InfoHub Logo

Qazaqstannyń taýlary búkil álem týrıseriniń súıikti demalys orny bolyp tabylady. Qazaq taýlary ózderiniń tabıǵı landshafty, sırek kezdesetin florasy men faýnasynan  basqa bıik taýly aımaqtarda ornalasqan shıpajaılarymen, sondaı-aq álpınıser lagerlerimen de  belgili.

Qazaqstannyń taýlary bıik taýly jáne alasa taýly aımaqtarǵa bólinedi. Alasa taýly aımaqqa Ortalyq Qazaqstanda ornalasqan Saryarqa jatady. Saryarqa batystan shyǵysqa qaraı 1200 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Ortasha bıiktigi – 500-600 m. Dala dep atalsa da, Saryarqada taý shyńdary da bar. Olardyń ishinde eń bıikteri – Aqsorǵan (1565 m) jáne Qarqaraly  taýlary (1403 m). Saryarqa soltústiginde Batys-Sibir jazyǵymen, ońtústiginde Balqash kólimen jáne Betpaq Dala shólimen, shyǵysynda Saýyr-Tarbaǵataı taý júıesimen shektesedi. Saryrqanyń negizgi jaýhary – Býrabaı shıpajaılyq aımaǵy. Jergilikti turǵyndar bul jerdi «qazaqstandyq Shveısarıa» dep ataıdy.

Alasa taýly aımaqqa sonymen qatar Muǵaljar – asa bıik emes tas tizbegi, Oral taýlarynyń ońtústik silemi jatady. Muǵaljardyń eń bıik núktesi – Úlken Boqtybaı taýy (657 m). Soltústikten ońtústikke qaraı 450 shaqyrym. Taý óz bastaýyn Shıeli jáne Terisbutaq ózenderinen alady. Tas tizbeginen ońtústikke qaraı Úlken borsyq qumdy shóli jalǵasady. Ol Aral teńizi men Muǵaljardy bólip jatyr. Kaspııdegi Mańǵystaý taýlarynyń ońtústiginde Qazaqstannyń eń tómen núktesi - Qaraqıa ornalasqan.

Qazaqstannyń keń baıtaq jeri Orta Azıanyń kóptegen oblystarymen shektesip jatyr. Elimizdiń ońtústik-shyǵysy men soltústik-shyǵysyn álemdegi eń úlken taý júıeleri – Altaı men Tán-SHan orap jatyr. Qazaqstannyń soltústik-shyǵysyn Altaı – Altaı-Saıan atalyp ketken alyp taý júıesiniń bir bóligi alyp  jatyr. Shekarasy Zaısan kóli men Baıqal kóline deıin sozylǵan. Qazaqstanǵa onyń tek ońtústik-batys aımaǵy ǵana enedi. Ońtústik shekarasy – Qara Ertis ózeniniń baseıni jáne Zaısan kóli, batysy – Qalba jotasy. Jer bederine baılanysty qazaqstandyq Altaı úsh aýmaqqa bólinedi: Ońtústik Altaı, Batys (Kendi) Altaı jáne Qalba jotasy.

Marqakól – Shyǵys Qazaqstan oblysynda ornalasqan ádemi kólderdiń biri. Kól Azýtaý jáne Kúrshim jotalarynyń aralyǵynda, teńiz deńgeıinen 1449,3 m bıiktikte ornalasqan. Sýynyń móldirligi men kóldi aınaldyra qorshaǵan bıik taýlardyń jáne ásem shyrshalardyń kelbeti tabıǵatqa keremet kórinis beredi.

Basyn qar shalǵan, máńgi muzdyqtar mekeni Muztaý Qazaqstan men Reseıdiń shekarasynda ornalasqan. Qytaı men Mońǵolıa qol sozym jerde tur. Shyǵys jáne Batys Muztaý men Delone shyńdaryn qosatyn taý massıvi Muztaýdyń negizin quraıdy. Qoınaýy ańyz ben tarıhqa toly Muztaý kıeli oryndardyń biri. Muztaý ańyzǵa toly ólke. Bul jaqqa aıaq basqandar mindetti túrde bir joǵyn izdeı keledi. «Jerdegi jumaq – Shambala» da, ǵaryshtan kelgen qonaqtar da osynda degen bir-birinen ótetin ańyzdar qanshama. Al janyna saıa, kóńiline sabyr izdep kelgender múlgigen tastar men aspanmen talasqan shyńdar arasynan adam áli tabıǵattyń bir kishkene bólshegi ekenin túsinip qaıtady.

