InfoHub Logo

(poves)

Qopada otyrǵan qoıly aýyl shát-shálekeı boldy da qaldy. Ferma meńgerýshisi Qasym tanaýyna sý jetpeı arly-berli zyr júgirýde. Jańaǵy sovhoz ortalyǵynan kelgen habar onyń eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, ıirimge túsken jańqadaı úıirdi de áketti. Telefony qurǵyr da jóndi estilmeı, yńyldady ma, shyńyldady ma, áıteýir, qulaǵyna emis-emis birdeńe jetkendeı boldy.

— Qozy kerek, qozy, — dedi me, nemene ózi.

Qasym qoraǵa qaraı borsańdap júgirip bara jatyp, tura qaldy. Sóıleskenin qaıta esine túsirdi. — Myqtymyz kele jatyr, qysta týǵan qozydan eń jaqsy degen bireýin jetkizý kerek.

Zerdesine túıgeni osy boldy. Qaı myqty, nege kele jatyr, ony anyqtap suramapty-aý. Buǵan sovhoz basshylarynan bastap, aýdannan, oblystan, respýblıkadan, anaý Moskvadan keletinniń bári dókeı. Sonda oǵan qonaqasy berý úshin be, týǵanyna eki aı bolǵan qozyny soıýǵa bola ma eken? Odan da qysyr tusaqtyń birin jiber demeı me.

Qaıyra anyqtaýǵa qorqaq soqtap, biraz sasqalaqtaǵan-dy. Sol kezde «syılyqqa» degen sóz esine sap ete qaldy. Qozyny, syılyqqa!

Túsinse buıyrmasyn. Qasym ne de bolsa telefonǵa barýǵa qaıta oqtaldy. Aıaǵynyń astyndaǵy qar syqyr-syqyr etip, qystyń áli kete qoımaǵanyn esine salǵandaı. Bul jaqta marttyń bas kezinde qardyń sheti de oıylmaıdy. Áne, kórmeısiń be, aınalanyń miz baqpastan siresip jatqanyn. Al munyń qoralarynda kádimgi kóktem, shýlaǵan tól. Byltyrdan beri osy fermaǵa kóktem tap osylaı erte keletin boldy. Eldiń qoıy endi týa bastaǵanda, munyń qozylary kózdi qyzyqtyryp, oınaq salyp júredi.

Ótken jyldan beri Qasymǵa degen yqylas ta asa zor. Qatyryp qoralaryn jańadan salyp berdi. Shopandardyń úılerin de syńǵyrlatyp qoıdy. Maıa-maıa shóp — anaý, qozyǵa degen kók balaýsasy bir bólek.

Qoıshy, aıaqasty jumaq ornady da qaldy. Aınalaıyn Malashenko degen qaıdan shyǵyp edi ózi, sonyń arqasynda biz de qarq bolyp qaldyq qoı.

Alǵashqy kezde Qasym myrs etip kúlgen-di. Oý, qazaq sonaý atam zamannan qysta tól almaýshy ma edi. Marqa degeniń sol erte týǵan qozy ǵoı. Jaz bastalysymen marqa soıyp, masaırap, dý-dý bolyp jatpaýshy ma edik. Jekemenshik qoıy barlar kúni búginge deıin solaı etedi. Endi, mine, jerden jeti qoıan tapqandaı, jańa ádis, oıbaı, bul keremet, qoıdyń sanyn kúrt ósiretin jol tabyldy dep shýlap jatyrmyz. Gazet, jýrnal, radıo degeniń de quryqqa syryq jalǵap, qutyrtyp jiberdi. Osy ferma jóninde de biraz dúnıe jazylyp qaldy. «Jetisýdyń Malashenkosy» dep Qasekeńdi de ondy-soldy maqtap-maqtap qoıdy. Aq qozyny qushaqtap, shopandary da jýrnal betinen jymıyp shyǵa keldi. Asylhannyń balalary ákesiniń sondaı sýretin úıiniń tórt qabyrǵasyna túgel ilip tastapty.

Mana tańerteńgi oblystyq radıo habary da osy fermanyń ómirinen bastaldy. Qozylardy sábıdeı mápelep otyr dep soqty-aý, shirkinder. Maıalary qyzdyń jıǵan júgindeı dep bir bóstirdi. Olardyń aıtýynsha, mal men adamnyń arasynda aıyrmashylyq bolmaı ketti. Qozysy sábıdeı, sábıi qozydaı.

Al biz bolsaq, kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeıtin temirdeı bir keremet boldyq ta shyqtyq. Kúlkisiz, uıqysyz neǵylǵan tirlik sonda? Osyny ózderi sál oılanbaı ma eken?

Oý, bátir-aý, sol maqtaýǵa ózimiz de úırenip baramyz ba, qalaı?! «Sen — danyshpansyń, danyshpansyń» dep qulaǵyńa quıa berse, danyshpan bop ketýiń de qıyn emes sıaqty. Basqa jerge barǵanda, kádimgideı qorazdanyp, bizdi bilesińder me degendeı, aınalamyzǵa mańǵazdana qaraımyz. Aýdan, oblys degenderiń sóz bolmaı qaldy. Omyraýlap endi respýblıkaǵa bir shyqsaq dep júrgen aram oı kóńildiń bir qyrtysynda jáne jatqan joq pa? Ásirese, Asylhandy aıtsańshy, ol minbeden josylta jónelýge ábden tóselip aldy. Biraq, obaly ne, jumysty da japyryp isteıdi. Ásirese, uryqtandyrý kezinde, mal tóldegen kezde tynym tappaıtynyn aıtsańshy. Mal úshin jaralǵan, shirkin! Átteń, bilimi joq, eń bolmasa tehnıkým taýyssa, endigi bir jerde bastyq bolyp júrýi sózsiz-aq. Qaıran jas-aı, qalaı ǵana oqymaı qaldy eken? Saýlyqtaryn, qozylaryn aıtpaı tanısyń. Men mundalap Asylhannyń otarynan ekenin anadaıdan bildirip turady. Álgi tapsyrǵan qozysyn osy otardan tańdasa da bolar.

Qamalaǵan oıdan selt etkende, Qasym kúnniń buzylyp kele jatqanyn baıqady. Batys jaq qaraýytyp túnere qapty. Búkil bitimimen borannyń ıisin sezgendeı. Onyń ústine, anaý ashyq alańdaǵy shashqan shópte júrgen qoılar qozylaryn ertip, qoraǵa qaraı bettedi. Mal ekesh mal da bir nárseni sezdi me qalaı. Qorasyz oı baqqan sonaý jyldary mundaı túnergen kún tipti záreńdi alyp jiberýshi edi-aý! Qozy turǵaı, iri qoıdyń ózin qorǵalatatyn jer bolmaıtyn. Qysta qoı qozdatý qaıda, kesh kóktemniń ózinde qara sýyq jas tóldi sheshek kelgendeı japyryp salatyn.

Osy Asylhannyń ákesi Baıbalanyń sol bir jylǵy erligi kúni búginge deıin esinde. Qańtar bylaı tursyn, aqpannyń ózi ádettegiden ózgeshe jylymshydy da turdy. Tipti jipsip qar erı bastady. Sonda Baıbalanyń «osyndaı jylymsyǵan qysyńnan qorqam, ár nárseniń mezgilimen bolǵany jaqsy, beıýaqytta shaqyrǵan áteshtiń de basyn julmaı ma? Mynaý boran shaqyryp turǵan pále, bıylǵy jyl aq qoıannyń ózi ǵoı, jut bolyp júrmesin» degeni bar. Aıtqandaı-aq, naýryz týysymen boran soqsyn kelip, bir kún emes, bes kún qatarynan soqty. Erigisi kelip, eljirep jatqan qar kók muz bolyp qatty da qaldy. Bes kúngi boran onyń betin ábden sirelep tastady.

Sol boranda Baıbala otarymen ushty-kúıli joǵaldy da ketti. Búkil sovhoz bolyp boran basylysymen al izde, jat ta izde. Baıbala da joq, otar da joq. Qopadan tómengi Qoıanshydan ary bastalatyn qumnyń arasynda tintpegen jer qalmady. Qumdy óńirde qardyń qalyń bolǵanyn Qasymnyń alǵash kórgeni sol. Qum shaǵyl ma, qar shaǵyl ma, aıyryp bolmaıdy.

Barlyq jerde malǵa kúrek ashqan kún týdy. Qyrýar qoıdy mundaı amalmen aman alyp qalarsyń ba, áıteýir, dalbasa ǵoı. Kózimizden soramyz aǵyp, jelindep turǵan saýlyqtardyń topalań tıgendeı domalaǵanyn kórdik. Qar siresken kúıi susty muhıttaı bezerip jatyp aldy. Kún búgin jylynar, erteń jylynar dep úzdigip óldik ábden. Jylyný qaıda, tipti jibigenshe-aq otar-otarymen qoıdy jut degen páleńe berip te boldyq. Kádimgi aq sıraq jut boldy. Qorasyz, shópsiz qoı ósirgiń kelse, osylaı etemin dep tabıǵat ashshy sabaǵyn taǵy aldymyzǵa bir tartty.

Sol jyldy kúni osy ýaqytqa deıin Baıbala joǵalǵan jyl deımiz. «Sonymen, ol tabyldy ma» deısiz ǵoı. Tabylǵanda qandaı. Jer aıaǵy keńip, aýyr qystan esti endi-endi jıa bastaǵanda bir otary ekeý bolyp, din aman kúıi Baıbalamyz qaıtyp oraldy. Kúder úzgen úı-ishi kórgenderine senerin de, senbesin de bilmedi. Áıeli áýeli talyp qaldy. Asylhan ákesiniń jetisi men qyrqyn berip, súıegin qar ketken soń izdemek-ti, áýeli oǵan eskertkish salýǵa kirpish, ony-puny qurylys materıalyn jınaı bastaǵan bolatyn. Senersiń be, senbessiń

Al biz bolsaq, kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeıtin temirdeı bir keremet boldyq ta shyqtyq. Kúlkisiz, uıqysyz neǵylǵan tirlik sonda? Osyny ózderi sál oılanbaı ma eken?

Oý, bátir-aý, sol maqtaýǵa ózimiz de úırenip baramyz ba, qalaı?! «Sen — danyshpansyń, danyshpansyń» dep qulaǵyńa quıa berse, danyshpan bop ketýiń de qıyn emes sıaqty. Basqa jerge barǵanda, kádimgideı qorazdanyp, bizdi bilesińder me degendeı, aınalamyzǵa mańǵazdana qaraımyz. Aýdan, oblys degenderiń sóz bolmaı qaldy. Omyraýlap endi respýblıkaǵa bir shyqsaq dep júrgen aram oı kóńildiń bir qyrtysynda jáne jatqan joq pa? Ásirese, Asylhandy aıtsańshy, ol minbeden josylta jónelýge ábden tóselip aldy. Biraq, obaly ne, jumysty da japyryp isteıdi. Ásirese, uryqtandyrý kezinde, mal tóldegen kezde tynym tappaıtynyn aıtsańshy. Mal úshin jaralǵan, shirkin! Átteń, bilimi joq, eń bolmasa tehnıkým taýyssa, endigi bir jerde bastyq bolyp júrýi sózsiz-aq. Qaıran jas-aı, qalaı ǵana oqymaı qaldy eken? Saýlyqtaryn, qozylaryn aıtpaı tanısyń. Menmundalap Asylhannyń otarynan ekenin anadaıdan bildirip turady. Álgi tapsyrǵan qozysyn osy otardan tańdasa da bolar.

Qamalaǵan oıdan selt etkende, Qasym kúnniń buzylyp kele jatqanyn baıqady. Batys jaq qaraýytyp túnere qapty. Búkil bitimimen borannyń ıisin sezgendeı. Onyń ústine, anaý ashyq alandaǵy shashqan shópte júrgen qoılar qozylaryn ertip, qoraǵa qaraı bettedi. Mal ekesh mal da bir nárseni sezdi me qalaı. Qorasyz qoı baqqan sonaý jyldary mundaı túnergen kún tipti záreńdi alyp jiberýshi edi-aý! Qozy turǵaı, iri qoıdyń ózin qorǵalatatyn jer bolmaıtyn. Qysta qoı qozdatý qaıda, kesh kóktemniń ózinde qara sýyq jas tóldi sheshek kelgendeı japyryp salatyn.

Osy Asylhannyń ákesi Baıbalanyń sol bir jylǵy erligi kúni búginge deıin esinde. Qańtar bylaı tursyn, aqpannyń ózi ádettegiden ózgeshe jylymshydy da turdy. Tipti jipsip qar erı bastady. Sonda Baıbalanyń «osyndaı jylymsyǵan qysyńnan qorqam, ár nárseniń mezgilimen bolǵany jaqsy, beıýaqytta shaqyrǵan áteshtiń de basyn julmaı ma? Mynaý boran shaqyryp turǵan pále, bıylǵy jyl aq qoıannyń ózi ǵoı, jut bolyp júrmesin» degeni bar. Aıtqandaı-aq, naýryz týysymen boran soqsyn kelip, bir kún emes, bes kún qatarynan soqty. Erigisi kelip, eljirep jatqan qar kók muz bolyp qatty da qaldy. Bes kúngi boran onyń betin ábden sirelep tastady.

Sol boranda Baıbala otarymen ushty-kúıli joǵaldy da ketti. Búkil sovhoz bolyp boran basylysymen al izde, jat ta izde. Baıbala da joq, otar da joq. Qopadan tómengi Qoıandydan ary bastalatyn qumnyń arasynda tintpegen jer qalmady. Qumdy óńirde qardyń qalyń bolǵanyn Qasymnyń alǵash kórgeni sol. Qum shaǵyl ma, qar shaǵyl ma, aıyryp bolmaıdy.

Barlyq jerde malǵa kúrek ashqan kún týdy. Qyrýar qoıdy mundaı amalmen aman alyp qalarsyń ba, áıteýir, dalbasa ǵoı. Kózimizden soramyz aǵyp, jelindep turǵan saýlyqtardyń topalań tıgendeı domalaǵanyn kórdik. Qar siresken kúıi susty muhıttaı bezerip jatyp aldy. Kún búgin jylynar, erteń jylynar dep úzdigip óldik ábden. Jylyný qaıda, tipti jibigenshe-aq otar-otarymen qoıdy jut degen páleńe berip te boldyq. Kádimgi aq sıraq jut boldy. Qorasyz, shópsiz qoı ósirgiń kelse, osylaı etemin dep tabıǵat ashshy sabaǵyn taǵy aldymyzǵa bir tartty.

Sol jyldy kúni osy ýaqytqa deıin Baıbala joǵalǵan jyl deımiz. «Sonymen, ol tabyldy ma» deısiz ǵoı. Tabylǵanda qandaı. Jer aıaǵy keńip, aýyr qystan esti endi-endi jıa bastaǵanda bir otary ekeý bolyp, din aman kúıi Baıbalamyz qaıtyp oraldy. Kúder úzgen úı-ishi kórgenderine senerin de, senbesin de bilmedi. Áıeli áýeli talyp qaldy. Asylhan ákesiniń jetisi men qyrqyn berip, súıegin qar ketken soń izdemekti, áýeli oǵan eskertkish salýǵa kirpish, ony-puny qurylys materıalyn jınaı bastaǵan bolatyn. Senersiń be, senbessiń be, mine, shyndyq osylaı. Ómirde ne bolmaıdy degen ras-aý, tegi.

Sol jazda aýdan tuńǵysh ret «shopandar sletin» ótkizdi. Ondaǵy oı eńseni ezip ketken qys zaýalyn jeńildetý edi. Eshkiólmestiń etegindegi jazyqqa kıiz úılerden qalashyq turǵyzylyp, toı jasaldy. Báıge, qyz qýý, tolyp jatqan sport oıyndary boldy. Munyń aldynda jınalys ashylyp, ozattarǵa kilem, er-toqym, taǵy basqa baǵaly syılyqtar berildi.

Qasymnyń tań qalatyny — sol slet keremet bir tabystyń qorytyndysyn shyǵarǵandaı dańǵyrap ótti. Kúni keshe jappaı tentirep, saban-topanǵa deıin sonaý alys oblystardan tasyǵany biriniń esinde qalmaǵan sekildi. Oý, qys zardabyn munsha tez umytýǵa bola ma eken? Jaıylym arshýǵa salamyz dep, jóndeýli turǵan traktorlar da isten shyqty emes pe? Sonyń saldarynan kóktem egisi de áýpirim táńirimmen kesh bitti. «Jut jeti aǵaıyndy» demekshi, onyń myna egiske de, sóıtip, salqyny tıip tur. Kesh salynǵan eginnen mol ónim bola qoıar ma eken? Kún jylyna salysymen aıǵaıǵa basyp, túk kórmegendeı endi ýralap jatyrmyz. Eń bolmasa baıandamada kimniń qalaı sorlaǵany, ashshy da bolsa, aıtylýy kerek edi ǵoı. Búkil aýdan boıynsha ár júz saýlyqtan — elý qozy. Iaǵnı eki saýlyqtan — bir qozy. Toı emes, qaraly jyl jarıalaıtyn jaǵdaı ǵoı bul.

Qarap tursań, bul zulmatqa kináli eshbir jan joq sıaqty. Áıteýir, bárin kóterip jatqan tabıǵat sorly. «Aýa raıynyń qolaısyzdyǵy, qystyń qattylyǵy qabyrǵamyzǵa myqtap batty. Sonda da qys qaharyna qaıratymyzdy qarsy qoıdyq». Inkýbatordan shyqqan taýyqtyń balapanyndaı, bir-birine uqsas, júrek tyrnaıtyn osyndaı sózder. Qasym birde shydaı almaı:

— Atańnyń basy, qaıratymdy qarsy qoıdym degenshe, qystan qaltyrap áreń shyqtym demeısiń be, — dep qaldy.

Bul sózdi qulaǵy shalyp qalǵan aýdannyń birinshi hatshysy oǵan oqty kózin qadady. Jaq júni sýyqqa tońǵandaı tipti úrpıe qalypty. Qasym da odan kóz almaı syzdanyp otyr. Ekeýi ishteı arbasyp ketken sıaqty. Hatshy bolsa «Aıaz bı, álińdi bil», pysyqsymaı artyndy qysyp otyrmaısyń ba» deıdi-aý tegi! Qasym bolsa «qaı shekemizdiń qyzǵandyǵynan osy toıdy ótkizip jatyrmyz, aq sıraq bolsaq ta, atoı sala beremiz be, tegi» degendeı. Jynynyń kelgeni sonsha, atyp turyp, bárin aıdaı qylyp aıtqysy da keldi. Tabıǵattyń qataldyǵy emes, bizdiń dármensizdigimizge, dańǵoılyǵymyzǵa onyń shyǵarǵan ádil úkimi bul. Qatty qys kelse, al endi me, keler jylǵa bárin tap-tuınaqtaı etpesek pe dep kolǵa túkirinemiz. Jaz shyqty-aq bári qaıta umyt bolady. Kúz kelse-aq shopandardy taǵy aldaımyz, bıylsha amaldap shyǵaıyq, keler jyly jumaq ornaıdy dep soǵamyz. Bárin ol sorlylardyń ózine úıip-tógip aýdara salamyz. Artyńnan azyq ta keledi, monsha da bolady dep qumnyń arasyna aıdap tastaımyz. Allahýakbar, sonymen is bitedi. Jylda qaıtalap, jylda jınalyp kele jatqan daǵdy bul. Bireý áldene dep aýzyn asha bastasa:

— Atań qazaq sonaý atam zamannan-aq qoıdy osylaı baǵatyn, munsha malǵa shop shaq kele me, qora qaıdan bolsyn? — dep aýzyna qum quıamyz. Ógiz ólmes, arba synbas bir tirshilik, áıteýir, «bas synsa — bórik ishinde, qol synsa — jeń ishinde» dep júrip jatqan mıtyń ómir. Ashshy shyndyqty aıtaıyn deseń, kórmeısiń be, jańa sekretar oqty kózimen atyp jiberdi. Qańlassań boldy, osy kórgen kúnińe zar bolasyń. Syltaý taýyp, jumystan erteńine-aq aıdap shyǵady. Shıetteı bala-shaǵa, asyrap kór sosyn. Sen jumystan bosaǵan soń, baqadaı shýlasyn da qalsyn. Oı, táńir-aı, laýazym qorqynyshynan qatty qorqynysh bol maı bara jatyr-aý, tegi. Bári osynyń jolynda qurban. Hatshy ózi turǵan kezde aýdannan shı shyqpasa eken dep báıek, sovhoz dırektory men partorg ta solaı etedi. Men de sylap-sıpap, fermama shan jýytqym kelmeıdi. Osy jolda kózdi jumyp jiberip, aldaýǵa da baramyz. Jetpeı qalsa, jekemenshigindegi qoıdy da qoǵamdyq malǵa qosyp jiberemiz. Qalaı bolǵanda da ózińnen joǵary turǵan basshynyń qaharyna ilikpeý kerek. İlikseń, bitti, jumyspen qoshtasa ber. Partbıletke jarmassa, múlde dalada qalǵanyń. Esh pendege kerek emessiń, shyny «kapýt» sol.

