-erejelerdi tolyqtyryp, mazmundaryn jańa zamanǵa beıimdegendeı.

Táýke han (1680-1718)- el basqarý tártibin jańa deńgeıge kóterýge  qomaqty úles qosqandardyń biri. Ol tek ózi bılik aıtyp qoımaı, Sasyq, Qoqym, Muhamed, Tele, Qazybek, Áıteke bıleriniń de aqyl- keńesin tyńda, kóńiline túıgen. Burynǵy zańdardy júıelep, «Qasym hannyń qasqa jolyna», «Esim hannyń eski jolyna» birshama tolyqtyrýlar men qosymshalar engizgen.

Atap aıtqanda:

• kóterilis jasap, búlik shyǵaryp, elge iritki salǵandardy ólim jazasyna kesý (bul memlekettiń birligin, tutastyǵyn qorǵaýǵa, nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan);
• halqyna, otanyna opasyzdyq jasaǵandar da ólim jazasyna tartylǵan;
• jazyqsyz kisi óltirgender de ólim jazasyna kesilgen;
• zınaqorlyq jasap, aq nekeni buzýshylarǵa da ólim jazasy buıyrǵan;
• órede turǵan nemese tusaýly sáıgúlikti urlaǵandar da sondaı jazaǵa tartylǵan;
• tóbeleste mertigýdiń túrine qaraı tómendegishe qun tólegen;

a) bireýdiń kózin shyǵarǵan kisi aıybyna qyzyn bergen nemese qyzdyń qalyń    malyn tóleýge tıis bolǵan,

            b) adam músheleriniń bireýin mertiktirgen aıybyna at berýi tıis

• jylqy nemese basqa qundy múlik urlaǵan adam aıybyny on ese qun tólegen.

Táýke tusynda jer úshin daý jıi týyndap, ol eki rýly el arasynda tóbeleske ulasyp, adam ólimi oryn alǵan. Sol sebepti jer daýy múlik daýynan bólek qaralǵan. Odan basqa qun daýy da bólek tarmaq bolyp ózgerilip, jańa zańdar jıyntyǵy «Táýke hannyń jeti jarǵysy» degen ataýǵa ıe boldy. Bul zań orta ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń ómiri, turmysynyń birshama salalaryn qamtyǵan keń aýqymdy zań, ıaǵnı Ata Zań ispetti boldy dep aıtýǵa negiz bar.

Adam boıynda qasıetter jas kezinen paıda bolyp, óse kele olardyń kúrdelileri darıdy eken deıdi danalar. Sondaı kemengerlik, parasattylyq, batyrlyq daryǵan iri tulǵalardyń biri Abylaı han (1711-1781j) boldy. Abylaı resmı túrde Orta júzdiń hany bolyp saılanǵanymen, dástúrdi buzbaı aǵasy Ábilmansurdyń kózi tirisinde han taǵyna otyrýdy jón kórmeı, bılikten bas tartqan. Biraq, el basyna kún týǵan kezde «Alqakól sulamadan» keıin ol júzdiń basyn biriktirip, Jońǵar basqynshylaryna oısyrata soqqy berdi. Abylaı han bolǵan kezeńde qazaq eli kórshilerimen terezesi teń, ıyq tiresken irgeli boldy dep aıta alamyz. İrgeles orys memleketi de Abylaıdyń iri qaıratkerligin moıyndap, tyǵyz baılanys ornatty. Desek te, Abylaıdyń el úshin atqarǵan eńbegi men erligi, saıasatkerligi men danyshpandyǵy tolyq ashylyp boldy deı alamyz.

Reseımen jaqsy jan-jaqty qarym-qatynastyń paıdasyn Abylaı 1741 jyl qalmaqtyń qolyna túskende kórgen. Bir iri soǵysta Abylaı qalmaqtyń taqty batyry Sharystyń basyn shaýyp alady. Qalmaq hany óziniń Jalby degen taǵy bir batyryna  «Abylaıdy qalaıda maǵan ustap ákel», - dep buıryq beredi. Jalby qapysyn taýyp, bir uıyqtasa uzaq uıyqtaıtyn Abylaıdy sondaı qatty uıqyda jatqan jerinde qolǵa túsirip hanyna alyp barady. Han ony birshama ýaqyt tutqynda ustaıdy. Abylaıdyń qalmaq hanynyń  qolynda ekenin bilip, bitimgershilikke bara jatqan qazaq elshilerine orys úkimeti maıor Neplúevti jáne Mıllerdi jiberedi.

Elshiler barǵan soń Qaldan Seren qaǵan Abylaıdy aldyrtyp, elshilerdiń kózinshe: - Men seniń basyńdy Sharyshtyń quny retinde shabaıyn. Qandaı sońǵy arman, tilegiń bar, tezirek aıt – deıdi. Sonda Abylaı esh múdirmesten: - Sharyshty men qan maıdanda óltirdim. Meni uıyqtap jatqan jerimde ustap alyp óltirgiń kelip tur. Keskilesken urysta ólsem armanym bolmas edi. Qazaq halqy áli de bolsa kóshpendilikke beıimdeý. Halqymdy túbeıgeli etsem degen armanym bar. Sońǵy aıtarym: Atadan  jalǵyzbyn, ólip ketsem, ne baýrym, ne balam joq soǵan ókinemin,- depti.