Shynymen Azıada keń taralǵan ańyzdarǵa sensek, Muztaý  adamzattyń bolashaǵy sanalady. Sonyń birinde bolashaqta jer betinen adamdar joıylady, sol kezde sýǵa jan berer muzdyǵy, adamǵa pana bolar ormany, qazynaǵa toly alańy bar Muztaý ǵana sońǵy aral bolyp qalmaq. Sol sebepti Muztaý kıeli oryn sanalady. Táý etedi. Muztaý «jer kindigi» degenge senedi. Ǵaryshtyń eneregıasymen tikeleı baılanysy bar Altaı adamǵa densaýlyq pen shymyrlyq beredi, kıesine bas urǵan adamǵa jańa múmkindikter ashady degen nanym áli kúnge deıin bar.

Batys Altaı qoınaýyndaǵy myrysh, altyn, kúmis, qorǵasyn t.b. paıdaly qazbalarymen ataqty. Bul aımaqty Kendi Altaı  dep te ataıdy.

Qalba jotasy Altaı taýlaryn batys jaǵynda Saryarqamen jalǵastyryp jatyr. Qalbanyń eń bıik núktesi – Saryshoqy (1600 m).

Qazaqstannyń kelesi iri taý júıesi – Jońǵar Alataýy. Qazaqstannyń shyǵysynda, Qytaı men Qazaqstannyń shekarasy, İle men Alakól ózenderiniń aralyǵynda ornalasqan jáne batystan ońtústik-batysqa, soltústik-shyǵysqa sozylyp jatyr. Jońǵar Alataýynyń jalpy uzyndyǵy – 400 shaqyrym. Ortasha bıiktigi – 3580 m. Jońǵar Alataýynyń soltústik bóligi eń uzyn taý tizbegi, onyń taý shyńdary 4560 metrge jetedi. Munda áli kúnge deıin taýtekeler, arqarlar, qaraquıryqtar meken etedi. Barsakelmes aralynan qulandar ákelingen. Aımaq kóneniń kózi sanalatyn eskertkishterge baı: tasqa salynǵan sýretter, qorǵandar áli de zerttelip keledi.

Túrgen shatqaly ystyq bastaýlarymen, sarqyramalarymen, qalyń ormandarymen, ózenderimen, shıpalyq ósimdikterimen, jemis-jıdekterimen tanymal. Eń basty baılyǵy – sarqyrmalar. Olardyń sany jetige jýyq. Aıýly Sarqyramasy 30 metr bıiktikte qulaıdy jáne aınalysyndaǵy shyrshalary kórgen kózdi yntyqtyrady. Jartastarda muz dáýirine deıingi ósimdikterdiń izderi qalǵan.

Qazaqstannyń ońtústik-shyǵysyn Tán-SHan taýly aımaǵy alyp jatyr. Respýblıkamyzǵa Ortalyq, Batys Tán-SHan jáne Soltústik Tán-SHan (Kúngeı Alataý, Shý-İle Alataý, Jeltaý, Aıtaý, Qyrǵyz Alataýy enedi) taýynyń barlyq bóligi kiredi. Tán-SHan taýlarynda Qyzyl kitapqa engizilgen qar barsy men Tán-SHan aıýy mekendeıdi. Al Ortalyq Tán-SHan Qytaı, Qazaqstan, Qyrǵyzstan shekaralarynda bastalady. Osy jerde Qazaqstannyń eń bıik núktesi – Han-Táńiri (6995 m) bar. Han-Táńirine shyǵý – árbir álpınısiń armany deýge bolady.

---