Osy qarsy pikir aıtam dep qoı ár kez kóz túrtki bolyp júrgeni. Kolhoz predsedatel aýyl sovet predsedateli boldy, jumysy jaman atalǵan joq. Biraq synap sóılegeni úshin ekeýinde de jalp ete tústi. Ózimen qatar shyqqandardyń aldy keýdelep oblystyq mekemege baryp qaldy, aýdandyq Sovet atqarý komıtetiniń predsedateli bolyp júrgenderi de bar. Úndemeı, talaı jerde úıdeı páleden qutylyp júr olar. Al munyń «qasaryspasy» ustaıdy da qalady. Ótirik aıta almaı, ózin ustap berip turǵany. Shynshyldyǵy úshin muny baǵalap jatqan eshkim joq. Sovhozǵa dırektor bolyp júrgen kezde qurdasynyń mazaq qylǵany áli esinde:

— Áı, Qasym, sen qyzyqsyń! Ekeýmiz de — maıdanda bolǵan adambyz. «Ýralap» aldymen buryn júgirgen óle me, joq, buǵyńqyrap artyn baqqan buryn óle me? Árıne, «ýralap» tura júgirgen aldymen óledi. Ras, olar talaı shabýylǵa bastaıdy, jaýdyń da talaı záresin alady. Soǵys aıaqtaldy, kim bilip jatyr solardy endi. Sen de «ýralap» týra betke shaba berme, artyndy oıla, artyndy!

— Shirik pálsapańmen óziń baı bol. Jeńiske jetkenimiz de sol jankeshtilerdiń arqasy emes pe. Búıtip bylshyldaǵansha, solardyń arýaǵynyń aldynda bas ıseńshi. Myna shalqaqtap júrgeniń kimniń arqasy? Solardyń erliginiń arqasy. Jalyndap janar ómirdi qýatsyz byqsyq shamǵa aıyrbasta deısiń be? Joq, ol bola qoımas.

— Aldymen bala-shaǵańnyń qamyn oıla! Sendeıdi jýasytý qazir túkke de turmaıdy.

Sol qurdasynyń sandyraǵy ras bolyp bara ma, nemene, ózi? Tóbesinen bir emes, eki ret urdy, endi, mine, ferma meńgerýshisi. Jasyǵysy kelmese de, basylyp bara jatqan sekildi. Adamnyń júzin jarqyn etip, ishki qýatyn laýlatatyn tegi jaqsy qyzmet pe deımin.

İsh qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joqtyń keri keldi. Birde áıeliniń de jer-jebirine jetkeni bar.

— Prınsıp, prınsıp! Ne taptyń sol prınsıpińnen? Ózińdeıler baıaǵyda-aq úlken qyzmetke joǵarylap, ishkeni — aldyńda, ishpegeni — artynda, rahat ómir súrip jatyr. Astynda — mashına, aq degeni — alǵys, qara degeni — qarǵys. Al sen bolsań, ferma basqarǵanyńa mázsiń. Qysy-jazy boq-sidiktiń ortasynda omalamyz da otyramyz. Osy ma prınsıpińniń jetkizgen jeri? Jurt maıly qasyqtaı jylpyldap, bastyqtardyń ishi-baýyryna kirip ketedi, sen odyraıyp, meni tany deısiń de júresiń. El qusap artyn baǵyp sóıleý degen jáne joq, tóbesinen qoıyp qalyp otyrǵanyń.

— Óı, men shynyn aıtam ǵoı. Máımóńkeleý qolymnan kelmese qaıtem?

— Shyndyqty aıtam dep, shyrqymyzdy buzyp boldyń ǵoı. El sıaqty biz de ómirdiń órine shyqpaımyz ba, osy malmen mal bolyp ketkenimiz be? Anaý jurtty kórdiń be, sovhoz ortalyǵynan qaraǵaıdaı etip úı turǵyzyp jatyr. Sende ol da joq. Osy Qopada súıegimiz qalsyn dep júrsiń be? Qarashy ózińe, shopandardan qansha aıyrmashylyǵyń qaldy, bátir-aý, balalardy, áke-shesheńdi baǵyp, nesine oqyttym seni? Ne úshin kerek ana dıplom, qorbań-qorbań etip tipti júrisiń de ózgerip barady.

Áste ashyna qoımaıtyn Kerimbalanyń osy sózderi Qasymnyń úsh kún uıqysyn buzǵan edi. Shynymen-aq osynyń bárin óz pikirimniń bolǵany úshin taýyp júrmin be? Shynymen-aq qısyq jaralǵan janmyn ba? Sol urttyǵym mynaý slettiń prezıdıýmyna qoqıtyp otyrǵyzyp qoıǵanda da kelmese qaıter edi. Áı, ıt minez-aı, bitken-aq ekensiń-aý. Eldiń bári: «Bul — ǵajap, jaqsy oılap tabylǵan nárse, malshylarǵa, ásirese, qoıshylarǵa degen qamqorlyqtyń keremet kórinisi, bir jasap qaldyq, aýdandyq komıtetke, onyń birinshi hatshysyna kóp-kóp raqmet», — dep jatyr. Al men bolsam, kerisinshe: «Ne betimizben dabdyraımyz, qoıdy esirdik dep pe, búgingi kópirme sóz keler jyly malǵa azyq, qora-jaı bolady dep pe? Odan-daǵy kóńildegi ashshy zapyrandy shyǵarmaımyz ba, barsha bolyp aqyldaspaımyz ba, aq sıraq eter jyldardyń endi qaıtyp oralmasyna tosqaýyl qaısy, sony tappaımyz ba, budan ótken tyǵyryq bola ma, odan shyǵýdyń joly qaısy? Jaýyrdy jaba toqý malymyzdy da, janymyzdy da júdetip boldy emes pe? Nege aıtpaımyz shyndyqty, oıbaı, nege aıtpaımyz?!» — dep oılaımyn. Bir-bir kilem alǵanyna máz bolyp, keshe kózderinen qandy sorasy aqqan shopandar da, alǵystan basqaǵa aýzy barmaı, minbeden mop-momaqan bop túsip jatyr. Ne olardyń taıaǵyn tartyp ala ma, qaı laýazymynan aıyrylady? Baıaǵy súrleý, bir súrleý, ketip baram sonymen.

Shatyr-shutyr soǵylǵan qol, qoshemetshil kúpildegen mýzyka. Osynyń bári ishine syımaı, Qasym qyransha túıilip qaıdan shyqsa odan shyqsyn sóılep ketkisi keldi. Taǵy shaıtan túrte bastady. Birinshi hatshynyń kózimen arbasyp qalǵany da osy sát edi. Ol «atańnyń basy» dep ózgege aıtqan bir aýyz sózi úshin sonshama shatynady, al teńizdeı tolqyp, býyp otyrǵan mynaý ashshy oılardy ortaǵa salsa, ne isteıdi? Ony bir táńirdiń ózi bilsin. Tyńdaryn tyńdap alyp, artynan jymyn bildirmeı baýyzdaıtyn shyǵar. Osy ferma meńgerýshiliginiń ózin áreń bergen joq pa edi. Bastapqysha tipti kelispeı qoıypty-aý, áýeli. Áıteýir, sovhoz dırektory Ivan Vasılevıch Zaharchenkonyń zorlaýymen shaqqa degende kónipti.

Ivan Vasılevıch — mal jaıyn jaqsy biletin adam. Jańa isti qolǵa alǵanyn jerine jetkizbeı tynbaıdy.

— Qasym Ońalbaevtan basqa adamym joq, — dep otyryp alypty-aý ol da. Raqmet oǵan.

Búroǵa bekýge kelgende jınalǵan jurtty uzaq kúttirip qoıyp, arly-berli mańǵazdana úndemeı júrip alǵanyn óz kózimen kórdi.

Álden ýaqytta artyna ustaǵan qolyn bosatyp, yńyranǵan kúıi suq saýsaǵyn shoshaıtty da:

– Sizge aýdan abyroıyn tapsyryp otyrǵanymyzdy túsinesiz be? Zaharchenko joldas, bul sóz sizge de qatysty. Osy adamdy jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵan ózińiz ǵoı. «Maqtaǵan qyz toıdanyń...» keri kelip júrmesin, — dep qarq-qarq kúldi. Sóıtti de, lezde beti bazdanyp, kúlki oınaǵan júzi op-ońaı ashý shaqyra qaldy. Kóńildi kúıden ashýly kúıge qalaı tez aýysady, á!

Endi, mine, jalǵyz aýyz sózim úshin oqty kózin qadap otyr. Osy sátte qas qylǵandaı, áıeliniń ashýy da túse ketsin esine: «Prınsıpiń qurysyn». Áıeldiń ashshy sózi, hatshynyń oqty kózi ekeýi jınalyp, janyn janyshty-aý deısiń. Sóıle dep kóterilgen tolqyn sezimdi mynaý susty kúsh tapap bara ma, qalaı? Bulqynyp kórip edi, jiberer túri joq, shidersiz baılap, tunshyqtyryp tastady. Qasekeńe de jan kerek, hatshymen áıeli eki qolqadan qysqandaı bolǵan soń, jym boldy. Qurdasynyń anaý jylǵy seni jýasytý túkke de turmaıdy degeni osy bolmasa jarar edi. Baıaǵysha kedeıdiń bir qyzy toıǵa jibermediń dep ákesine baıbalam salǵanda, ákesi: «E, qaraǵym-aı, men jibermeı tur deısiń be, barǵyzbasyń barǵyzbas», — degen eken. Ákesiniń ruqsatyn alǵanǵa qýanǵan qyz kıineıin dep úıge kirse, ústine iler lypasy bolmaı shyǵypty. «Ákemniń «barǵyzbasyń barǵyzbas» degeni osy eken ǵoı, áı, qý kedeılik-aı» dep qyz jylap otyra ketken eken deıdi. Qasymnyń da sóıletpesi sóıletpeı, jym bolǵan joq pa, biraq ol laǵynetti kimge aıtady? Ashýly áıeline me, aıbarly birinshi hatshyǵa ma, joq, álde osy bir súıeldeı qasańdanyp kele jatqan tártipke me? Túımedeı jaqsylyq bolsa, dabyraıtyp, shý ete qalý, túıedeı kemshilik bolsa, túk kórmegendeı kózdi juma qoıý qaıda ákep soǵar eken?..

Osy kezde minbege Baıbala shaqyryldy. Júzi ábden totyqqan, jalaq bolǵan erinderi áli jazyla qoımapty, tilimdenip, qantalap tur. Qapsaǵaı, batyr tulǵaly denesi men qoıý shoqsha saqalyna birden kóz túsedi. Asylhan da osyndaı bitimdi bolyp, týra ákesine tartyp keledi-aý. Baıbalanyń qyran kózinde muń bar. Sol muńly kózin alysqa tastap, áli únsiz tur. Keshegi qıyn kúnderi esine túsip, oıyna oıran salyp tur ma eken?

Boran udaıy úsh kún soqty, Baıbala otarymen taǵy úsh kósh jerdeı aýyldan qashyqtady. İzdeýshi ataýlydan endi múlde kúder úzdi. Olar sekseýildi óńirdiń shetine deıin keldi de, shaǵyl-shaǵyldyń arasyn tintýmen ǵana tynǵan shyǵar. Bir jerden qyrylyp jatqan otardy, sereıip jatqan Baıbalany kórmek bolǵan shyǵar. Jer jutqandaı joq, endi qaıdan tabady? Amaly taýsylǵan qarttyń ary qaraı qardyń juqalyǵyn qýalap kete bergeni káperlerine keldi deısiń be.

Qoıdyń jaıy tabyldy, jaıylym bar. Kún ashylǵannan beri olar tipti súısine óristep, myna qara ottan bas almaıdy. Qarager de áneýkúngi júni uıysyp, úrpıgen kúıden ózgerip, árlene bastapty. Onynshy kún degende baryp ústinen er-toqym alyndy. Arqasy bazdanyp, endi bolmasa jaýyr bolýǵa aınalǵan eken. Maly toǵaıǵanmen, Baıbalanyń óz háli múshkildene bastady. Qorjyndaǵy qor bitti, endi ne isteý kerek? Bir qoıdy alyp urýdan basqa amaly qalǵan joq...

İshinen uly Asylhandy boqtaıdy. It-aý, eń bolmasa jatpaı-turmaı sen izdemeısiń be? «Ákeńniń súıegi dalada qalypty» degen jaqsy at bop pa, erteń óz qurbylaryń-aq betińe basady ǵoı. Kempiriniń ishkeni iriń, jegeni jelim bolyp otyrǵany da kóz aldyna keldi. Kúnde ketken jaǵyma qarap, daýys salyp, kúńirenip júrgen shyǵar sorly.

— Ózińe serik bolatyn, eń bolmasa túngi kúzetke jaraıtyn bir toqal almaısyń ba, menen qaırat ketip barady, — degeni esine tústi. Qaljyńy shyǵar dep júrse, bir-eki ret tipti pyǵarlap aıtty.

Toqal demekshi, oıdy oı qýalap, osydan eki-úsh jyl burynǵy bir oqıǵa oıyna oraldy. Aýyldyń qadirli shopanyn sovhoz bolyp pensıaǵa shyǵarǵan bolatyn. Er-turmanymen bir sáıgúlikti syılap, este qalarlyqtaı toı jasaǵan edi. Aqsaqal da aýyl azamattaryna qaryzdar bolyp qalǵysy kelmeı, taıly-taıaǵymen qonaqqa shaqyrǵan-dy. Sonda úıde kisi kútip, bir jastaý áıel júrdi. Araqty biraz tastap qyzyp alǵan soń, keıbir jeńil minezdi jigitter bir-birine kózin qysyp, áıel jaqqa qaraı ymdaı berdi.

— Qarıa, myna kisi sizge kim bolady, baldyzyńyz ba? — dep biri jymysqy kúldi.

Olardyń syńaıyn baıqaǵan shal qozǵalaqtap baryp, denesin túzedi de, jaıly murtyn syıpap qoıyp:

— Ol bizdiń toqal bolady. Túrtkilep bilgileriń kep otyrǵany sol ǵoı, — dedi kúlip. — Al jylannyń quıryǵyn basqan ózderiń, endi sózge qulaq tosyńdar. Biraz oılanyp otyrdy da:

— Eger qoı óssin deseńder, búgin malda júrgen shaldarǵa bir-bir toqal alyp berińder. Nege deısinder ǵoı? Qazirgi qoralaryń jutań, shópteriń tapshy kúıinde malǵa eshbir jas barmaıdy. Bul syńaımen shaldarǵa áli uzaq qol artasyńdar. Olar basy kórge tıgenshe aıanbas ta. Biraq temir emes qoı. Sender ózderińe jaıly ádis taýyp alǵansyńdar. Óziń kúndiz baǵasyń, áıeliń túnde kúzetedi, «má, bir otar qoı, qystaýyń — anaý, jaılaýyń — mynaý» deısinder de, shal-qutandy aldap-sýlap shyǵaryp salasyńdar. Jazdy qoıshy, sorlaıtynymyz qysta ǵoı. Jaıly qora qaıda, áne-mine dep áli sozyp kelesińder. Kúni búginge deıin yqtyrmaǵa qystatamyz. «Aqsaqal sizge sendik» deısińder de, kóktem kelgenshe, allahýakbar, tóbe kórsetpeısińder.

Mine, jarylqaǵandaryńnyń túri osy. Sonda koǵam malyn men qalaı aman saqtaýym kerek? Aryń úshin janyńdy shúberekke túıesiń. Kempirdiń aty — kempir. Ol kúzet turǵaı, shaıyndy qaınatyp berse, myń da bir raqmet. Kempirdi aıaımyn dep kúndiz de, túnde de bir óziń salpyldap júrgeniń. Biz de temir emespiz ǵoı. Bir kúni sharshap boldyryp, otarly qoıdan aıyrylyp qalsań she? Ondaı kezde ákireńdep, asty-ústin qopara tekserýge ázir turasyńdar. Osyndaı «qamqorlyqtaryńnyń» arqasynda kempir serik bola ala ma? Al áıeliń jastaý bolsa, qansha aıtqanmen, bir jaǵyńa shyǵady ǵoı. Onyń syrtynda biz de sovet adamymyz, balalarymyz oqysa eken, bilimdi bolsa eken deımiz. Qum ishinde ashyp berip otyrǵan mektebiń qaısy?!

Mine, sosyn ortalyqtan úı salyp berdim de, kempirime balalaryńdy oqyt dedim. Balalardy tárbıelep ol otyr. Toqalmen maldaryńdy baǵyp men júrmin. — Aqsaqal únsiz qalǵan jurtty oıly kózimen bir sholyp ótti de:

— Osydan memleketke, myna otyrǵan senderge kelgen zalal bar ma?

Úıdiń ishi qyran-topan kúlki. Shaı quıyp otyrǵan kelinshek shyraıly aq sary júzi bal-bul janyp, áldeneni aıtýǵa oqtaldy. Jurt úıden ata jónelgenin kútip edi, joq, basyndaǵy oramalyn pańdana bir túzep qoıdy da:

— Qartymdy bir emes, bes jigitke bermeımin. Araq ishpeıdi, shylym tartpaıdy. Tabysy jetedi, aıalap alaqanynda ustap otyr. Odan artyq ne kerek? Jasqa shyqqandardy kórip júrmiz ǵoı. Kókala qoıdaı kúnde taıaq jeıdi. Bir qosylyp, bir ajyrasqan ómirleri qurysyn.

— Al, bálem, ózderińe de sol kerek, — dedi bireý úı toly kúlkini basa aıǵaılap.

Baıbala osy áńgimeniń qaq ortasynda bolǵan edi. Kempirine aıtyp kelgende:

— Sen ǵoı deısiń be, ol shaldyń esebi túgel, — dep kúlgen bolatyn. Sol joly endi budan bylaı kúzetke shyǵa almaıtynyn, sharshaǵanyn aıtyp, sovhozdan kómekshi suraýdy ótindi.

Adam qyzyq-aý tegi, óli men tiriniń arasynda júrip, mynaý mıdaı dalada toqal týraly oı basyna qaıdan keldi. Baıbala myrs etip, japadan jalǵyz óz-ózinen kúldi.

Sonaý Qytaıdan 1955 jyly elim dep, jurtym dep kóship kelip edi. Raqmet, qushaq jaıa qarsy aldy. Móldir bulaqta — móldir sý, móldir kóńilden — móldir yqylas. Saǵynyp kelgen Otanyna, onyń sovhozyna, fermasyna, mynaý otaryna degen yqylasy sheksiz taza edi. Endi shirigen jumyrtqadaı aıdalada qalǵany ma? Qar ketip, kún jylynsa da, izdeýshi nege joq? Tańdaýly shopan turǵaı, bir otar qoı turǵaı, tyshqaq laqty da izdeıdi emes pe? Tyshqaq laq qurly bolmaǵanym ba, bul qalaı?

Sol ketkennen mol ketip, otary qyryldyǵa, ózi joǵaldyǵa sanalǵan Baıbala otardyń aıaǵy ósip, qoılar endi qozdar shaqta kókten túskendeı aýylyna aman-esen oralǵan-dy. Jym-jylas joǵalǵan eki aıdyń ishinde ne kórmedi?

Minbede manadan beri tamaǵyna tas tyǵylǵandaı turyp qalǵany — osynyń bári kóz aldyna keldi. Úı-ishiniń ýlap-shýlap, sovhozynyń qýana qarsy alǵany, Zaharchenkonyń saqal-murttan kórinbeı ketken bet-aýzyn túk qaldyrmaı súıgeni, oblystyq radıo men gazette kúni búginge deıin taýsylmaı jatqan maqtaý, mynaý aýdandyq slettiń tórinde qoqıyp otyrǵany, minbege sóz sóıleýge shyqqany — bári-bári Baıbalanyń esine tústi. Biraq esine túsken saıyn bir qalshyl tula boıyn túgel bılep, titiretip áketip barady. Tilin baılap, býyndyryp turǵan da sol qalshyl.