Qaldan Seren osy sózderden keıin oılanyp qalypty. Ótkeni, onyń ózi de jalǵyz. Uly Ámirsanyń da jalǵyz ekeni esine túsedi. Sálden soń ashýdy aqylǵa jeńdirip, Abylaı men Ámirsanany bir – birine jaqyn tanystyryp, elshilerge syı-sıapat kórsetip, qurmetpen shyǵaryp salýly. Bul qarshadaıynan jetim qalyp, Tóle bıdiń túıesin baǵyp, kóptegen qıyndyq kórse de moıymaı, qajyrlylyǵymen, aqyl – parasatymen qaradan han bolyp, halqynyń jadynda qalǵan Abylaı edi.

Abylaıdyń jetimdigine derek retinde ol Tóle bıdiń qolyna kelip, panalaǵanda Tóle bı esimin suraıdy. Sonda Abylaı: - Siz qalaı aıtsańyz esimim solaı bolady, - deýli.

Tóle bı oǵan durystap qarasa balaǵyn shashy ósken, kıimi jupyny, júdeý bolypty. Sodan ony «Sabalaq» atap ketipti deıdi ańyz.

Buqar jyraý ony alǵash kórgennen bolashaǵynan kóp úmit kúttiretinin sezedi.

Eı, Abylaı,

Men seni kórgende

Turymtaı ul ediń,

Túrkistanda júr ediń

Úısin Tóle bılerdiń

Túıesin baqqan qul ediń, - deı kele janaryńnan jalyn shashyp túr eken, el úshin týǵan bala bolarsyn, - dep túıindepti. Bógenbaı batyr ony kórip: - Shyraǵym, kóziń otty bala ekensin, qurbylaryńnan dara ekensiń, jazda qalmaqqa attanamyz, sonda kerek bolar jan ekensin, -  dep aq batasyn jáne astyńdaǵy qyzyl atyń berip ketipti.

Adamzat damý satysynda ishi qurylymdy úshke bólýdi jón sanaǵan syńaıly. Mysyly, ejelgi grekter ellınder, dorııler, ıopılerge bólinse, shyǵys slavándar Velekoross, maloros, beloros bolyp tarmaqtalǵan.Shyńǵys han ımperıasy da Úgedeı, Shaǵataı, Joshy ulystarynan turǵan. Jońǵarlar Jońǵar, Baruńǵar jáne Mońǵoldardan quralsa, Qytaı eli sın, súı, tan bolyp erekshelengen. Bizdiń elemizde de Táýke han ólgennen keıin memleket Uly júz, Orta júz, Kishi júz bolyp úshke bólindi. Onyń túrli sebepteri bolǵany da shyndyq. Týrasyna keler bolsaq, bılikke talasý, derbestik alý, onyń ústine tapshanyń «bólip jaryp, bıleı ber» degen qıturqy saıasaty da keri áserin molynan tıgizgen. Qazaq eli Reseıge bodan bolǵannan keıin handardy saılap qoıyp, aq kıizge kóterý dástúri  joıyla  bastaıdy. Endi aq patsha handy buıryq  berip ózi taǵaıyndap otyrdy.Pavel patsha 1801 jyly Kishi júzge han etip Bókeıdi (1801-1815j.j) taǵaıyndaıdy. Bókeıden keıin onyń uly  Jáńgir  kámeletke tolǵansha ýaqytsha Shyǵaı sultan bılikke keldi. Shyǵaı ataqty kúıshi Dáletkereıdiń ákesi.

Qazaq handyǵynyń sońǵy taǵyna otyrý Jáńgirge buıyrady. Biraq, handyq  bılik te zamana aǵymyna qaraı túr – sıpatyn ózgertedi. Bılikke, tórelikke  burynǵydaı bı, sheshen, batyrlar kóp aralaspaı, halyq  arasynda renish  bolǵany da shyndyq.Halyqqa  buǵan deıin  handyqta bolmaǵan  ot aýyz, tuıaq  aqy, qyzyl, kıiz úı, qushar, pitir, han soǵymy  degen túrli salyqtar salynady. Osyndaı  ozbyrlyqtar  aqyry Isataı – Mahambet kóterilisine ákeldi.

Sonymen, patsha úkimetiniń  jarlyǵymen  handyq qurylym 1822 jyly joıylǵanmen, ol kishi júzde Jáńgir  qaıtys bolǵanǵa  deıin saqtaldy. Qazaq halqy 33 hannyń bıligin  kórdi. Kereıden Jáńgirge  deıin  handardyń  ishinde tarıhı  paraǵyna qaı – qaısysy  da óz  qoltańbasyn qaldyrdy. Handyq  kezeńder eldiń el, halyqtyń  batyl da batyr  bolýyna, memlekettiliktiń  qalyptasýyna úles qosqany  talas týdyrmasa  kerek. 260 jyl (1731 – 1991 j.j.)orys bodandyǵynda  bolǵan qazaq halqyna, jurtyna «atatyn tań, jaryq kún» de kelip, Táýelsizdik týy jelbiregenine de 23 jyldan astam ýaqyt ótýde. Endeshe tuǵyrymyz berik bolyp, yntymaǵymyz jarassyń, Alla jar bolyp, qazaqqa qarassyn. Egemen elimizdiń kók baıraǵy kók aspanda máńi jelbirep, mártebemiz asyp, meımanamyz tası bergeı. Elbasynyń sarabdal saıasatynyń nátıjesinde Kókbóri urpaqtary ósip, órkendeı bersin demekpin.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Serper gazeti №12 2015 jyl.
2. «Egemen Qazaqstan» gazeti
3. Qazaqstan tarıhynyń 2 tom
4. «Ańyz adam» jýrnaly

---