Únsizdikti bólgen aýpartkom hatshysynyń qatqyl daýsy boldy:

— Aqsaqal, aıtyńyz, aıtyńyz. Qalaı boldy, qalaı jeńdińiz qıyndyqty? Sovet adamyna tán erlik dep otyrmyz ony.

Qasym qadalǵan kúıi Baıbaladan kóz almaı qapty. Búgeshigesine deıin, barlyq muń-zaryn, qalaı kúneltkenin túgin qaldyrmaı ol túgel aıtyp bergen-di. Bastan keshpek turǵaı, bul áńgimeni júregi bar adamǵa tyńdaýdyń ózi aýyr. Sonyń bári umyt bolyp, bul da endi aldyńǵy sóılegenderdeı syldyrlata jóneler me eken? Joq, tolqyp tur ǵoı, áne shoqsha saqaly men qoıý murtynyń árbir túgi, árbir ájimi jybyrlap ketti ǵoı.

Mıkrofonnan áreń degende qarlyqqan daýys shyqty.

— Qaraqtarym-aı, aıta alatyn túrim joq. Osy kúnge, myna senderge jete alam ǵoı demep edim. Kóretin jaryǵym bar eken.

Baıbala ózin-ózi ustaı almaı eńkildep jylap jiberdi.

Qasym da kóńili buzylyp, kózinen jas parlap ketkenin baıqamaı qaldy. Baıbalanyń eki aıǵa sozylǵan azapty kúnderi munyń da janyn janshyp, júıe-júıesin bosatyp jibergendeı. Qoıshynyń muńyń qoı baqqan ǵana uqpaı ma?

Biraq Baıbalanyń muńyn jurttyń bári birdeı Qasymdaı uǵa alǵan joq. «Ádemi uıymdastyrylǵan slettiń sheshýshi sátine jete bergende myna shaldyń jylap búldirgeni-aı, á». Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretari Qatalbaevtyń oıy tap osy. Ony yzbarlana qalǵan júzinen ańǵarý qıyn emes-ti. Anaý ferma meńgerýshisiniń bosaǵanyna jol bolsyn. Ashý shaqyrǵan kúıi taǵy jalt qarasa, jasty kózimen ol da hatshyny jep barady eken. Túsinseńdershi Baıbalany. Onyń muńy óziniń ǵana muńy ma?! Osy kezde mıkrofonnan:

— Joldastar, joldastar, kelesi sóz... — degen daýys shyqty.

Mynaý buzylǵan kún bárin eske salyp, Qasymdy talaı jyldardyń qoınaýynan shyǵardy-aý. Ferma keńsesiniń esigin endi asha bereıin degende, arǵy jaqtan pyr-pyr etken GAZ-69 mashınasynyń daýsy shyqty. Jalt burylǵansha, odan saý etip úsh adam túse qaldy. Aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi hatshysy Otarbek Ádiljanov, sovhoz dırektory Ivan Vasılevıch Zaharchenko, partkom sekretari Júrsin Nyǵmetov. «Á, jaqsy boldy, manaǵy áńgime tórkinin endi ózderinen anyqtap bilip alamyn» dep túıdi Qasym. Amandyqtan soń qonaqtardy keńsege kirýge shaqyrdy.

— Joq, ýaqyt ketirmeıik. Káne, Qaseke, eń kúıli, eń ádemi degen bir qozyńdy usta, bárimiz kóreıik, — dedi Ádiljanov.

— Barlyq qozy da jaqsy, bir-birinen bóletini joq.

— Degenmen, degenmen. Eń táýirin. Eń jaqsysyn.

Osylaısha, taza qazaqsha sóılegen Ivan Vasılevıch kózimen aınaladan qozylardy izdedi.

— Qoraǵa kirip ketti. Kórmeısiz be, kún buzylyp keledi.

— Qysta týǵan qozynyń aqyly da erte kire me deımin. Pálelerin kórdiń be? — Júrsin Nyǵmetov óstip turǵandardy bir kúldirdi.

Úsheýiniń de júzinde ári tolqý, ári bir mazasyzdyq bar sekildi.

— Bárińiz de osy jalǵyz qozyǵa bola keldińizder me? — Ádiljanov Qasymnyń sózinen mysqyl tańyrqaýdy tanı qoıdy da, óziniń sypaıy minezine basyp:

— Qazbalap qaıtesiz, bárin artynan bile jatasyz. Ózińiz ádemilep kıinińiz. Myna siz ekeýmiz sol qozyny tańǵy altyǵa deıin Almatyǵa jetkizýimiz kerek. Endi túsindińiz be? Qasaqana myna kúnniń buzyla qalǵanyn qarashy, — dedi. Sózge Zaharchenko qosyldy:

— O, Qaseke, qysta týǵan qozyńyzben aıdy aspanǵa bir shyǵaraıyn dep tursyz ǵoı. Jelatelno, anaý Asylhan Baıbalaevtyń otarynan tańdańyz. Ózin Almatyǵa attandyryp ta úlgerdik. Birinshi hatshymen ekeýi birge ketti. Endigi Taldyqorǵannan asa jyǵylǵan shyǵar.

Qasym anyq-qanyǵyna ábden túsinbese de, áıteýir, munyń asa bir úlken tapsyrma ekenin kókeıine túıgendeı boldy.

— Júrińizder, bárimiz birge tańdaıyq.

Mashına kórse balalardyń ádeti emes pe, jypyrlap jınala qalatyn. Úlkenderdiń sózderine qulaq túrip turǵan Asylhannyń Edigesi:

— Men qozymdy bermeımin, ol enesinen ketse jylaıdy, — dedi erkeleı sóılep. — Onyń ústine, úıde kókem joq. Kókem eshkimge kórsetpeı, óziń bak degen. Men oǵan ylǵı nan berem, sút berem.

«Balaly úıdiń urlyǵy jatpas» degen, mynanyń sózi baǵýy bólek bir qozyǵa meńzep turǵan ǵoı. — Partkom osylaısha túıin jasady.

Bulardyń báriniń de bir-bir súıiktisi bar. Oqýdan kelisimen solaryn mápelep, asty-ústine túsip jatqany. Erte qozdatqan eń aldymen oqýshylarǵa jaqsy boldy. Qysqy kanıkýlynda ermek, — dep sózge aralasty Qasym. — Qoıyp alǵan attarynyń ózi qyzyq. Urǵashy bolsa — Tymerke, Jaıtańkóz, Jylaýyq, Kekirekbas, Týasal, erkek bolsa — Nanqumar, Búrikqulaq, Jyltyrkóz, Áreńtýǵan, Jybyrquıryq, Jyltyńbaı bolyp keledi.

Turǵandar rahattanyp dý kúldi. Balalar olarǵa qosyla máz boldy.

— Áreń týǵany qalaı, sirá bir tarıhy bar ǵoı.

— Ol ras, — dedi Qasym. — Enesi úsh qozy kóterip, týarda qatty qınaldy. Sodan operasıa jasap aldyq. Áreńtýǵan — sonyń eń kenjesi. Al Jyltyńbaı deıtini jem berip úıretken soń, jyltyńdap úıge keledi de turady. Sodan Jyltyńbaı atanyp ketken.

— Gúlsim, — dedi Qasym óz qyzyna, — úıge baryp, mamańa aıt, qazanǵa as salyp, shaı qoısyn.

— Joq, Qaseke, áýre bolmańyz. Qazir júrýimiz kerek. Tańǵy altyǵa jetpesek, onda túgel qurımyz. Jazamyzdy aldymen Qatalbaev joldastyń ózi-aq beredi, dedi Otarbek.

— Úıdegi jeńgelerińniń shaıy tez qaınaıdy.

— Joq, ózimizdi-ózimiz bógemeıik. Káne, qozylar qaı jaqta? Balalar da bulardyń sońynan shubyra berip edi, Qasym:

— Baryńdar úıge. Senderdiń qozylaryńa eshkim tımeıdi, dedi.

— Ótirik aıtpaısyńdar ma? — dedi Edige burtıyp. Men erteń Nansoǵarymmen sýretke túsip, gazetke shyǵam. Sosyn Eńbek Eri bolam.

— Marqum Baıbalanyń nemeresi ǵoı. Maljandysyn kórdiń be?

— Oı, naǵyz shopan sol edi, — dep Zaharchenko basyn shaıqady. Munysynda bir ókinish bardaı. — Atasyna tartsa, jaman bolmas.

Biraz únsizdikten keıin bular qoraǵa kirdi. Kún qaraýytyp ketkennen-aq onda sham jaǵylǵan-dy. Qozylar emýi kerek qoı. Enesimen qosa kózderi jaryqqa shaǵylysyp, jasyldana jalt-jult etedi. Edireıip bári kelgenderge qarady. Ásirese, qozylardyń qarasy súıkimdi-aq.

— Mynaý neshe aılyq?

— Bul eki jarym aılyq. Úsh aılyqty bólek ustap, bólek baǵamyz. Mynalardy da emip bolǵan soń, bólip áketip, óz qorasyna qamaımyz. Myń da bir raqmet, barlyq jaǵdaıdy jasadyńyzdar ǵoı.

Qasymnyń aıaqasty Almatyǵa júretin bolǵany tórt úıli shaǵyn fermaǵa tez tarady. Tańdaý Áreńtýǵanǵa tústi. Qasym kóterip ákep, aýyz bólmesine qoıdy da, qonaqtardan daıyn shaıdan birer shyny aýyz tıýdi ótińdi.

— Basty jumysty jasaǵan joqsyz, áli, — dedi Otarbek Qasymǵa. Qımyly tez bir áıelge ana qozyny jaqsylap shomyldyrtyńyz. Sabyndap turyp shomyldyrsyn. Júninde bir de saltaq bolmasyn. Sosyn qurǵatsyn. Áıtpese jolda tońdyryp alamyz. Birer kúndik jemin, shóbin, sýyn jáne salyńyz mashınaǵa.

Qasym bul jumysty óz áıeline tapsyrdy da, shaı quıýdy qolyna aldy.

— Ózge sapasyn qaıdam, jeńgelerińniń shapshańdyǵynda min joq. Osynda bir qudasy «Kerimbalanyń úıine barǵanynda qonaq sheshinip úlgergenshe, onyń samaýryny kelip te úlgeredi» dep maqtaıdy.

— Mana shaıǵa qaraǵymyz kelmep edi. Buıyrǵan jibermeıdi degen ras-aý, — dedi Ivan Vasılevıch máteldep.

— Qarap otyrǵansha áńgime bolsyn, Ivan Vasılevıch. Sizge bir ertede bolǵan jaıdy aıtaıyn. Meniń myna kórshi Aqsý aýdanynan ekenimdi bilesiz ǵoı. Jalpy, bul jaq Aqsý, Qapaldy asa bólmeıdi. Sonaý otyzynshy jyldary sol Aqsý aýdanynyń Qarabóget degen aýylyna aýdannan bir ókil kelipti. Shikireıip, eshkimdi mensinbeı, ózin oǵash ustapty. Ol kezde aýyl turǵaı, aýdanda qonaq uı bar ma? Túsken úıinde de betaldy kerbezdenip, kerile beripti. Sodan Asyl degen bir qý ekesh shal álgi ókildi úıretpek bopty. Qasyna erip júrip, tamaq ishken jerde:

— Páleń sheke, biz qarańǵy adamdarmyz, bile bermeımiz ǵoı, osy álgi oqyǵan adamnyń tamaq ishpeıdi degeni ras pa? — deıdi eken.

Sonda álgi ókil mańǵazdanyp, aldyna kelgen astan bir-eki shuqyp qana:

— Boldym, — dep qoıa salady deıdi.

Qoıshy, sóıtip, bir úıden, eki úıden, bir kún, eki kún álgi maqtanshaqqa Asyl aqsaqal tamaq ishtirmeı qoıypty. Úshinshi kúni ókil Asyldyń qasynan qashyp, aýyldyń shetindegi bir úıden bıdaı kóje surap ishipti deıdi. Myna shaıdan qaǵylyp, sol ókil qusaı jazdadyq-aý deımin de.

— Sizdi qaıdam, ózimiz qazir et ákelse de daıynbyz. Aýpartkomnyń hatshylary et jemeıdi deıdi ǵoı, ras pa, Oteke,

dep Ivan Vasılevıch qarq-qarq kúldi.

— Almatyǵa ózińiz barmaıtyn bolǵan soń, asyqpaı otyrmaqsyz ǵoı, — dedi Otarbek te esesin jibermeı.

— Al qozy daıyn, — dedi Kerimbala esikten jarqyraı kirip.

— Qaı qozy, qazandaǵy qozy ma?

Qazaqsha qaljyńǵa kelgende aldyna eshkimdi jibermeıtin Ivan Vasılevıch taǵy bir jandy jerden ustady. Malshylardyń ony jaqsy kóretini de osy qaltqysyz ashyq minezi. Baıbala marqumnyń birde ol týraly:

— Uryssa, myqtap ursady. Qaljyńdasa, qatyrady, jasaımyn dese, jasaıdy. Bastyq bolsa, osyndaı bolsyn, — degeni bar.

Mine, sol rıasyz qaljyńyna basyp, Kerimbalany Qasymymen qosa bir qaǵyp qaldy.

— Kótek, ne deıdi, men shomyldyrǵan qozyny aıtam. — Bári rahattanyp dý kúldi.

— Saspa, saspa, qazandaǵym da daıyn demeısiń be!

Qasym áıeline jaqtasýǵa shyqty.

— Sasatyn túk te joq. Qolymyzdan talaı jaqsylar dám tatqan. Ivan Vasılevıchti qoıshy, Otarbek qaınym esikti birinshi ret kórip otyr edi, soǵan uıalyp turmyn.

— Kerimbala birden artyq tatyrmaıdy, — dedi Zaharchenko eki-úshty astarly sózine ózi sylq-sylq kúlip. Bári taǵy qyran-topan boldy.

— Tý, Ivan Vasılevıch-aı, sizdi sózden jeńý qıyn. Dińkeńdi bárin qazaqsha aıtyp qurtady ǵoı, dedi Kerimbala jeńilgenin moıyndap. — Al dırektorǵa eregiskende men qazanǵa as saldym.

— Oıbaı, jeńgeı, — dep Otarbek ornynan atyp turdy. — Raqmet. Almatydan qaıtqan soń, Ivan Vasılevıch ekeýińizdiń qaljyńdaryńyzdy tyńdaýǵa arnaıy bir keleıik. Saǵatyna qarady da:

— 40 mınýttan keıin Qatalbaev Saryózekten telefon soǵýy kerek. Sovhoz ortalyǵyna jetpesek bolmaıdy, — dedi.

Bir qabyrǵada tirelip turǵan kitapqa, tórdegi ilýli dombyraǵa kózi tústi. Sekretardiń bul barlaýyn baıqap qalǵan Ivan Vasılevıch:

— Mundaı jeke kitaphana aýdanyńyzda joq. Al Qasekeńniń ánin tyńdasańyz, silekeıińiz aǵady. Kerimbala ekeýi qosylǵanda... Eto bespodobno, — dedi.

Ústi-basy qar-qar bir bala alqym-julqym júgirip kirgen kúıi:

— Qatalbaev telefon soǵyp jatyr, — dep sózin úzip-úzip áreń aıtty.

— Áńgime buzaý emizer, buzaý taıaq jegizer. Bul — Saryózekten.

Japyryla keńsege bettedi. Qasym jol júrý qamyna kiristi. Trýbkany alysymen-aq Ádiljanov nilge salǵan jipteı qyzaryp sala berdi. «Iá, ıá» dep yńyldap tyńdap tur.

— Qazir shyǵamyz, qazir shyǵamyz.

Telefonǵa bir, turǵandarǵa bir qaraıdy Otarbek. Qysylyp turǵanyn sezgen Ivan Vasılevıch Júrsinge esikti ymdady. Shyǵa turaıyq degeni. Ashýyna minse, Qatalbaevtyń aı-shaıǵa qaramaıtynyn ol jaqsy biledi. Ekinshi hatshy ma, aýdandyq Sovettiń predsedateli me, erkek pe, áıel me — ol aýzyna kelgenin irikpeıdi. Otarbektiń de shekesin qyzdyryp jatpaǵan sıaqty. «Áli fermadan shyqqan joqsyńdar ma» degen sózin qulaǵy shalyp qaldy. Asa zildi aıtyldy ol.

Átteń, osy minezi. Áıtpese jumysty biledi-aq. Kún-tún tynbaı, 24 saǵat jumys isteýge bar. Densaýlyqty da bergen ózine. Aýdannyń árbir butasyn, qaı jerde kimniń otary otyrǵanyn jatqa soǵady. Qysýyn qysady-aq. Biraq sol qysa berem dep jónsiz ketip qalady. Aýdanda bir taısalatyny — osy Ivan Vasılevıch. Onyń ózindik syry bar. Bul da alǵashqy kezde qarsy sóz aıtpaı júretin-di. Joq, tipti shydaýǵa bolmaı barady, mysqyldap, keketip, qorlap sóıleıdi. Talap et, urys, sura jumysty, biraq tildeme, namysqa tıme. Bir ońashada Zaharchenko da attyń basyn jiberdi, tartynǵan joq. Bolymsyz nársege bola janyn sonsha qajaǵany. Sodan beri munymen abaılap sóıleıtin boldy. Teristen jel tursa, munyń da kóterilip ketetinin baıqady. Onyń ústine, sovhozy jaqsy, jumysy júrip jatyr, bilikti dırektordyń biri. Sóıtip, buqqanǵa suǵa bergisi keletin minezin biraz qoıǵyzǵan bolǵandy.

Al Otarbek bolsa, munyń minezi jumsaq. Sonysy úshin de jańa biraz yǵytyp aldy ony. Biraq bul da adam ǵoı, ashyndyra berse, jumsaqtan da jýan shyǵýy múmkin.

— Rasıa qoıdyr deısiz be? Qaıda, mashınaǵa ma?

— Meniń ákemniń basyna qoıdyr dep turǵam joq qoı. Árıne, mashınaǵa!

Zyń etkizip Qatalbaev trýbkany qoıa saldy. Otarbek qaltasynan oramalyn alyp, mandaıyn súrtti.

— Ortalyqta rasıa bar ǵoı, — dedi ol dalaǵa shyǵa salysymen Zaharchenkony, Nyǵmetovty ózine shaqyryp.

— Bar, bar jańa rasıa. Jýyrda alǵanbyz.

Endeshe, tez jeteıik. Ony ornatýǵa da biraz ýaqyt ketetin shyǵar.

Dala tastaı qarańǵy. Qatalbaevpen birge senderdi men de qyspaqqa alarmyn degendeı boran gý-gý etedi. Mashına jaryǵynyń astyndaǵy qar uıtqı jaýyp, onsyz da abyrjýly kóńildi abyrjyta tústi.

Eki aıaqty mynaý pendelerdiń nege sonsha aıaqasty abyr-sabyr bolyp qalǵany mashınanyń artyndaǵy qýysta turǵan Áreńtýǵanǵa ǵana beımálim. Onyń sezgeni — jatar orny kúndegisinen ózgeshe bop ketti. Mashına qozǵalyp qalǵanda «má» dep bir mańyrady da, aýylymen qoshtasqandaı boldy. Qyr jolymen shoqań-shoqań etken tórt dóńgelek ony astyńǵy jaǵynan kóterip tastap, kóterip tastap keledi. Kúnde typ-tynysh turatyn qorasy tym qozǵalaqtaǵysh bop ketken sıaqty. Tanaýlary deldıip, aýyzdary jyp-jyp kúısep turatyn serikteri de joq qasynda. Solarmen qyzyq sekildi edi.

— Qozyń tońyp qalmaı ma? — dedi Zaharchenko qasynda otyrǵan Qasymǵa.

— Joq, Ivan Vasılevıch! Astynda bir ton, eki jaǵynan eki tondy qalqalap jáne qoıdym. Ol az deseńiz, fermadaǵy jyly tonnyń bárin alyp shyqtym.

— Ózimiz tońsaq ta, qozy tońbasyn, — dep aldyńǵy oryndyqta shofer qasynda otyrǵan Otarbek kúldi.

— Bizde solaı ǵoı tegi. Adam ne bolsa, o bolsyn, mal aman bolsyn. Al maldy adam baǵatynyn umytyp kete beremiz-aý!

Qasymnyń qotyr tili taǵy qyshyp ketti. Biraq buǵan eshkim jaýap qatqan joq. Bári únsiz otyra berdi.

Áne-mine degenshe ortalyqqa da jetip, kerek-jaraqtyń bárin alyp, uzaq jolǵa saılandy. Manadan bóten ózgeris aq qozy úshin pık-pık etken birdeńeniń paıda bolǵany ǵana. Jatpaı, áli aıaǵynan tik tur. Qarǵyp shyǵyp keteıin dese, aınalasy qorshaýly. Ol jaǵynan da, bul jaǵynan da jup-jumsaq birdeńeler jibermeıdi. Bar kúshin jıyp, bir-eki ret qarǵylaqtap kárip edi, onysynan eshteńe shyqpady.

— Al Oteke, Qaseke, jol bolsyn! Abyroıly qaıtyńdar. Áreńtýǵanǵa — aq jol! — dedi Ivan Vasılevıch. — Qurdasjandy qudaıǵa, sodan soń bizge tapsyrarsyń.

Mashınanyń esigin jaýyn jatyp Zaharchenko boran qaqpalaǵan aýzyn keńinen asha qarq-qarq kúldi. Artynsha taǵy da aıǵaılap:

— Aq qozy endi bizdiki emes, aýdandiki, — dedi.

Mashına pyr-pyr etken kúıi borandy túnniń tuńǵıyǵyńa kirdi de ketti.

«Aq qozy endi bizdiki emes, aýdandiki». Munyń tórkinin Otarbek túsine qoıdy. Budan ári Qatalbaev ekeýiń jaýap beresiń degen sóz. Qurdasjany Kerimbala boldy da. Jańaǵy az ǵana ýaqyt ishinde ol kisi ózine jaqsy áser qaldyrǵandaı.

— Jeńgeıdiń mamandyǵy kim, Qaseke? — Otarbek únsiz otyrǵannan góri serigin áńgimege tartpaq boldy.

— Qazirgi mamandyǵyn aıtasyń ba?

— Qazirgisi-aq bolsyn.

Ádiljanov Qasymnyń senge kóshkenine ózge bastyq qusap, sham shaqyrǵan joq, jasym kishi bolǵan soń, jaqyndaı sóılegeni shyǵar dep túıdi.

— Qazirgi mamandyǵy — kúıeý baǵý. — Otarbekke qosa shofer de kúldi.

— Eı, bala, sen aldyńa qara. Myna boranda bir jerge tóńkerip alyp júrseń... Sosyn ǵumyr-ǵumyrymyzda súıekke tańba bol ar.

Qasym bul sózdi qatqyldaý aıtty da, áńgimesin odan ári jalǵastyra berdi.

— Meniń bir maıdandas dosym bar. Naǵyz qyljaqbastyń ózi. Biraq áskerde kózge túsken batyl boldy. Aýylǵa kelisimen sol dosym qyzmet surap, aýdandyq Sovetke barady. Aýdandyq Sovet atqarý komıteti ol kezde bedeldi. Qazirgideı erteli-kesh raıkomnyń aýzyna qarap otyra bermeıtin. Sodan kadr bóliminiń meńgerýshisi lıstok toltyryp, «mamandyǵyńyz kim» dep suraıdy.

— Mamandyǵym — kisi óltirý, — deıdi ol julyp alǵandaı. Álgi kisi shoshyp ketip:

— Kisi óltirýińiz ne, ne sóılep otyrsyz? — deıdi.

— Qatýlanbańyz, ózińiz ne sóılep otyrsyz? Onynshy klasty bitirer-bitirmesten áskerge kettim. Bara soǵysqa kirdim. Bes jyl boıy fashıserdi óltirdim. Sodan qaıtyp kelip turǵanym osy. Mende kisi óltirgennen basqa qandaı mamandyq bolady? Ózińiz de oılanbaısyz ba?

Kadrovık ishek-silesi qata kúlip, sodan jaqsy jumys beripti. Kúni búginge deıin sol dosym jalǵandy jalpaǵynan basyp júr.

Kúlkiden Otarbek te sóıleı almaı, shofer jigit te rúlmen qosa ıyǵyn selkildetti. Bul áńgimeden beıqam tórt aıaǵyn baýyryna alyp, asfált jolǵa túsken soń jany tynshyǵan tompıǵan aq qozy ǵana.

— Sol aıtqandaı, — dep sózin jalǵastyrdy Qasym, ala jazdaı aıdalada júretin, qys bolsa, Qopadan shyǵa almaıtyn Kerimbalada meni baqqannan basqa qandaı mamandyq bolady? Qolynyń is biletini jaqsy, áıteýir. Qoıly aýyldyń bar balasyna, áıel-erkegine kıim tigip, ermek qylady.

— Áıel úshin mamandyqtyń kókesi sol ǵoı.

— Kókesi kóke-aý! Biraq jyraq júris sharshatyp ta jiberedi eken. «Fermadan basqa saǵan jumys joq pa, balalar da eseıip qaldy» dep maǵan keıde qyńqyldap, keıde ashýǵa da basyp jiberedi.

— O, Kerimbala, Kerimbala edi ǵoı, — dedi budan keıin Qasekeń daýsyn sozyńqyrap. Ar jaǵy sonaý bir jyldardyń jyqpyl-jyqpylyna kirip ketken sıaqty. Otarbektiń qosymsha suraǵyn kútpeı-aq Qasekeń jastyq shaqtyń jarqyn bir betin ashqysy keldi.

...Áskerden kelgen betim. Týra jıyrma úshke tolǵam. Eki ıyqty julyp jep, endi áıel alý problemasy týdy. Leıtenant sheni ol kezde bul qyryńa generaldaı. Sap-sarala bop kóshege shyǵa kelgeninde, qyzdaryń suqtanyp-aq qalady. Onda myna «Qońyrbel» jylqy zavody. Shirkin-aı, anaý jotalar óńsheń sáıgúlikke syńsyp jatýshy edi. Menińshe, óriske jylqydan artyq sán beretin túlik joq. Áskerge nebir aqqý moıyn ádemi tulparlar alynypty-aý. Soǵystan keıin Semen Mıhaılovıch Býdennyıdyń ózi osynda eki ret kelip ketti. Sol kisige qymyz usynǵan sol anaý Kerimbala jeńgeń. Júz desem artyq bolar, otyz kelinshektiń ishinen tandap apardy.

— Qoıshy, aldymen qalaı tanysqanymdy aıtaıyn. — Qasekeń burynǵydan da jaıdarylanyp, áńgimeni ajarlaı túskisi kelip edi, ete qaldy.

— Alo, alo! Tyńdap turǵan — Ádiljanov. Prıem.

— Qaı jerde júrsińder deısiz be? Borannan jóndi estilmeıdi. Borannan.

— Shamasy Taldyqorǵanǵa taıap qaldyq.

— Boran... Taldyqorǵan. Qaıdaǵy boran? Mana biz shyqqanda kún ashyq edi ǵoı.

Qatalbaevtyń daýsy qatty, ári úzdik-úzdik shyqty.

Mashınanyń ishindegi aıqaı-shýdan aq qozy oıanyp ketti me, art jaqtan typyr estildi.

— Senderde es bar ma? Boran bolsa, adam jalǵyz mashınamen shyǵa ma eken? Bir jerde turyp nemese tóńkerilip qalsańdar qaıtesińder?

Otarbek estilýi tym álsiz bolǵan soń, shoferge toqta dep belgi berdi. Múmkin sonda durys estiler.

Álgiden góri durys, daýys talyp jetkenimen estilýi aıqyn.

— Shymyr Qatalbaevıch! Alańdamańyz. Aıtqan ýaqytta jetemiz. Mynaý boran, múmkin, Taldyqorǵannan ary báseńsir. Prıem.

— Taldyqorǵannan zapas mashına uıymdastyrsa qaıtedi? Qozy qaıda, qozy?

— Qozy jaqsy, ákele jatqanymyz sol ǵoı, Shymyr Qatalbaevıch! Oraýly jatyr. Prıem.

— Oraýly jatyr? Tunshyǵyp qalsa qaıtesińder? Bar ma ózi? Kóp keshikpeı Almatydan telefon soǵam. Saǵat neshe? Prıem.

— Saǵat keshki toǵyzdan asyp barady. — Qasymǵa borandaǵy ónimsiz mıtyń júristen be, túnniń bir ýaǵy bolyp qalǵandaı kórinip edi.

— Otarbek Ádiljanovıch, basyńmen jaýap beresiń. Vse!

— Qaseke, aıtty-aıtpady, qozyńyzdyń jaǵdaıy qandaı?

Qasym qolyn salyp jiberip, búıirin, tumsyǵyn sıpady.

Jas sábıdeı tompıyp jatqanyn sezdi. Mynaý adamdardyń bul úshin biriniń-biri keńirdeginen alyp jatqanynda sharýasy joq. Esebi túgel.

Mashınanyń áreń qozǵalǵanyna qaraǵanda, jol biraz bitelgen sıaqty.

— Mundaıda sabyrly bolǵan jaqsy-aý. Jaýapty jalǵyz ózi de, qalǵanymyz túgel dýrak bolǵanymyz ba?

Qasekeń qatqyldaý sóılep, ornynan qozǵalaqtap ketti.

— «Aýzy qısyq bolsa da, baıdyń uly sóılesin» deıdi qazaq. Birinshiniń aty birinshi ǵoı, aqsaqal.

— Qozyńyz aman bolsa, álgi Kerimbalanyń áńgimesin jalǵastyra berińizshi. — Otarbek ony ádemi arnaǵa qaıta salǵysy keldi.

— Áı, sorly Kerimbala-aı, saǵan kóldeneń birdeńe kezdesedi de turady.

— Jeńgemizdi sorly demeńiz, aqsaqal.

— Sodan ne deısiz, zavodta bir úlken toı boldy. At shaýyp, balýan kúresti. Nesin aıtasyz, soǵystan eńsesi túsip, tıtyqtaǵan halyqty bir serpiltken kún boldy. Eń sońynda qyz qýý bastaldy. Ortaǵa súlikteı qaraǵa mingen bir qyz shyqty. Eki burymy toqpaqtaı, attyń baýyryna deıin salbyraǵan. Aqqubanyń óńdisi. Aty da, burymy da, kózi de qara, ózi appaq. Mundaı da úılesý bolady eken. Aq pen qaranyń sırek kezdesetin jarastyǵy keledi kóz aldyńa. Meni qýýǵa jaraıtyn qaısysyń barsyń degendeı, kózin tóńkere tastap, qamshysyn sulý myqynyna sál tireı, kúlimsirep qarap turdy. Aıtary joq, týra salǵan sýret endi. Mingen aty — meniń atym, ústindegi qyzy meniń jarym bolsyn deıtindeı-aq. Jigit bolsań, baǵyndy synap qal.

Tebinip ortaǵa shyqqanymdy ózim de baıqamaı qaldym. Tortóbelim de ózimdi uqqandaı, oınaq sala qyr kórsetti. Aýyl arasynda «Qasym sal» degen atym bar. Áskerden kelgeli jıi bolǵan oıyn-toıdyń ózimshe kórki bolyp júrgem. Tórt jyl boıy qan kórip, saǵyna shyrqaǵandyqtan ba, ánderim ájeptáýir shyǵyp júrdi. Jınalǵan jurt qyzdy qaıdam, meni tanı ketti. Bári dúr ete qaldy. Qasyna kelgen meni kórisimen, qyz uzyn qos burymyn jyıdy da, basyna bórikshelep orady. Syrtynan qyzyl jibek oramalmen baılady.

Kózin maǵan qaraı bir tóńkerip tastady da, kómbege buryldy. Qyz qýýdyń qalaı bolatynyn kórip júrsiń ǵoı. Ejiktep bárin aıtyp jatpaıyn. Qysqasy, shý degennen-aq Súlikqara shańyn kórsetpeı ketti. Onymen shapqan mundaǵy táýir jylqyshynyń qyzy ekenin sorly basym qaıdan bilsin. Onyń qasynda esekpen shapqandaı boldym da qaldym.

Endi men qasham, qyz qýady. Qasyma jaqyndaı keldi de:

— Áskerden kelgen azamat ekensiz. Súlikqara sizdi qoımaıdy. Atyńyzdyń adymyn kórip turmyn. Aryraqtan qashyńyz, men irke turaıyn, — dep nazdana kúlimsiredi.

Baıqaımyn, at qulaǵynda oınaıtyn ónerin myqtap bir kórsetýge bel býyp shyqqan qyz. Oqtaýdaı jaraǵan atyna da, áziniń kelisti symbatyna da dúıim jurtty bir suqtandyrmaqshy.

— Joq, bıkesh, músirkemeı-aq qoıyńyz. Kezegińizdi alyńyz.

Qulaq tundyrar qıqýdyń astynda ekinshi jaqtan zymyrap berdik. Súlikqara attatqan joq, jonymdy tosa berdim. Biraq qamshy álsiz tıedi. Qulashtap kep kóteredi, qoly batpaıdy. Bul namysyma odan ári tıdi. Jurt máz bolyp, dyrdýǵa basyp jatyr. Bir ýaqytta:

— Jigit jetkende súıedi, qyz jetkende nege súımeske? Qyz úshin de urǵannan súıgen jaqsy shyǵar, bul oıynnyń tártibine men sóıtip ózgeris engizeıin, qarsylyǵyńyz bolmasa, — dedi de, atynyń jaqsylyǵynan erkin kele jatqan neme aýzymnan shóp etkizip súıip alsyn. Jup-jumsaq erni ernime tıgende, tula boıym dý etip, onsyz da namystan órtenip kele jatqan ózegime shoq tústi de ketti. Qaıtadan qamshysyn kóterip, ústi-ústine uryp jatqandaı bolady, biraq qoly batpaıdy. Mine, Kerimbala jeńgeńmen taǵdyr solaı tabystyrǵan.

Keıin baıqadym, jylqyshynyń qyzynda tegi sondaı ójet minezder bolady eken. Sol ójettigi emes pe, «Kólbastaý» kolhozynda basqarma bop dúrildep turǵanymda, bir kúni keldi de:

— Sen tasta bul jumysty, dıplom al, — dedi, — bala-shaǵa, kempir-shaldy ózim-aq baǵa turam, bir jylǵa qoıannyń terisi de shydaıdy demekshi, oqýyńdy bitirgenshe birdeńe etip shydarmyn. Erteńdi oılaıyq. «Áıel úsh kúndigin, erkek úsh jyldyǵyn oılaýy kerek» deıdi ǵoı, sol úsh jyldyqty men oılap turmyn. Baıqaımyn, mineziń bolsa tik, dıplomyń bolsa joq. Erteń bireý artyńnan bir teýip aıdap shyǵar. Bilimiń bolsa — tiregiń bolady, bar oqy, — dedi.

Sodan zoovetti bitireıin. Birlik kolhozynda dıplomdy basqarma bolyp, Kerimbalanyń da kóńili ornyna túsip júrgeninde oqys oqıǵa boldy...

Júrip kele jatqan mashına toqtaı qaldy. Aldynan qarańdaǵan ekeý kórindi. GAI-diń adamdary, qastarynda mashınasy.

— Almatyǵa qozy alyp kele jatqan sizder me? — dedi esikti ashyp.

— Iá, biz!

— Oblystyq Sovet atqarý komıtetinen tapsyrma aldyq. İlege deıin qastaryńyzda bolamyz.

Otarbek qatty qýanyp ketti. Onysyn jasyra almaı:

— Raqmet, jigitter. Myna boran bizge qaı jerge deıin ilesedi? — dedi.

— Ony borannan surańyz. — Qýaqylaý bireýi osylaı dep kúldi. — Saryózekten ary bolmasa qala qoımas.

Qozysyn aımalap jaıǵastyryp júrgen Qasym óz-ózinen birdeńe dep kúbirleıdi.

— Aınalaıyn, qoshaqanym. Seniń arqańda GAI-men júretin halge jettim-aý!

GAI aldynda, bular sońynda, endi qozǵala bergende zyń ete qaldy. Taǵy rasıa:

— Tyńdap turǵan — Ádiljanov. Prıem.

— Qaı jerge keldińder? Men Qatalbaev qoı.

— Taldyqorǵanǵa kireberiste.

— Eı, tasbaqamysyńdar, nege ónbeıdi júristeriń? GAI shyqty ma aldaryńnan?

— Shyqty, shyqty. Raqmet, Shymyr Qatalbaevıch! GAI shyqty degen soń, kóńili ornyna tústi me, Qatalbaev manaǵydaı asa taqymdamady.

— Tezdetińder, otyrmyz ǵoı senderdi kútip kógerip.

Otarbek trýbkany qoıa bergende, taǵy da apparat zyń ete qaldy. Endi ǵana qozǵala bergen mashınaǵa Ádiljanov toqta dedi.

— Tyńdap turǵan Ádiljanov.

— Slýshaı, Ádiljanov, seniń taǵdyryń sol qozynyń jetý-jetpeýine baılanysty. Nege qybyrlap kelesińder? — Daýys óktem shyqty.

— Bul kim eken? — Qalaı bolǵanda úlkenderdiń biri. Sol sebepti de Otarbek «eki» alǵan aıypty baladaı qorqaqtaı sóıledi.

— Men — Stýjevpin! Myna turǵan jerden aıaqtaryńa jem túsip, jete almaı qoıdyńdar ǵoı. Oblystyń namysy degen ne ekenin bilesińder me, qaıdan tapqan mundaı jandardy Qatalbaev? Saǵat tańǵy altyda İlege jetpeseń, bizge ókpeleme!

Oblystar qosylyp, alys-beris bolǵanda Stýjevtiń bir úlken jıynda sóılegenin Otarbektiń tyńdaǵany bar. Yǵytyp-yǵytyp alyp, suǵyp-suǵyp jiberetin ashshy tildi kisi eken. «Bastyqtarǵa bári jarasady» degendeı, ol kúngi daýyldaı soqqan ekpinine asa mán bermegen-di. Qaıta keıin ózi de aýdandaǵy bir-eki jıynda «stýjevshilep» sóıleýge tyrysyp baqqan. Biraq artynan ózinen ózi uıalyp, kópke deıin birtúrli bop júrgen. Roldi shyǵara almaǵan akterdeı muńdy bolyp qalǵan-dy. Adýyndyqty da tabıǵat ózi ana sútimen beretin shyǵar. Jańaǵy aıtqan sózderi munyń taǵdyryna aldyn ala shyǵarylǵan úkimdeı bop ketti me, nemene ózi?

Bárin estip turǵan Qasym Otarbekti aıap ketti. Bir balǵa azdaı, eki balǵanyń astyna túsken joq pa. Áı, osy fermamnyń ózi durys-aý deımin. Mynaý aq qozynyń kele jatqanyn tipti oblıspolkom predsedateli de bilgeni me? Qoshaqanym ekeýmiz tipti sumdyq boldyq qoı.

Apparat taǵy zyń ete qaldy. Ádiljanovtiń júregi taǵy zý ete tústi.

— Otarbek, Otarbek! Men — Qapalmyn. Jaýap ber. Prıem. — Aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli ekenin daýsynan tanydy.

— Tyńdap turmyn. Tyńdap turmyn. Júrip kelemiz. Muqyrynyń taýynan astyq. Qozy aman. Bárimiz de amanbyz. Prıem.

— Uqtym. uqtym. Jazyp al. Qatalbaevtyń jasaǵan grafıgi. Senderdi nashar estiledi deıdi. Túngi birde — Aınabulaq, ekide — Saryózek, tórtte — İle. Túsindiń be? Prıem.

— Bul grafıkti boran tyńdaı ma? Mana saǵat tańǵy altyda İlege qaıtseńder de, jetińder dep edi ǵoı. Eki saǵatty qysqartqany qalaı? Prıem.

— Jaǵdaı ózgerdi deıdi, ólsin-tirilsin, jetsin deıdi. Men mindetimnen qutyldym. Jetkizdim saǵan. Vse.

«Grafıktiń budan da qysqarmasyn Qudaıdan tile. Endigi bir «zyń» tórt saǵatyńa zar ǵyp júrmesin». Úsh birdeı qyspaqqa túsken Otarbekti aıasa da, Qasym kómeıine kelip qalǵan bul sózderdi irke almady. Shofer jigittiń jelkesiniń ózi-aq onyń da ashýǵa tyǵylyp, tyrsyldap kele jatqanyn ańǵartty.

Apparat taǵy zyń etti.

— Áne, aıttym ǵoı, — dedi Qasym. Otarbek trýbkany julyńqyraı keterdi.

— Tyńdap turmyn. Ádiljanov. Prıem.

— Men — Qapal, men — Qapal. Qaı jerdesińder? Qozynyń densaýlyǵy qalaı? Prıem.

— Muqyrydan qulap bara jatyrmyz. Qozy aman. Qozy aman.

Prıem.

— Grafıkke saı emes qoı. Ne dep jaýap berem. Prıem. — Otarbektiń shydamy bitken sıaqty.

— Grafıkti boran tyńdamaıdy de. Boran, boran. Jol aýyrlap barady. Vse.

— Úlken bastyqtardyń urysqanynan kishkene bastyqtardyń tyqyraqtaǵany jaman bolady. Alty saǵatty tórt saǵatqa túsirip, myń tonna astyq quı dese, ony myń jarym tonnaǵa jetkizdiretin solar, — dep kúldi Qasym. Apparat «zyń» etken saıyn bul da qozyǵa qaraı tap beredi. Ol baıǵusta da maza joq, mynaý pendeler túni boıy shýlap, jybyrlatyp esin shyǵardy.

— Anany qara, GAI-diń ózi otyryp qaldy, — dedi shofer jigit.

— Kúlme, «buqaǵa týǵan kún buzaýǵa da týar» degen. Myna qudaıdyń kúni seni de synap baǵar bul joly.

Trospen GAI-di súırep shyǵyp, júz metr júrgen soń, bulardyń ózi otyrdy.

— Al mynaý qaı bastyqtyń buıryǵy? — dedi Otarbek Qasymǵa qarap.

— Bul — tabıǵat degen eń dáý bastyqtyń buıryǵy. «Jazmyshtan ozmysh bolma» dep tatarlar aıtady eken. Tóńkerilip túspegenimizge shúkir de. Sıgnal ber, sıgnal. Analar artyna qaramaýy múmkin.

— Boran estirtpese qaıtem? — Shofer jigit bul sózderdi kúıgelektep aıtty.

— Onda jaryǵyńdy jybyrlat. Bir sóndir, bir óshir. Ózderińniń eń myqty belgileriń ǵoı.

Qaıtyp aınalyp kelip, pyr-pyr etken GAI-diń mashınasy mana ózderine salǵan temir trosty endi bularǵa saldy. Kúrtikten sóıtip julyp alyp shyqty.

— Apyraı, eki mashına bop shyqqanymyz qandaı jaqsy bolǵan.

— Júristeriń ónbeıdi dep bizge ursyp jatyr, — dedi GAI-diń bir jigiti.

— Senderge de tynym joq pa?

— Rasıamyz bar ǵoı. Qaıdan tynym bolsyn?

— Al turmaıyq, jigitter, tartyńdar!

Kóńilge bolmasa, mynaý úsh jaqty zyń-zyń, bireý artynan, ekeýi aldynan Otarbekti sharshatyp-aq tastapty. Jańa toqtaǵan jerde mashına jaryǵymen júzine kózi túsip edi, jaǵy solyq, kózi shúńirek kórindi. Galstýgi de bir jaǵyna qısaıyp ketipti. Mashınaǵa otyrysymen ony qamalaǵan oı qaıta ýysyna alǵandaı boldy, sony seıiltkisi keldi me:

— Oteke, biz osy Kerimbalany umytyp kettik-aý! — dedi Qasym.

— Ras, ras, Qaseke, mynaý zyń-zyń etken páleni qaıdam ornatqamyz? Boran emes, júrgizbeı bóget jasap kele jatqan osy emes pe? Aıtyldy, boldy, oryndaımyz ǵoı. Birinen soń biri, birinen soń biri. Jaýapkershilik degen bizde de bar shyǵar.

E, Oteke, kóreshegin áli aldynda. Shydamdy ekensiń, qaıta seniń ornynda bolsam, eń bolmasa raııspolkomdy men mana boqtap jiberem. Aq qozy ákeler abyroıdan kim shet i alǵysy keledi. Kórip tur osydan, eger bári oıdaǵydaı bolsa, siz ben biz erteń dalada qalamyz. Qozyny jetkizgen anaý Qatalbaev, anaý Stýshev bolyp shyǵady. Raııspolkom predsedateli de nege jantalasyp jatyr? Jaqsy ataný kerek. Bara-bara osy bir ádet jazylmas dert bop kete me dep qorqam.

— Aq qozy jetpeı qalsa she?

— Onda myna senimen men kináli bolyp shyǵamyz. Men aıtqam. Men barlyq jaǵdaıdy jasaǵam. Men nusqaýdy túp-túgel jetkizgem. Áńgime osylaı bop ketedi. Jaýapsyz, aýdan namysyn, oblys namysyn oılamaıtyn biteý biz bop shyǵamyz. Boranda, mynaý kún raıynda eshkimniń sharýasy bolmaıdy.

— Mana bir maǵan qandaı oı keldi deısiń ǵoı. Shirkin-aı, myna «zyńyldaq» anaý jyldary Baıbala adasqanda bolar ma edi.

Onda ony eki jarym aı joǵaltyp, óldige sanamaımyz ǵoı. Aqyry sol adasý jetti emes pe túbine. Jarty jyldan soń baýyrym da baýyrym» dep dóńbekshı berdi. Dárigerler de eshteńe jasaı almady. Búırek, baýyr qatar qabynǵan dep tapty. Qabynbaı qaıtsyn, jyly tóseksiz, ystyq assyz sonshama júrgen soń. Adam temir emes qoı.

Áli esimde, Ivan Vasılevıch, sovhoz dırektory Zaharchenkony aıtam, qabir basynda qatty tebirenip sóıledi. Qaıtys bolǵan soń, jurt qoshtassyn dep tabytyn sovhozdyń Mádenıet saraıyna ákep qoıdyq. Onyń da ınısıatory — Ivan Vasılevıch. Buǵan deıin ólikti bulaı jóneltý bizdiń aýylda bolmaǵan. Sosyn qabir basynda mıtıń uıymdastyrdyq. Qulaǵymda áli júr, sonda Zaharchenko bylaı dedi:

— Bes jyldyń ishinde sen jaqsy qasıetterińmen, eń aldymen eńbekke adaldyǵyńmen bárimizdiń júregimizdi baýrap aldyń. Eńbekke adaldyǵyń — Otanǵa adaldyǵyń. Kóp problemasy bar mynaý qoı sharýashylyǵy úshin, ıaǵnı sovhozyń úshin áli kerek ediń. Seniń boryshqa degen adaldyńnan jastarǵa arnaıy jazǵan tabıǵı oqýlyqty kórgendeı bolýshy edik. Sol kitapty salaqtyǵymyzdan ózimiz joǵaltyp otyrmyz. Keshir, Baıbala, sen tabıǵattyń dúleı kúshiniń emes, bizdiń dármensizdigimizdiń qurbany boldyń. Baqyl bol, qaıran qart, qaısar emen! Seniń qaısarlyq nárińdi Asylhandaı butaqtaryńa bersin.

Anaý aýyl syrtyndaǵy kúmbezdele salynǵan ádemi zırat — sol Baıbalanyki. Sol jotany jurt qazir Baıbala jotasy dep atap ketti.

Qurdaspyz ǵoı, qaljyńdaı beremiz, keıin «Baıbalany solaı jóneltkendegi saıasatyń qandaı saıasat boldy?» dep suradym Zaharchenkodan. Jaqsy, mıtıńi ótkizdiń, ol búgingi salt deıik. Al keıin úıinde moldalar quran oqydy ǵoı.

— Onda eshqandaı da saıasat joq. Eńbek adamyna degen adal kóńil, shyn peıil. Mynaý ósip kele jatqan jastarǵa taǵylym bolsyn degenimiz. Ólikti tiriler úshin qurmetteý kerek. Mıtıń ashyp jatyrsyń ba, sóz sóılep jatyrsyń ba, marqumnyń qulaǵyna onyń eshqaısysy da jetpeıdi. Qazaq maqaldarynyń ishinde máni óte tereń bir maqal bar. «Atańa ne kórsetseń — aldyńa sol keledi». Óziń oılanshy, qazaqsyń ǵoı. Ólikke qurmet kórsetseń, erteń seni de solaı qurmetteıdi. Ólikti qorlasań — sen de qorlanasyń, aldyńnan shyqpaı qoımaıdy. Arýaq atqyr dep qazaqtar nege qarǵaıdy, bul — aýyr qarǵys. Bul qarǵysqa ólikti qorlaǵandar ǵana ushyraıdy. Al Quran oqyldy degenge kelsek, bul óte názik másele, qurdasjan. Olardyń Qytaıdan kelgenin eskermeýge bolmaıdy. Din áseri bizdegi qazaqtardan basym. Tyıym sap kór, ne bolar eken. Seniń jasaǵan qurmetińniń bárine de qol bir-aq sermeledi. Anaý Asylhannyń jankeshti jumys istep júrgeni de — sol ákesine degen qurmetke jaýap. Baıbalanyń ólimine degen qurmet — bile bilseń, shopan qaýymyna degen qurmet.

— Meniń záremdi alatyn bir jaı bar, — dedi Ivan Vasılevıch taǵy da aǵynan jarylyp.

— Túbegeıli bir shara qoldanbaı, myna kúımen kete bersek, shopansyz qalamyz áli. Bizdiń artymyzdy Qytaıdan kelgen qazaqtar japty, ras pa? Mehanızator tabylady, agronom, mal dárigeri bar, shopanyń bulbul ushar áli kózimizden. Qalaıyq, qalamaıyq, soǵan ketip baramyz.

— Áneýkúni bir áriptesimniń áńgimesi ishek-silemdi qatyrdy, — dep jymıdy odan soń Ivan Vasılevıch. Qazir klasymen qoıǵa barý moda ǵoı. Sondaı bir klass kelipti kolhozyna. Qoıdy eshkiden, sıyrdyń erkek, urǵashysyn aıyra almaıtyn qalanyń kádimgi selkildekteriniń ózi bolsa kerek. Malǵa barý jónindegi shaqyrýǵa ún qosqan ǵoı, tegi. Taratyp-taratyp ár fermaǵa jiberedi. Bireýine derbes otar tıedi. Malmen kózi shyqqan ákki predsedatel bulardan qaýip qylyp, kóbirek baqylaý jasap júripti.

Bir kúni álgi derbes otarǵa kelse, tapa tal túste qoı azan-qazan qorada qamaýly tur deıdi.

— Eı, mynaýyń ne, nege jaımaısyń?

— Nege jaıam, búgin jeksenbi ǵoı. Qoılar da demalýy kerek, — depti.

Kúlersiń be, jylarsyń ba? Árıne, durysy — jylaǵan. Munyń arǵy tórkini urandap júrip, ulaǵat kórsetýdi umytqanymyzda jatyr. Al klasymen qoıǵa barsyn. Sonda óz-ózinen qoı baǵylyp kete me? Ony úıretýshi qaıda, olardyń boıyna jerge, malǵa degen súıispenshilikti kim egedi, bul tustaǵy jyldap jınaqtalǵan olqylyqtyń ornyn kim toltyrady? uran, qur dyrdý ony toltyra almaıdy. Uran qoı baǵyp bermeıdi. Mine, osyndaıda Baıbalalar kerek. Onyń shydamdylyǵy, malǵa degen sheksiz súıispenshiligi kerek. «Kóńilsizden kótsiz bala týady» demekshi, yqylassyzdan irgeli is shyqpaıdy. Al bizge keregi — irgelisi. Sondyqtan eń aldymen malsaqtyqty, malsyz tura almaıtyn psıhologıany ornyqtyrýymyz kerek. Bul ońaı ma? Árıne, ońaı emes. Tájirıbe men bilim osyndaı qamqorlyq bar jerde ǵana ushtasady. Ol ushtastyrýdy kúr aıǵaı emes, qaraket qana jasaı alady.

Al qaraket atasy Baıbalalar joq bolsa she, olar ómirden erte ketse she? Baıbalany jerlegende, men sol qanǵa sińgen malshylyq qasıetti mezgilsiz jerlep jatqandaı boldym. Osy kúnge deıin ol shaldy oılasam, osy oılar qalaqaı tıgendeı dý etkizedi.

— Mine, hoholym qalaı-qalaı arydan oılaıdy, — dep Qasym uzaq áńgimesin bir qaıyrdy.

— Menińshe, aıtqandarynyń bári qısyndy.

— Renjiseńiz de aıtaıyn, ol qurdasyńyzǵa oblys «quda» túsip otyr.

Qaıter eken dep, Otarbek artyna burylyp turyp qarap edi, Qasym senerin de, senbesin de bilmeı, kózin jypylyq-jypylyq etkizdi.

— Mundaı adamdardy joǵaryǵa súıreı bermeı, istiń taǵdyry sheshiletin kolhozda, sovhozda ustaý kerek. Al barsyn, oblystyq bastyq boldy deıik. Ne bitiredi sonda? Jańaǵy raııspolkom qusap, «grafık, grafık» deıdi de otyra ma? Qudaıym-aý, poezd emes, samolet emes, mashınamen jol júrgenge grafık jasaǵandy kim kórgen? Onyń ústine, boran aıaq bastyrmasa. Kúlkiń keledi-aý tipti kúlkiń. Men adam tanysam, Ivan Vasılevıch ol jaqqa barmaıdy. Telefonmen emes, adammen jumys isteýge jaralǵan basshy botalaǵan túıedeı balasynyń qasynan ketpeıdi. Onyń ústine, bul jerde ózi qoja, ózi bı. Ol jerde ashqan aýyz ben túıilgen qabaqqa qaraýy kerek. Oǵan onyń tabıǵaty shydamaıdy. Apyr-aý, árkimniń ornyn taýyp qoıý kerek qoı.

Zaharchenkonyń tabıǵatyn taıga tańba basqandaı aıtyp berdi.

— Myna mysalǵa nazar aýdar. Bólektep orýdyń alǵash shyqqan kezi. Umytpasam, 1958 jyl. Egin de jaıqalyp berdi-aý, shirkin. Saqyldap turǵan kombaındardy oraqqa endi sala bergenimizde, oblystan jarlyq tústi.

— Barlyq egis bólektep orylsyn. Kombaındardy soǵan qaıta saılańdar.

— Egin túsip ketedi, ýaqyttan utylamyz ǵoı, — degenderge: Ia — partbılet, ıa — bólektep orý», — delindi.

Árıne, partbıletpen kim qoshtasqysy keledi. Basqa sharýashylyqtyń basshylary kombaındy qaıta buzýǵa kiriskende, Ivan Vasılevıch burynǵysynsha tarta berdi, áli esimde, «bólektep orýǵa qyryn qaraǵany úshin» bir sógisti sonda aldy-aý deımin. Ekinshi jaıdy da jiberdi.

Sol-aq eken, al qara jańbyr jaýsyn kelip. Sol jaýǵannan mol jaýyp, kún qabaǵyn eki jeti ashpaı, kóz jasyn sorǵalatty pa turdy. Ózgeler myqshyndap, egini kógere bastaǵanda, bul memleketten de qutylyp, tuqymdy da quıyp, malǵa jem de daıyndap, ańyzda maldy da qońaıtyp aldy.

— Eginim orylmaı qalǵannan góri, eki sógisti alaıyn, — deıdi eken sonda.

Olaı etkeni — istiń yǵyn biledi. Joǵarydan aıtylǵannyń bárine quldyq urýshy emes, óz basymen jumys istep, óz júregin, el júregin tyńdaı bilýshi. Kórsetkish degen keremet ár gektardan 25 sentnerden ónim, bul óńirde, tálimi jerde bolyp kórmegen túsim. Kim utty, yqtaı bergender utty ma, joq ózin jeldiń ótine ustap, eń aldymen is múddesin oılaǵandar utty ma? Árıne, sońǵysy. Naǵyz basshy kórinip turǵan qyrsyqqa kóz jumbaı jasaı almaıdy. Yqqandar men buqqandar sonda maqtaý alǵan joq, qaıta keıin «tabıǵı erekshelikti eskerýge qabiletteri jetpegender» degen soqqynyń astynda qaldy. Keıbireýi qyzmetpen, keıbireýi partbıletpen qoshtasty. Al Zaharchenko bolsa, «esti adamnyń esebi túgel» degendeı-aq, kez kelgen jıynda maqtalyp, tasy órge domalaı berdi. Eki sógisti bergenderdiń ózderi-aq olaryn qaıtyp aldy. Oblysta qaı qyzmetke almaqshy eken ózin...

Apparat zyń ete qaldy.

— Men — Qatalbaev. Qaı jerde kele jatyrsyńdar, eı?!

Otarbek bárine shydaǵanmen, Shymyr Qatalbaevıchtiń osy «eı» degenin árdaıym tyjyryna qabyldaıtyn. Bul joly da solaı boldy. Ony daýys yrǵaǵynan baıqatyp ta aldy.

— Áli uıyqtamaǵansyz ba, Shymyr Qatalbaevıch.

— Uıyqtatarsyńdar sender. Qaı jerde ekenińdi aıtsańshy áýeli.

— Saryózekten óttik. Bul jerdiń qary tipti juqa eken. Boran da bizben qoshtasty. Endi júris ónetin shyǵar. Tórtińizdi bilmeımin, saǵat 5-te İlede bolamyz. Prıem.

— Qurttyńdar-aý, qurttyńdar-aý, tegi. Kirpiksheshen de shapshań shyǵar senderden. Qozy qaıda, qozy! İshin ezip alǵan joqsyńdar ma?

— Nege eziledi, baqqanymyz sol ǵoı. Qasym myrs etip kúlip jiberdi. — Tıiseıin dese, syltaý tabyla ketedi eken-aý, á. İshi ezilgeni qalaı, mápelep kele jatqanymyz sol emes pe?!

— Eı, anaý jyrqyldap otyrǵanyń kim? Nesine máz bop keledi?

— Qasym Ońalbaev qoı ferma meńgerýshisi. Mal ıesi bolǵan soń, birge kele jatyr.

— Qaıdaǵy mal ıesi? Qysta qoı qozdatýdy sol oılap taýyp pa? Sen de soǵady ekensiń. Áı, kisi tanymaısyńdar-aý... Osyndaı jaýapty jumysqa sondaı adamdy ertip shyǵa ma eken? Ana Zaharchenkonyń ózi nege alyp shyqpaǵan?

— Mal jaıyn menen jetik biledi. Qozynyń qasyna osy kisiniń otyrǵany jón dedi. Men de qosylamyn ol pikirge. Jaqsy qarap kele jatyr.

— Jaqsy qarap, jaqsy qarap... Kórermin jaqsy qaraǵanyn. Jaraıdy, jetińdershi ózderiń...

Qatalbaev trýbkany tastaı salǵandaı boldy. Otarbek Qasymnan uıalǵannan uzaq úndemeı otyryp qaldy.

— Meniń kórgen quqaıym bir bul emes, Oteke. Úırendik qoı jigerdi qum qylǵanǵa, qysylmańyz. Adal kóńilmen mynaý tapsyrmany adal oryndasaq boldy.

— Manaǵy Kerimbala áńgimesin jalǵastyryńyzshy. Álgi oqys oqıǵańyz ne sonymen? Rasıa taǵy zyń ete qaldy.

— Men — Qapalmyn. Men — Qapalmyn. Qaı jerdesińder?

— Qap, mynalar tynyshtalyp, júrisimiz biraz ónip qalyp edi, bastaldy ma taǵy, — dedi Qasym ári kúle, ári renjı.

— Men Shymyr Qatalbaevıchke dolojıt etýim kerek. Qaı jerdesińder? Zaharchenko da shyǵady arttaryńnan. Prıem.

— Oı, biz Almatyǵa jetip qaldyq qoı. Zaharchenkony nege áýre etesińder? Ol — bosqa júris, bosqa júris. Bizdi qýyp jete almaıdy. Prıem.

— Bilmeımin, men eshteńe bilmeımin. Shymyr Qatalbaevıch Zaharchenkonyń ózi nege shyqpaǵan dedi.

— Nege shyqpaǵan dese, ol qazir shyqsyn degen sóz emes qoı. Zaharchenkony áýre qylmańdar. Prıem.

— Men birinshiniń aıtqanyn oryndaımyn. Ǵafý etersiz, Otarbek Ádiljanovıch, grafık qalaı, grafık? Prıem.

«Grafıkte basyń qalǵyr. Grafık, grafık dep taqyldaıdy ǵoı. Astyq, sút nemese et ótkizip jatyr ma eken. Qap, myna Zaharchenkony bosqa áýre etetin boldy-aý».

— Qam jeme, Oteke, — dedi Qasym onyń oıyn kitaptan oqyp turǵandaı dál ústinen basyp. — Men biletin Zaharchenko bolsa, ol beri eles de shyqpaıdy, Myna dúrbeleńniń kezekti bir qyshymasy ekenin Ivan Vasılevıch jaqsy túsinip otyr. Bizdiń qozyny aman-esen jetkizetinimizge de senimdi sol.

Aýdandaǵylardy tynyshtandyrý úshin «jaraıdy» deı saldy. Olaı demese, tan atqansha uıqy bermeıdi ǵoı. Osyndaı mysaqaılar jumysty qyryp jatqandaı bolady. Eldi qym-qıǵash áýrege salyp qoıatynyn qaıdan bilsin. Úıine de bárin jalǵyz ózi tyndyrǵandaı, ahylap-úhilep baratyn shyǵar.

Kórmeısiń be, túnimen kóz ilmegendeı syńaı kórsetip otyrǵan joq pa. Ondaıǵa sheber bolady bular. Orystyń dana maqaly tap solarǵa arnalǵandaı: «Aqylsyzǵa namaz oqy deseń, mandaıyn jarady» deı me.

— Osy maqaldy sál-sál redaksıalaıyn ba, Qaseke!

— Káne, káne, mynaýyń qyzyq eken.

— Jaǵympazdy jumsasa — janyńdy shyǵarady.

— Ha, ha, ǵajap. Týra búgingi kúnniń maqaly. Shofer úsheýi de rahattanyp kúlip aldy.

— Ǵafý etińiz. Umytpaı turǵanda jazyp qoıaıyn. Avtory Ótekeń dep. — Qasym tós qaltasyna qolyn salyp, áldeneni izdep jatty.

Mashınanyń júrisi endi túzeldi. Taq-taq jolmen zyrlatyp uryp keledi. GAI-diń jymyńdaǵan kóp shamy kózin aýyrtty ma, álde myna túngi júris sharshatty ma, shofer jigit bet-aýzyn ýqalap-ýqalap qoıady.

Qozysyn sıpalap, amandyǵyn taǵy teksergen Qasekeń:

— Qumalaq tastap, asty sýlanypty, — dedi. — Toqta qurǵataıyq. Aq qozy da joldyń jaqsarǵanyn sezgendeı qýtyń qaqty. Endi onyń astyna ton emes, kıiz tóseldi. Jan-jaǵy ashyq-tesigi joq pa eken dep taǵy qaraldy. Borannyń gýilinen ótkenmen, kóktemniń túngi qara sýyǵy bar ǵoı. Tabıǵattyń minezi de qyzyq-aý. Bir oblystyń jerinde bular qyspen de, kóktemmen de saparlas boldy. Qysekeń ysqyrǵan, yshqynǵan boranymen qyspaqqa alsa, kóktem sonyń bárin jýyp-shaıǵandaı jumsaryp, qabaǵyn asha bastady. Adam kóńili de tabıǵatqa táýeldi ǵoı. Manaty qorǵasyndaı janyshqan sezimder endi shýaqtana bastaǵan sekildi. Jeter jerdiń jaqyndap qalǵandyǵynan ba, áıteýir, bir jeńildik paıda boldy.

Otarbek qaıta-qaıta úzile bergen áńgimeniń jelisin onan ári jalǵastyrǵysy keldi.

— Sonymen, Qaseke, Kerimbalaǵa oralaıyqshy. Kerimbala emes, álgi oqys oqıǵaǵa.

— Kerimbala deı bersek, mynaýyń zyń ete qalýshy edi, qoıa tursaq qaıtedi.

— Joq, Qaseke, «nanym bar, nanym bar» degenshe jep tynaıyq ta.

— Endeshe, ol oqys oqıǵa da — manaǵy Qatalbaevtyń syrttan ton pishkeni sekildi dúnıeden shyqqan nárse. «Daýdyń basy Daırabaıdyń ala sıyrynan bastalypty» demekshi, áńgime osy «Qońyrbeldiń» qandaı sharýashylyq bolýy kerek degennen qaǵyndy. Ózime de sol kerek, ózge sharýashylyqta júrip, onyń soıylyn nege soqtym deımin osy kúni. Artymdy qysyp, tynysh otyrmadym ba?

Dúrildep turǵan jylqy zavodyn astyq sharýashylyǵyna aınaldyrmaq boldy. Tıtteıimnen sonda óskenmin, oı-shuńqyryn jaqsy bilem, bul — tek maldyń jeri, onda da jylqyniki. Qyzyp kettim, aldym da soqtym.

— Bizden burynǵylar aqymaq bolmaǵan. Bul óńirge jylqy ósirip durys istegen. Dalanyń qur keńdigine qyzyǵyp, astyqtyń astynda qalamyz deý — baryp turǵan bilimsizdik. Basqasyn bylaı qoıǵanda, anaý júziktiń kózinen ótkendeı sáıgúlikterdi qaıda jiberesińder?

— Sen ana óz kolhozyńnyń namysyn jyrtyp al, «Qońyrbelde» neń bar, — dedi oblystan kelgen dáý. — Sosyn meni saıasatty túsinbeıtin taıyz, saıası soqyr dep soısyn qorytyndy sózinde.

— Jylqy ósiretin jerge — jylqy, qoı ósiretin jerge — qoı, astyq salatyn jerge astyq salý kerek degen saıası soqyrlyq pa eken? Siz orynsyz ári artyq aıtyp tursyz, sózińizdi qaıtyp alyńyz. Kimniń soqyr ekenin ýaqyt áli kórsetedi, — dep qaıtadan sóz surap, men de qasardym.

Mine, sol kúnnen bastap, atymnyń eri moınyna ketti. Eki aıdan keıin «Birlik» kolhozymen qoshtastym. Tórt aı jumyssyz otyrdym. Kóresini Kerimbaladan kórdim.

— Seniń osy tikbaqaılyǵyń túbińe jetken, pás usta ózińdi, pás usta, aýdannyń, oblystyń sheshetin máselesinde neń bar eı, seniń, — desin kelip.

Aqylshylar kóbeıip ketti. Baıaǵyda bir kedeı jalǵyz túıesin joǵaltqan eken deıdi. Sodan izdemegen jeri, barmaǵan aýyly qalmapty. Azyp-tozyp, ábden sharshap úıine keledi. Túıeni taba almaǵanyn sezgen áıeli basqa sóz aıtýǵa batpaı, «el qandaı eken» depti.

— El me, el jaqsy. Túıesi joǵalmaǵannyń bári aqyldy eken. Nege baılap qoımadyń, túnde aýyq-aýyq qarap turmadyń ba, aldyńǵy eki tizesinen tusap tastaǵanynda, eshqaıda ketpeıtin edi ǵoı. Áıelińe kúzettirmediń be, — dedi.

Sol aıtpaqshy, qyzmetindegilerdiń bári «olaı sóılemediń be, bylaı sóılemediń be, juqartyp aıtý kerek edi ǵoı, synnyń da aıtatyn jeri bar, aıtpaıtyn jeri bar» dep soqty. Onyń ishinde áriptesterim de, qurdastarym da, týystarym da boldy.

— Ol úshin Qasymdy anasynan qaıta týǵyzý kerek, — dedim. — Shynynda solaı ǵoı. Mektepte ádil bol, shyndyqty aıt dep úıretti. Áskerde ádildik úshin kúrestik, ádiletsiz qaraqshy jaýdy qandy uıasynda talqandadyq. Instıtýtta da ustazdarymyzdan estigen eki sózimizdiń biri ádildik, shyndyqty aıtý bolatyn. Meniń qaıran qalatynym, qarsy sóz aıtqanǵa nege sonsha qatalmyz? Qarsy pikirde aqıqattyń ushqyny bar shyǵar dep nege qaramaımyz? «Men óz qatemdi qarsylasymnyń qaharly synynan izdeımin» degen eken erte zamanda bir kemeńger.

Qoıshy, osy suraqtardyń sheshýine jete almaı, talaı uıqysyz túnder ótti ǵoı. Sonda uqqanym: adamǵa eń aýyry kinásiz jazaly bolǵan eken. Kózimdi baqyraıtyp tandy tańǵa uram. Nebir minezdi de kórdim. Bárinen de ersisi adamnyń saýysqany bolý ma dedim. Keıbireýler kisi óltirgendeı menen áýeli qashqaqtaıtyndy shyǵardy. Onyń ishinde «pálensheke, túgensheke» dep keshe astyńa kirip kete jazdap júrgender de bar. Bulardyń piri kisilik emes, kreslo eken ǵoı deımin ishimnen.

— Kóz ilmediń-aý, — deıdi sondaı túnde Kerimbala. Sóıtsem, ol baıǵus ta úıyqtaı almaı jatady eken ǵoı.

Sol kúnderi janyma eń qatty batqany atamnyń — Kerimbalanyń ákesiniń jylaǵany boldy. Ol kúıeý balasynyń ornynan túskenine emes, jylqynyń jan-jaqqa toz-toz bolyp ketkenine jylady.

— Qambar ıemnen beri qadiri ketpegen mynaý túlikke kimniń qahary tústi eken, á? — dedi bir kúni. — Shapshań jaýdy aldyrǵan, minseń quba jondy artynda qaldyrǵan, talaı-talaı batyrlar jyrynda súıgen jarmen ǵasyrlar boıy qatar jyrlanǵan qaıran jibek jaldy qylquıryǵym-aı. Qymyzyń men qazyńa da zar bolatyn kún týyp kele me, nemene?! Anaý jaılaýǵa shyǵar joldy qýsyryp jyrta bastaǵannan-aq shoshyp em.

Osylaısha, tógip-tógip jibergende, men ornymda tura almadym.

Eń sumdyǵy, Súlikqara men Salkúreń qaıtyp kelgende boldy. Súlikqaradan habaryńyz bar, Oteke. Salkúreńniń qaıdan shyqqanyn aıtaıyn. Men qyzyna qosylysymen, qaıyn atam bir kúreń dónenge erekshe yqylasty boldy. Aýyq-aýyq jaratyp báıgege qosty, qysta eptep shanaǵa úıretti. Qorada baılaýly turǵanda, ádemiligine syrtynan kelip suqtanǵandardy qýyp júrgenin óz kózimmen san kórdim. Arǵy atasy áskerge alynǵan, osy óńirge aty shýly Kúreń aıǵyr eken. Esik pen tórdeı salaly jylqynyń tóresi edi desedi, aqyry ataqty bir qolbasshynyń taqymyna tıipti.

— Mynaý — sol asyldyń jurnaǵy, tulpardyń tuıaǵy, — dep otyratyn atam.

Bir kúni Kerimbala — Súlikqaraǵa, men Salkúreńge minip kele jatyr edik, qaıyn atam aldymyzdan shyǵyp, murtynan kúlip tur eken. Júzinde asa bir rıasyz maqtanysh sezim.

— Ózderiń jarasqanmen, attaryń jaraspaı júrýshi edi. Mine, endi durys boldy. Páli, baqytty bolyńdar!

— Alǵash tanysqan toılaryńda seniń astyńda osy Salkúreń bolǵanda, Kerimbalaǵa jetkizbeıtin ediń, — dedi ile-shala kúlip. Ol kisimen qaljyńymyz tipti jarasyp ketken-di.

— Áke-aý, qyzyńyz ábden qamshynyń astyna alsyn dep Kúreńdi ádeıi tyǵyp qoıǵansyz ǵoı onda.

— Ras, ras, — dep jaryqtyq keńk-keńk kúldi. — Tyǵýyn tyqqan joqpyn-aý. Ol kezde bul janýar jastaý boldy. Sen ózime bala bolǵanyńnan keıin ǵana kózim tústi buǵan. Ekeýińniń attaryń da jarasty bolsyn degenim ǵoı.

Al Salkúreń dep qalaı qoıǵanymdy bilesiń be? Bilmeısiń, árıne. Esinde qalsyn, aıtyp bereıin. Osyndaǵy myqty bir dombyrashynyń úıine baryp kúı tyńdaǵanym bar. Kóp kúıdiń ishinde bir kúı ishi-baýyrymdy eljiretip jiberdi. En dala, muń dala, ersili-qarsyly egesip jatqan eski ómir, sonyń ishinen bir dúbir estildi. Kádimgi dúldúldiń dúbiri, shapqan saıyn, eti qyzǵan saıyn údeı túsken shabyt dúbiri, shabytty shattyqqa aýystyrǵan shabys dúbiri, ásem dúbir, sulý dúbir, sylqym dúbir. Eski kúılerdiń ishinde nebir keremeti bar ǵoı. Biraq mynaý eshýaqytta estimegen kúıim. Áserlengenim sonsha:

— Myna kúıińniń aty ne? — dedim shydamsyzdanyp.

Munyń aty Salkúreń, — dedi. — Unatsańyz, Kerimbalaǵa úıreteıin.

Salkúreń, Salkúreń, á! Esime saǵan beıimdep júrgen Kúreńim túse qalsyn. Mine, sodan ol «Salkúreń» atandy da ketti. Biraq Kerimbala sol kúıdi áli úırengen joq-aý deımin. Óıtkeni tartqanyn kórgen emespin. Qoly tımegen shyǵar, balaly boldy. Predsedateldiń áıeli boldy, — dep qaıyn atam jymıyp kúldi.

Úıir-úıir jylqyny taratyp, zavodtyń ıý da qıý bolyp jatqan kezi. Atamnyń da saly sýǵa ketken. Sonda baıqadym, naǵyz jylqyshy aldyndaǵy jylqysynan aıyrylǵanda jynynan aıyrylǵan baqsydaı bolady eken.

Sóıtip júrgen kezde bir kúni ińirde jylqynyń zarly kisinesi estildi. Artynan taǵy bireýi qońyraýlatyp ala jóneldi.

— Oı, mynaý Súlikqara men Salkúreńniń úni ǵoı, dep atam dalaǵa atyp shyqty. Biz de tura-tura júgirdik.

Bastaryn atamnyń eki qoltyǵyna tyǵyp jiberipti. Oqyranady kep, oqyranady kep janýarlar. Atam saqalynan alty taram jas aǵyp jylap tur eken. Sol kórinis bárimizdiń de júregimizdi ezip-ezip jiberdi. Kerimbala — Súlikqaranyń, men Salkúreńniń moınyna asyldyq. Senesiz be, jylqy jylaıdy degendi estýim bar da, kórgenim joq edi. Tap sol joly kórdim: Súlikqaranyń da, Salkúreńniń de kózderinen monshaq-monshaq jas domalap tústi.

Erteńine atam sovhozǵa bardy, aýdanǵa bardy, taǵy bir jeti sabyldy, eń bolmaǵanda, osy eki janýardy alyp qalýǵa jan saldy. Biraq eshteńe shyǵara almady. Qaıda barsa da, mańdaıy tasqa tıdi-aý deımin. Bir kúni kelip:

— Jylqymen birge meniń de qadirim ketken eken, baıaǵydan bergi sińirgen eńbegim eki sáıgúlikti surap alýǵa jaramaǵan soń, ne sorym? — dep qamshysyn ortasynan qaq bólip otyra ketkeni áli kóz aldymda.

Sol jatqannan mol jatty. Eshkimmen sóılespeıdi. Ózinen-ózi kúbirleıdi de otyrady. Kúnderdiń kúninde elirme paıda boldy. «Qur-qur, qaıt janýar, qaıt» dep dalaǵa atyp shyǵyp ketedi. Qolyn kólegeılep turady da, kádimgi báıgeden at kele jatqandaı, «Súlikqara», «Salkúreń» dep aıǵaı sap qyshqyrady.

Saý kezinde aıtqan bir sózi esimde edi:

— Qazaqtar buryn at kele jatqanda rýynyń atyn aıtyp uran salatyn. Qazir rý joq qoı. Endi kolhozdyń, ıá sovhozdyń atyn aıtyp aıǵaılaý kerek shyǵar. Joq, menińshe, sol kele jatqan attyń atyn atap aıǵaılaǵan jón. Eńbek sol attiki ǵoı. Janýardyń halyq eń bolmasa atyn bilsin.

Ózi keıingi toılarda solaı etip te júrdi. Ádette, meılinshe baısaldy, sabyrly adam báıgeden at kele jatqanda bala sıaqty bolyp, ózin de, sapsıǵan saqalyn da umytyp ketetin. Endi, mine, toı joq, báıge joq jerde aıaýly attarynyń atyn atap qyshqyratyndy shyǵardy. Aldyndaǵy jylqysynan aıyrylǵany oǵan muń bolsa, ol kisiniń mynadaı kóldeneń keselge shaldyqqany bizge muń boldy.

Kerimbala bir emes, eki birdeı soqqyǵa jyǵyldy. Onyń biri — meniń ornymnan alynǵanym, ekinshisi — ákesiniń aýrýǵa shaldyqqany. Bylaı qarasań, bul eki qyrsyq bir-birimen baılanysty sekildi. Oılanbaı is qylǵan áldebir áperbaqannyń álek-shálegi. «Han aqymaq bolsa, qasiretin halyq tartady» degen eken burynǵylar.

Bári qurysyn, qyzmeti de qurysyn, atam jazylsa eken dep júrdim men. Óz ákemnen de jaqsy kórip ketip em ol kisini. Eki qolǵa bir kúrek tabylar, dıplomym bar, qartaıyp jáne turǵam joq, bir meıirli júrektiń kóz qyry túser degen úlken úmitpen júre berdim. Meıir qaıda, onyń aýyly qashyqtaı berdi, qashyqtaı berdi. Qaıda barsam da, artyma baılanǵan bir shoq:

— Oı, ol bir qıqar, bilgishsinip basyndy qatyrady.

Osy «ataq» qaıda barsam da, aldymnan shyǵady. Ári ony betime basyp jatqan eshkim joq, sulyq tyńdaıdy da, «kórermiz, oılasaıyq» dep shyǵaryp salady. Sol «kórermizden» kóreshekti kórdim. Keı jerde taǵatyń taýsylyp daýsyń da shyǵyp ketedi.

— Bul sózbuıdalaryń bite me, joq pa? Qylmysym bolsa, ony aıtyńdar. Áıtpese komýnısi sandaltyp qoıýǵa qandaı haqylaryń bar, keshe qan maıdanda boldym, Uly Otan soǵysyna qatystym, — deımin.

İshterinen munyń «daýkes» ekeni ras eken deıtin bolsa kerek, kózderi badyraıyp betime qaraıdy, qaraıdy da úndemeı, keıbireýi erniniń ushyn jybyrlatyp shyǵaryp salady. «Páleden aýlaq, muny jumysqa turǵyzam dep, ózim ornymnan aıyrylarmyn» degen saqtyq meni sóıtip sandaltty da qoıdy. Aqyry Oıjaılaý selolyq Sovetiniń predsedateldigi qolyma áreń tıdi. Menen basqa ol kezde birde-bir joǵary bilimdi selolyq Sovettiń predsedateli joq. Kerimbalanyń kúıetini de sol ǵoı.

Úsh jyl ótpeı-aq «Qońyrbel» sovhozy astyqtyń ornyna, qap-qara shań qapty. Qudaı kórsetpesin, topyraqtyń sondaǵy boranyn kórseń, qardyń boranynan jaman bolady eken. Qoıyn-qonyshyń lezde qumǵa tolady, eki kóziń qyp-qyzyl bolyp bileýlenip shyǵa keledi. Aýzyndaǵy tisiń as shaınasań, tas shaınaǵandaı shyqyr-shyqyr etedi. Osy óńirdiń adamdary kádimgi soqyrlar kıetin qara kózildirikpen júrdi, shetinen aıaqasty janarynan aıyrylyp qalǵan ba dersiń.

Janardan aıyrylmaǵanmen, ajardan aıyryldy, astyq shyqpaǵan soń, sovhoz qaryzǵa batty. Mynaý taq-taq qara jolyńmen mashınalar tún turǵaı, kúndiz jaryqpen júretin boldy. Záreni alatyn kádimgi qara túnek. Jekemenshik maldy da baǵatyn óris qalǵan joq. Jurt endi jan-jaqqa taraı bastady. Sóıtip, kúni keshe sáıgúlikter ósirip, san júldelerge ıe bolyp dúrildep turǵan zavod aıaqasty azdy da ketti. Sodan Qońyrbeldi qoı sovhozyna aınaldyrsyn. Osy kezde bir qýaqy shaldyń aıtqany kúni búginge deıin qulaǵymda. Sálem bere kelip, úırenshikti amandyqqa kóshtim:

— Aqsaqal, qal qalaı?

— Qal deısiń be, qal baıǵa tıgish qatyndikindeı.

— Túsinbedim ǵoı.

— Túsinbeıtin túgi de joq. Baıǵa qaıta-qaıta shyǵyp ákki bolǵan qatyn bir kúıeýge tıgen soń, ekinshisin izdep emeksip turady. Biz de tap sol sekildi birese zavod boldyq, sosyn astyq salatyn sovhozǵa aınaldyq, endi qoı ósirýge kóship jatyrmyz. Budan da táýir kúıeý tabylar ma eken dep alańdaǵan álgi qatyn qusap, taǵy da alańdap otyrmyz. Tegi alǵashqy kúıeýden artyq ne bolsyn, — dep álgi aqsaqal shıq-shıq kúldi. Kúlkisinde aýyr bir zil jatty.

— Qatyrǵan eken, ol shal, — dedi manadan áńgimeni uıyp tyńdap otyrǵan Otarbek.

— Qatyrsyn, qatyrmasyn, sodan keıin de «Qasymnyń aıtqany keldi-aý» degen eshkim bolmady. Meniń túbime jetken oblys basshysy aýysyp ketti. Aýdanda da biri kelip, biri ketip jatty. Sovhoz dırektorlarynyń sanynan da jańylysyp qaldyq. «Árkim óz laǵyn tekeshik qoıady» degendeı ómir bastaldy. Kim kelse de, Qasymnyń sońynan baıaǵy «qońyraý» qalmady. Áýeli Kerimbala ekeýmizdiń toı-tomalaqta qosylyp án salatynymyz da kerisinshe sóz bolypty.

— Semásymen seri deıdi ǵoı. Kúıin tartyp, ánin salyp júre bersin, — degen áńgimelerdi keıbireýler ashyq aıtypty.

Selolyq Sovettiń jumysy, shynymdy aıtaıyn, unaǵan joq. Qolyńda eshbir pravo qalmaǵan, sózińe qulaq asyp jatqan jáne eshkim joq. Sovhoz basshysy ne dese, sonyń shylaýynda júrýi kerek. Eki qoldy qýsyryp, qur jalaqy alyp júre berýge arym shydamady. Bir kúni osy Ivan Vasılevıchke keldim de, fermany suradym. Ol burynnan biletin edi. «Qasym, saǵan obal jasap júr-aý» dep basyn shaıqaıtyn.

Naqty bir nársege jaýap beresiń, maǵan fermany qıyńyz. Eń bolmasa, istegeniń kórinedi ǵoı. Selolyq Sovette ne, túgiń de kórinbeıdi, — dep shynymdy aıttym. — Áı, ózime de obal joq qoı, sóıtip júrip aýdandyq Sovettiń sesıasynda taǵy bir aýzym qyshysyn. Selolyq Sovetterdi mundaı beıshara kúıde qaldyrý Sovet ókimetiniń tabıǵatyna qaıshy demesim bar ma?!

Úni álsireı bastaǵan «qońyraýymdy» qaıta kúsheıtip alaıyn. Qoıshy, Ivan Vasılevıchtiń kúshimen osy qyzmetke qolym áreń jetti, áıteýir. Tegi myna ózińdi túsingenge ne jetsin, Zaharchenkoǵa Kerimbala ekeýmizdiń án salǵanymyz da, mal baqqanymyz da, úı ustaǵanymyz da, bala tárbıelegenimiz de — bári, bári unady. Jumysta senedi, sengen soń, jan ushyrasyń. Bastyqpyn dep kekireıip turmaıdy, ishi-baýyryńa kirip jatqany. Bizge ǵana emes, jurttyń bárine sondaı. Osy kisi kelgennen keıin ǵoı Qońyrbeldiń kóterile bastaǵany. Bul jerde, árıne, qoı ósirýge bolady. Sonyń tıimdi joldaryn izdep, Zaharchenkonyń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júrgen joq pa. Bárinen de malshylarmen aqyldasatyny unaıdy. Ádette kreslomen birge bar aqyl basyńa óz-ózinen úıilip-tógiledi dep oılaıtyndar da bar ǵoı. Qaıdan bilsin, keıbireý jarty aqylynyń ózin kreslonyń jalmap qoıatyn jaıy bolaryn. Laýazym jeliginiń, baıqamasa, sondaı syıqyryna da tap bolý op-ońaı. «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» demeı me qazaq. Shirkin, basshy Ivan Vasılevıchteı bolsa ǵoı.

Birde áýeli bizdi súırep sovhozdyń kórkemónerpazdar úıirmesinen shyǵarsyn. Aýdandyq festıválge qatystyrdy.

— Seri semányń ónerin bir kórsin. Bıtterińdi salyńdar, — dedi sonda sybyrlap. — Sharq uryp sodan oblystan, respýblıkadan bir-aq shyǵaıyq. Halyq ánderimen qosa, qazaq operalarynan aıtatyn arıalarymyz da bolýshy edi. Shynymdy aıtsam, sonda sovhoz úshin, aýdan úshin, oblys úshin emes, Ivan Vasılevıch úshin, sonyń yqylasy úshin bıtimizdi saldyq. Mine, basshy adamnyń meıiriminiń osyndaı da kúshi bolady. Al qaharynyń qandaı zaýal ákeletinin aıttym ǵoı.

Zaharchenko joldas bizdiń kitaphanamyzǵa qatty qyzyǵady. Keıde sovhoz ortalyǵynda álde bir ádebıetti, ne anyqtama materıaldy taba almaı qalǵandarǵa:

— Baryńdar, Qasymnyń kitaphanasynan izdeńder, — deıdi eken.

Taǵdyrdyń qaıyqsha qaqpalaǵan sol bir shaǵynda áıteýir, kitapty jınaı berippiz. Ne isteý kerek, ýaqyt bar, Kerimbala ekeýmiz alǵan kitapty oqı berdik, oqı berdik. Kitap oqysań, bári umyt, nebir oqıǵalardyń ishine kiresiń de, jegideı jegen oılardan jeńildeısiń. Sosyn kórkem shyǵarmalar jóninde pikir alysatyndy shyǵardyq. Kerimbala sol pikirdiń birazyn gazet, jýrnaldarǵa jazyp ta jiberdi. Onyń tipti «Oqýshy pikiri» degen aıdarmen shyqqany da bar. «Qazaqstan áıelderi» men «Mádenıet jáne turmys» jýrnaldary ony áýeli belsendi avtor etip aldy.

Sóıtip, biz kitap álemine súńgip kirdik te kettik. «Net hýda bez dobra» deı me orys maqaly. «Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar» dep aýdarsa da bolar muny. Bizdiń kórgen sol jaqsylyǵymyz kitapqa artqan qumarlyq boldy-aý deımin. Ol balalarymyzǵa da juqty. Bul, shirkin, tátti taǵam sekildi tatqan saıyn tábetińdi asha beredi eken. Bizdiń kitap aýrýymyzdyń arǵy tórkini, mine, osyndaı.

— «Jaman syryn aıtam dep, shynyn aıtady» degen eken. Oteke, men sizge bar syrymdy aqtaryp, basyńyzdy qatyrǵam joq pa? Oqys oqıǵany aıt dep zorlaǵan ózińiz ǵoı. Budan artyq oqys oqıǵa bola ma?

Qalyń oıdan oıanǵandaı selk etken Otarbek:

— Oqys oqıǵa emes, opyq jegizgen oqıǵa ǵoı bul, — dedi. Osy kezde mashınalar Arqarly taýynyń sońǵy burylysyn artqa tastap, oqtaı túzý jolda júrisin onan ári shapshańdatqan edi. Bul jaqta tipti qys bolmaǵandaı, jol qap-qara. Qulan ıektenip atyp kele jatqan tańmen ol ap-aıqyn kórinip jatyr. Kabınanyń terezesinen aspanǵa kóz salǵan Qasym:

— Qarańyzshy, juldyzdyń bári kórinip tur. Iaǵnı aspanda shókimdeı bult joq degen sóz. Manaǵy qars jer muń bolǵan boran qaıda, arpalysqan azabymyz da umyt bolaıyn dedi me? Bastyqtar da tań aldynda qalǵyp ketse kerek, myna zyńylyńyz tynyshtaldy ǵoı ózi, — dedi.

— Qaseke, ómir degen de — birde boran, birde mamyrajaı tynyshtyq, — dep Otarbek áńgimeni basqa jaqqa burǵysy keldi. — Eń bastysy, sonda sasyp qalmaý. Halyq maqaly da aıtady eken ǵoı, «bul ómir birde artyn beredi, birde aldyn beredi» dep. Menińshe, Kerimbala ekeýińiz negizgi qalyptaryńyzdy — parasattaryńyzdy saqtaǵansyzdar. Dúnıeni ustap turǵan da sizder sekildi parasattylar ǵoı.

— Oteke, ol yqylasyńa raqmet. Saspaýshy ma edik, sastyq qoı. Qysylmady deısiz be, qysyldyq. Kórmeısiń be, elýge jetpeı shash appaq boldy. «Erdi namys, qoıandy qamys óltiredi» demekshi, syr bermeı syrtqa qompıasyń. Biraq orynsyz jasalǵan qıanat manaǵy mazany alǵan «zyńyldaq» sekildi júregińdi, aı, julmalaıdy eken-aý! Jalǵyz aýyz sóz jalp etkizip urdy da jyqty. Adam kúshti, adam qudiretti, adam kerek dep kúpinemiz ǵoı tegi. Sol adamdy bir aýyz sózdiń qurbany etkende, keıde búıregimiz búlk etpeıdi.

Bir aýyz sóz qasiretti tyıady,

Bir aýyz sóz aıyqpas dert jıady,

— dep aqyn qandaı ádemi aıtqan, menińshe, bastyqtyń abaılamaı aıtqan sózi, meıli ol aýdanda, oblysta, respýblıkada bolsyn, taýdyń basynan laqtyrǵan kesek sıaqty. Yldıǵa qaraı zaýlaǵan saıyn kúsh alyp, jolyndaǵynyń bárin qıratyp, jaıpap ketedi. Osyndaıda «abaı bolyńdar, joldastar, aıtar sózge» dep aıǵaılaǵyń keledi. Ondaı sózdi jandaıshaptar tipti jandyryp jiberedi emes pe? Múmkin, manaǵydan keıin Zaharchenko artymyzdan bosqa salpaqtap kele jatqan shyǵar. Onyń sýdaı jańa mashınasyn, mine, biz minip kelemiz. Mashına izdep qanshama áýre boldy deısiz, ári tún ishinde, benzın, tolyp jatqan jol shyǵyny jáne bar. Bárinen de qıyny onyń janyn jep, aıaqasty bosqa áýrege túskeni ǵoı. Muny eseptep jatqan kim bar? Adamǵa qamqorlyq kerek deımiz de, sol adamdy aldy-artyna qaratpaı, qyzylmaı nemese ishqusa etemiz de qoıamyz.

Rasıa zyń ete qaldy. Úsheýi de selk ete tústi. Enesin izdedi me, art jaqtan Áreń týǵan da mańyrap qoıa berdi.

— Men — Qatalbaev, qaı jerdesińder?

— İleniń kópirine jaqyndap qaldyq, Shymyr Qatalbaevıch. Túngi boran biraz záremizdi alsa da, Saryózekten beri jol jaqsardy, júrisimiz óndi. Ózińiz belgilegen grafıkten kóp aýytqý joq. Prıem.

Otarbektiń úninde Qatalbaev eń bolmasa bir jyly sóz aıtar ma eken degen úmit turdy.

— Qaıdaǵy grafık? Dińkemizdi ábden qurttyńdar ǵoı. Tandy, mine, kóz ilmesten qarsy alyp otyrmyz. Aldaryńnan Stýjevtiń ózi ketti. Jaraıdy, Ádiljanov, sen maǵan týra qonaqúıge kel. Vse.

Otarbektiń óńi qup-qý bolyp ketti. Stýjevtiń ózi... Qasym sıpalap qozysyn qaraı jatty. Ol da ornynan turyp kerilip, qumalaq tastady.

Apparat ta zyń ete qaldy.

— Bul, qudaı biledi, Qapal, — dedi Otarbek. Tap aıtqanyndaı bolyp shyqty, qatelespepti.

— Qaı jerdesińder, qozy qalaı, qozy? Prıem.

«Qatalbaevtyń qabaǵyn sonaý alysta, aýdanda otyryp qalaı tanıdy eı, bular? Buǵan da qabilet kerek shyǵar» dep túıdi ishinen Otarbek.

— Qozy ornynda. Ózderiń amansyńdar ma dep nege suramaısyńdar? Grafık te buzylǵan joq.

Otarbektiń esine mana Saryózektiń tabanyna kelgende bir qatqan muzǵa kez bolyp, mashınanyń shyr kóbelek teris aınalǵany tústi. GAI-degiler de záreleri ketip, qaıta burylyp qastaryna jetti. — Endi bir aınalǵanda, ońqa-shońqa kópirden ushyp edińder, — dedi olar. Bári lezde kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan oqıǵa. Otarbek rúldi qapsyra qushaqtap qatyp qalǵan shoferdi kórdi. Eki kózin asha almaı, aınalasyna qaraýdan qorqyp, tula boıy dir-dir etedi. Qasym otyrǵyshtyń art jaǵyndaǵy qýystan qozyny qalaı julyp alǵany belgisiz, balaly áıeldeı ony tars qushaqtap qalypty. Ózim ólsem de, bala aman qalsyn deıtin analarda mundaı jaǵdaıda soqyr táýekel bolady. Mynaniki tap sonyń ózi. Otarbek óz basynyń bir-eki ret soǵylǵanyn da elep otyrǵan joq. Esi aýǵandaı bolǵany qoryqqanymnan shyǵar dep oılady. Zyńyldaqtardyń munyń birinde sharýasy joq.

— Grafıkti buzdyńdar. İlege áli jetpepsińder. Jarty saǵatqa keshigip bara jatyrsyńdar. Ol úshin jaýap berýge týra keledi. Senderdi Stýjevtiń ózi kútip qaldy ǵoı.

— Atyp tastamassyńdar. Kóp bolsa, qyzmetimizben qoshtasarmyz, — dedi Otarbek daýsy qatqyldaý shyǵyp. Bul sózderi úshin qasyndaǵy shoferden de, Qasymnan da uıalǵandaı. Qaıtedi, shash al dese bas alatyndar aıtqyzbasyńdy aıtqyzyp, shyǵarmasyńdy shyǵarar.

Zyńyldaq tynǵandaı. Únsizdikti Qasym buzdy.

— İlege deıingi mynaý oqtaı jol, eki qaptaldaǵy jazyq dala atamdy esime túsirip keledi.

— Iá, ıá, Qaseke! Jylqyshy atańyzdyń taǵdyry sonymen ne boldy?

— Ne bolatyny bar, aqyry aıyrylyp tyndyq. Beri qaraıtyn shyǵar, jazylar dep, syrqattyǵyn da eshkimge aıtpaı, úıde biraz ustadyq. Biraq dert údeı berdi, údeı berdi. Shetimizden bárimizge tıisetindi shyǵardy. Bıdaıdaı qýyrdy, yǵyna kóne berdik.

— Jylqyny qurtqan sender. Senderdi men de qurtamyn.

Eki sóziniń biri osy. Salkúreńdi urlap, nege soıyp aldyń dep meni tý syrtymnan qamshymen tartyp-tartyp jibersin. Ǵumyry aldynan kese-kóldeneń ótip kórmegen Kerimbala qatýlanyp, ákesiniń qolynan ustaı aldy. Aqsaqaldyń betine qaraýǵa júzin shydamaıdy, kózderi qyp-qyzyl bop shatynap ketken, ar jaǵynda ashýly arystan baılaýly turǵandaı. Kóktem týa syrqaty tipti asqynyp ketti. Almatyǵa, jyndyhanaǵa aparyp emdetýden basqa amal qalmady.

Ǵumyry dárigerge qaralyp kórmegen jan aq halatty adam kórse, tura qashatyn, bara-bara tipti qolyna ne tússe, sonymen oǵan tura umtylatyn boldy. Kerimbala ekeýmizben ábden óshtesip aldy. — Sender ýkol saldyryp, meni óltirmeksińder ǵoı, á, — deıdi. Qysqasy, Almatyǵa aparýdyń ózi úlken problemaǵa aınalaıyn dedi. Amal ne, eń sońǵy úmit sol. Sodan ol kisini tanymaıtyn adamdarmen júk mashınasyna salyp, artynan jeńil mashınamen ilesip otyrmaq boldym. Ol úshin Zaharchenkonyń dóńgelegin surap aldym. Shaldy aldaıtyn qısyn izdedik.

— Sizdiń jylqylaryńyzdy túgel qaıtaraıyn dep jatyr. Jylqyshynyń ózi Almatyǵa kelsin depti.

— A, ras pa, báse-báse! Qur-qur, janýar, qur-qur. Qambar ıem qoldaı gór, — dep kıine bastady.

Kelisim boıynsha qol-aıaǵyn mashınaǵa mingen soń baılamaqpyz. Men de, Kerimbala da kózine túspeı jasyrynyp júrmiz. Ózi de balýan pishindi syndy kisi edi. Kádimgi túngi jylqyǵa barardaı tas-túıin, kisesin salyp, saptama etigin, shekpenin kıip shyǵypty. Júk mashınasyna jas jigitteı yrǵyp bir-aq mindi. Qolyn kólegeılep, jylqy tap osy mańda júrgendeı, jan-jaǵyna qaraıdy. Bul kóriniske shydaı almaı, men eńkildep jylap jiberdim, «qor bolǵan atam-aı, perzentindeı bolyp ketken túlikti aldyńnan alyp, kór qyldy-aý seni. Kózimiz qıyp, myna tulǵańmen qazir qalaı baılap tastaımyz» dedim. Kerimbala da teńselip, ózin-ózi ustaı almaı ketti. Osy amaldy taýyp, bul saparǵa úgittegen Zaharchenkonyń kózi de botalap tur eken.

— Budan keıingini kórýge men endi shydaı almaımyn, kettim, dedi Kerimbala ekeýmizge kelip. — Sen artynan júrip otyrasyń ǵoı, tanyp qoımasyn, mynany Almatyǵa jetkenshe kózińnen alma.

Qolyma qalyń, jan-jaǵy biteý, kádimgi kombaınerler kıetin qara kózildirikti ustatty.

— Aqsaqal, qosh, jylqylaryńyzdy túgel aman alyp qaıt, — dep mashınanyń ústinde jartasta turǵan ańshydaı alyp deneli atama qolyn bulǵady. Sońǵy sózderde daýsy tarǵyldanyp ketti. Buǵyp turǵan bizder onan saıyn egildik.

Zaharchenko ketisimen, mashınanyń ústi apaı-topaı bola qaldy. Daıyn turǵan jigitter alyp uryp atamdy baılap berdi. Dúnıeniń qıyny óziń óte jaqsy kóretin adamnyń qol-aıaǵyn baılaýdy kórý eken. Saqalynan alty taram jas aǵyp, álde bir meıirim kútkendeı, aınalasyna jaýtań-jaýtań qaraıdy. «Eı, men ataqty jylqyshy Atanjilik emes pe edim, jylqymdy alyp bir sorlatyp, endi, mine, qol-aıaǵymdy baılaǵandaryń neǵylǵandaryń, meıirim degennen eshteńe qalmaǵan ba ózderinde?» Onyń qandy jasqa toly kózderinen buǵyp tursam da, osy sózderdi oqyǵandaımyn.

Júk mashınasy qozǵalyp berdi. Artynan jeńil mashınamen biz de ilestik. Kózimde qara kózildirik. Kádimgi «Qońyrbeldi» túk qaldyrmaı jyrtyp, artynan qara daýyl kóterilgende, sasqanynan ekiniń biri kıgen qara kózildirik. Saspaı, meniń de ne shekem qyzyp keledi? Atamnyń da, ózimniń de janymdy sýyrǵan taǵdyrdyń mynaý qara daýylynan bul kózildirik qorǵaı alar ma? İshim ýdaı ashyp, jylap keledi, myna joldyń ár kezeńin, ár asýyn elestetedi kóz aldyma. Shóldese qaıtem, sorly, túzge otyrǵysy kelse, ne boldy dep oılaımyn. Bar medeý, áıteýir, kún jaz. Myna ózimiz kórgen borannyń azaby bolǵan joq. Biraq mundaı on boranǵa bergisiz jan azabyn tartyp kelem. Aýrýhanadan dárý bolar degen úmit qana ilgeri jetekteıdi. Tap osy túzý jolǵa túskenimizde:

— Qasym, Qasym, qulynym-aý, men saǵan ne jazdym? — dep aıǵaı saldy. Janym murnymnyń ushyna keldi. Zyr degizip júk mashınasynyń aldyna shyqtyq ta, toqtatýǵa belgi berdik. Shydaı almaı, mashınaǵa yrǵyp minip, atamnyń qasyna bardym. Tarpa bas sap, kóristim. Býyn-býynym bosap ketti. Ekeýmiz mynaý dalany azan-qazan qyldyq. Eki shofer, bir dáriger bizdi aıap qarap tur. Atam meni jańa ózi aıǵaılap shaqyrǵan soń jetkendeı kórse kerek. «Qulynym da qulynym, senen basqa kimim barǵa» salyp, súımegen jerimdi qaldyrmady. Men de kózinen, murtynan, saqalynan túk qaldyrmaı súıe berdim.

— Myna qol-aıaǵymdy bosattyrshy, sen joqta kórdiń be, ıt qylǵandaryn!

Eń aýyr qolqa osy boldy. Bosatsaq, myna tórteýmizge qaıta baılatpaıdy. Mashınadan túsip qashýy da múmkin.

— Shirkin-aı, — dedi bir ýaqytta óz-ózinen jadyrap. Aınalasyna qarady da, — mynaý naǵyz jylqy salatyn jazyq eken. Aqqýdaı moınyn ıip kórdiń be Súlikqaranyń úıirin qaıyryp kele jatqanyn?

Dup-durys sóılep turyp, taǵy aýyp ketti. Nar táýekel, sheshkizsem sheshkizeıin dep turǵan kóńilim sý sepkendeı basyldy.

— Qasym-aý, qulynym-aý, Kerimbala qaıda? Nege jalǵyz júrsiń? Bosattyrshy myna sumdyqtan.

Men egilip jylaı berdim. Iyǵymen basymdy kóterip, ıegimen baılaýly qolyn, aıaǵyn nusqady. Súıek-etten jaralǵan pendege odan ári shydaý kıyn edi. Dárigerge:

— Bosataıyqshy, — dedim jalynyp. — Qasynda ózim otyraıyn.

— Mynalar meni nege baılap ákele jatyr? Jyndy deı me? Joq, men jylqyma qan jylap júrmin ǵoı. Jylqymdy kórsem, onda bári umyt bolar edi. Keshirem bárińdi de.

— Ata, bular bilmestik jasapty. Qazir qol-aıaǵyńyzdy sheshedi. Ózim qasyńyzda bolam, shóldedińiz be?

— Shóldedim.

Men dárigerge kózimdi qystym. Ol termosyńnan sý ber, onyń ishine moldaý etip uıyqtatatyn dári qos degenim edi. Qol-aıaǵyn bosattyq.

— Ýh, — dedi atam tósin kóre. Sosyn sý ishti.

— Shirkin, qymyz bolar ma edi!

— Jylqyńyzdy qaıtyp alyp, áli-aq sary qymyzdy sapyrasyz. Júreıik onda, áke!

— Tartyńdar, meniń kózime jibek jal men qylquıryqty tezdep kórsetińdershi.

Iyǵynan qushaqtap, basyn tósime bastym. Saqalyna qolym tıgende, tula boıym qaıta shymyrlap qoıa berdi. Eki kózimnen sorǵalaǵan jasty ustaı almadym. Biraq ol meniń bul erkeletkenimdi baıqaı almaı, qor etip uıyqtap ketti.

— Qolymnan bergen sońǵy sýsynym sol boldy, — dedi Qasym kúrsinip. — Aýrýhana da kómektese almady. Keıinnen bir-eki ret kelgenimde, tipti kisi tanýdan qalypty. Aqyry ol dúnıege attanyp tyndy. Qusadan eldi ǵoı qaıran atam, qusadan. Arýlap kómdik, amal ne, asa bir súıikti adamnyń ómiriniń aqyry osyndaı bolady dep kim oılaǵan...

— Aldymyzda bir top mashına tur ǵoı, — dedi shofer eleń etip. Otarbek jańaǵy áńgimeniń ýysynan áli shyǵa almasa kerek, úndemedi.

— Bizdiń GAI de solardyń janyna toqtady, — dedim men. Qasyna kelip tura bergende, bir GAZ-21, qara «Volgany», sondaı eki kók «Volgany», ári ústindegi oty jarq-jurq etken, biraq ádemi «Volgaǵa» mingen GAI-diń qyzmetkerlerin kórdik. İri deneli, shúńirek kóz, sustylaý adam mashınamyzǵa jaqyndap keldi de:

— Ádiljanov qaısysyń, — dedi.

Otarbek «men» dep, atylǵan oqtaı, mashınadan qarǵyp tústi. Stýjevtiń ózi. Byltyr keńeste sóılegende kórgen. Syrt kıimimen tipti irileý kórinedi eken.

— Qozylaryń qaısy, kórsetshi.

— Qaseke, beri alyp shyǵyńyzshy, — dedi Otarbek.

Mashınanyń ishinde búgejektep, Qasym áldeneni ózine qaraı tartyp jatty.

— Tendany artynan aǵytaıyq, sonda tez bolady, — dedi mılısıonerlerdiń biri.

Qalǵandary júgirip mashınanyń artyna shyqty. Sytyr-sytyr etkizip baýyn tez aǵytyp jatty.

Tań qulanıektenip qalsa da, áli qarakóleńkeleý. Stýjev qozyny mashınanyń jaryǵyna ákelýdi surady. Qasym jetektep alyp keldi, úndemeı uzaq qarap otyrdy da, Stýjev:

— Neshe aılyq? — dedi.

— Eki jarym aı.

— Ondaı jasynan iri eken.

— Bizdegi qozylardyń bári osyndaı, Anatolıı Karpovıch. Qysta qozdatý degeniń óte durys tásil eken, jaılaýǵa shyǵa bular kádimgi iri qoıdaı bolady, — dep Otarbek maqtaýǵa maqtaý qosyp jatyr.

Stýjev birese ol jaǵynan, birese bul jaǵynan shyǵyp, qozyny uzaq qarady. Jonyn, ishin, tumsyǵyn sıpap kórdi.

Bir min taýyp alar ma eken degendeı, Qasym ishteı qypyq-qypyq etti. Stýjev mashına jaryǵyn kúsheıtýdi surap, endi sıraqtaryna kóz tikti.

— Sıraqtary salaly eken.

— Tuqymy arqar-merınos, — dedi Otarbek. Stýjev saǵatyna qarady da:

— Tańǵy bes jarym, — dedi áldeneni eseptegen kisishe. Sosyn qara «Volgaǵa» kilt buryldy.

— Ádiljanov, sen Almatyǵa tarta ber. Ana ferma meńgerýshiń qozysymen meniń mashınama otyrsyn.

Qasym qybyjyqtap, kidirip qalyp edi, aldyǵa, shoferdiń qasyna baryp otyrǵan Stýjev daýsyn qatqyldaý shyǵaryp:

— Aqsaqal, tezdeńiz, ýaqyt tyǵyz, — dedi. İle Qasym men qozyǵa artqy oryndyqty nusqady. Esik sart etip jabylysymen, «Volga» artynan tútinin burq etkizdi de, zymyraı jóneldi. Eki mashına sońynan jáne tartty. Aldarynda — ústi jarq-jurq etken GAI-diń mashınasy.

Taldyqorǵannan beri bularmen janyn shúberekke birge túıip, ózderine úlken es, asqar taýdaı súıenish bolyp kelgen GAI qyzmetkerlerine raqmet aıtýǵa burylǵan Otarbekti óz mashınasyndaǵy zyńyl eleń etkizdi. Myna pále sońymyzdan áli qalmap pa edi. Trýbkany julqa kóterdi.

— Bul — Qapal, bul — Qapal. Qaı jerdesińder, qozy qaıda, qozy? Densaýlyǵy qalaı? Grafık qalaı, grafık? Prıem.

— Grafıgiń durys. Densaýlyǵy jaqsy. Densaýlyǵy jaqsy. Aq qozy endi aýdandiki emes, oblystiki, oblystiki. Jaýapkershiligin sodan sura!

Otarbek «pysyǵym» deı jazdap baryp, ózin-ózi áreń toqtatty.

— Ne deıdi, ne deıdi? Oblystan qaıtyp suraımyn? Ádiljanov joldas, arandatqyń keledi, á! Onyń bola qoımas. Bizde de bas bar.

Otarbek trýbkany qoıa saldy. Rasıa myńq-myńq, zyń-zyń etti...

Sol kúni tús aýa oblystyq gazettiń redaksıasy da ábiger boldy da qaldy. Redaktordyń orynbasaryn shuǵyl obkomǵa shaqyrtyp áketti. Sol ketkennen ol mol ketken sıaqty. Erteńgi arnaıy nómirge baratyn materıaldar aldynda úıilip jatyp qaldy. Sekretarıattyń qyzmetkeri bir-eki ret keldi de, ornyn syıpalap qaıtty. Redaktor tań atqaly jınalysta. Endi ne isteýi kerek? Baspahana ústi-ústine dyǵyrlap, materıaldaryń qaıda dep ol jatyr. Jaýapty hatshy bolsa áıeli bosanyp, mana perzenthanaǵa ketken. Sodan áli joq. Túńǵysh balasy bolǵan soń, aınalsoqtap shyǵa almaı júrgen shyǵar. «Áı, munyń áıeliniń de týmaıtyn kezde týýyn qarashy, aktıv jınalysy ótkenshe tura turmaı ma». Óz oıyna ózi myrs etip, sekretarıattyń jigiti kúlip jiberdi, «oý, tolǵaq seniń aktıvińdi, qaralmaǵan materıalyńdy qaıtsyn? Mezgili jetti, keldi, tabıǵattyń ol zańyna kimniń kúshi júredi?»

Osy kezde telefon syldyr ete qaldy. Daýsynan tanı ketti, orynbasardyń ózi eken.

— Báse, men sizdi habarlasatyn-aq shyǵar dep otyr edim, Jáke, hálimiz múshkil, baspahanaǵa bir jol materıal jibere almaı otyrmyz, qaraıtyn eshkim joq.

— Maǵan erteń aktıvte sóıleıtin shopannyń sózin jazý tapsyryldy. Ázir bara alatyn emespin. Qars attap shyǵarmaıdy, ázirge bastyqtardyń birinen soń birine kirýmen júrmin. Báriniń aıtqany sol bir tapsyrma. Jańa úziliske shyqqan eken, redaktordy kórdim, ol kisi de keshke deıin bosar emes.

— Sen bylaı et, sol materıaldardy qushaqtap maǵan kel, qalt etkende qarap berýge tyrysaıyn, — dedi orynbasar. — Sosyn mynany esker, erteńgi nómir eki boıaýmen shyǵady, uqtyń ba, maketti soǵan laıyqtap jasa. Qyzylmen beriletin taqyryptardy jaqsylap oılastyryńdar. Ári qysqa, salmaqty, ári oı salatyn sózder bolsyn.

— Oıbaı-aý, Jáke, ony ózińizsiz qalaı jasaımyz?

— Bastyqtar shaqyryp jatyr. Qalǵanyn keıin, óziń osynda kelshi.

— Oıbaı-aý, qaıtyp kelem, mende propýsk joq, mılısıoner kirgizbeıdi ǵoı.

— Jaraıdy, jetshi, syrtqa ózim shyǵaıyn. Boldy endi, meni jan alqymǵa alyp shaqyryp jatyr. Sen de oıbaılap bir jaǵymnan...

Jarqynbek júgirip obkomnyń bólim meńgerýshisine kirgende, ol renjýli eken. Jalpy bylaı jaıdary, ylǵı kúlip júretin adam edi, janǵa batyryp, aıǵaılap sóıleýge joq, biraq renjise, tek ózin-ózi jep bitedi. Sonysyna janyń ashıtyn.

— Sen anaý daýkes redaktoryńa munda ekenińdi nege aıttyń? Jańa osynda shý shyǵaryp, onsyz da qyzylmaı bolyp jatqanymyzda áńgirtaıaq ornatty. Ekeýmiz hatshyǵa deıin bardyq. «Sender óz qyzmetterińizdi jýrnalıserge nege istetesińder, erteń nómirdi, óte jaýapty nómirdi men kimmen shyǵaram?» — dep soqty. Bári tipti saǵan tirelip turǵandaı...

— Tirelsin, tirelmesin, jaǵdaıymyzdyń aýyr ekeni aýyr. Redaktor jınalysta, meni, mine, shaqyryp aldyńyzdar. Materıaldy kim qaraıdy?

— Apparat qaıda, apparat, apparatqa istetý kerek. Sen de bastyǵyń qusap qara aspandy tóndirip kele jatyrsyń ǵoı. Synyqtan basqanyń bári juǵa ma ózi, nemene? Hatshymen kelisildi, davaı, esikti jaýyp al da, otyr. Bir saǵattan soń men, odan keıin ózińniń nasıhat bólimiń, odan keıin hatshy, odan keıin búro músheleri kórýi kerek teksti.

«Sizderde de apparat bar ǵoı» deı jazdap, Jarqynbek ózin-ózi áreń toktatty.

— Qaı tilde daıyndaý kerek?

— Ol — shopan ǵoı. Qazaqsha sóıleıdi. Sosyn orysshaǵa aýdarasyń.

Jarqynbektiń záresi ushyp ketti. Ózin eki tilde, sosyn sonshama tekserý... Árqaısysy bir-bir eskertpeden jasaǵanda, tań atqansha otyratyn sharýa ǵoı mynaý.

— Káne, káne, turma. Kiris. Anaý qyńyr redaktoryńmen baılanys jasaı berme, ýaqytyńdy alady. Tap qazir bárimiz úshin osydan jaýapty eshteńe joq. Bilesiń be, oblys namysy, saǵan qandaı senim kórsetilip otyr?

— Bilýin bilem-aý, biraq gazetimdi de oılap qınalyp turmyn.

— Gazet seniki emes, obkomdiki. Seni de bul qyzmetke obkom bekitken. Tapsyrmanyń aty — tapsyrma, jasa degen soń, jasaý kerek. Aýylsharýashylyq bóliminiń bir qolqasyn oryndamaıtyn qaıdan shyqqansyńdar tegi. Anaý redaktoryń da kókı bermesin. Aıaǵy aspannan keler...

Jarqynbek moıny salbyrap bólmeden shyǵyp ketti. Jaıly adam dep júrsek, bul kisiniń de bir syǵyp alary bar eken ǵoı. Kúshtiniń arty dıirmen tartady degen osy. Redaktorǵa jańa aýyr sóz aıtty-aý. Sonysyn ózi betine aıta alar ma eken?! Áı, qaıdam...

Jarqynbektiń esine ótken jylǵy bir búro májilisi tústi. Ádette búroǵa ylǵı redaktordyń ózi baratyn da, orynbasar ol demalysqa ketkende nemese qalada joqta ǵana qatysatyn.

Birde redaktor shaqyryp aldy da:

— Jarqynbek, búroǵa búgin sen barshy, men Termınkomde bir mándi aıtys bolaıyn dep tur edi, predsedateldiń orynbasarymyn ǵoı, soǵan qatysaıyn, — dedi.

Sol kelisimmen Jarqynbek búro májilisine kelgen. Bir ýaqytta búro bastalýǵa bes mınýt qalǵanda esikten redaktor kórindi. Jarqynbektiń qasyna kelip otyrdy.

— Termınkom keıinge qaldy. Otyra ber, shyǵyp ketý yńǵaısyz bolar.

Búro júrip kep berdi. Egin oraǵynyń qyzý kezi. Úsh aýdandaǵy jumys barysy sóz boldy. Ádettegi esepten, bólim jasaǵan syn-sholýdan keıin birinshi bop Stýjev sóz aldy. Yǵytyp, qatty sóıleıtin ádeti, qolyna bir «qaǵyndy» fakti tússe boldy, jer-jebirine jetip, onyń tóńireginde bir saǵat sóıleýge bar. Sharýashylyqty biledi, sonysyn arqa tuta ma, keıde tym táptishtep ketedi, Aýdandardyń túgin qaldyrmaı sybap shyqty da, oblystyq gazetterge tıisti. «Bizdiń gazetter mandytyp eshteńe jazbaıdy. Olardyń betine qarasań, egin oraǵy oblysta joq sıaqty. Sonda ne, redaktorlar aı qarap otyr ma?»

Osy sóz Salaýatovtyń shamyna tıip ketti bilem, maǵan «sol aýdandardan berilgen negizgi materıaldardy atashy» degen hat berdi. Barlyq materıal orynbasardyń qolynan ótedi, túgel kókeıimde saırap tur, jazdym da berdim. Obaly ne, jumysta qatty senetin, men oqyǵan materıaldardy qaramaıtyn da. Aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisimen mana aıqasyn júrgeni de sol meni jumystan alańdatqandary úshin. Stýjev sózin aıaqtaı bergende:

— Siz qazaq tilinde shyǵatyn gazetti oqısyz ba? — dedi. Májiliske kelgender japyryla biz otyrǵan jaqqa qarady.

Stýjev oqys suraqtan sasyp qaldy.

— Qalaı men oqımyn, árıne, oqı almaımyn, — dep shynyn aıtty.

— Endeshe, qalaı synaı alasyz, redaktordyń aı qarap otyrǵanyn qaıdan bilesiz?

— Bólimder, bólimder qaraıdy ǵoı... Manadan beri aryndap turǵan Stýjev kádimgideı basylyp qaldy.

— Redaktor joldas, aıtaryńyz bolsa, keıin aıtarsyz, — dep birinshi hatshy áńgimeni buryp jiberdi. Násili, oblatkomnyń predsedatelin yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrǵysy kelmese kerek.

Eki-úsh adamnan keıin Salaýatov sóz surady. Tyǵylyp áreń otyrǵan. Qaıta-qaıta qaqyrynyp, ornynda qozǵalaqtaı berdi. Bir bozaryp, bir qyzaryp, ishinde tunshyǵyp bir daýyl turǵandaı kúıde edi.

Birinshi hatshy taý qozǵalsa qozǵalmaıtyn sabyrly adam bolatyn. «Shynymen sóılegiń kelip otyr ma» degendeı suraýly júzben Salaýatov jaqqa uzaq qarady. Redaktor qolyn kóterip bolmaǵan soń:

— Al, Tuńǵıyq, sen qysqa sóıle, — dedi.

— Oblatkomnyń predsedateli 45 mınýt sóılegende, redaktorǵa 10 mınýt sóıleýge bolatyn shyǵar, — dep minbege tıise shyqty.

Sodan ketti deısiń. O zamanda, bu zaman oblystyq atqarý komıtetiniń predsedatelin oblystyq gazet redaktorynyń soıyp salǵanyn kim kórgen. Biraq artyq sóz joq, bári fakti.

— Siz, Anatolıı Karpovıch, gazetter túk jazbaı otyr deısiz. Tap osy aýdandardan berilgen maqalalar, mine.

Manaǵy Jarqynbekten alǵan tizimdi túgel oqyp shyqty. — Fakti osyndaı, al siz nege túk joq deısiz? Gazet kemshiliksiz emes, árıne. Ústinen dál basyp aıtsańyz, men raqmetten basqa esh nárse demes edim. Siz bardy joq dep tursyz, meniń emes, búkil kollektıvten eńbegin joqqa shyǵaryp tursyz.

Basshy adamǵa dálelsiz sóıleýge bolmaıdy. Onyń bir pikiri on dálelden turýǵa tıis. Dolbarlaǵan sózde qun bolmaıdy. Qyzbalyqtyń qyrsyǵyn az kórip júrmiz be? Bizdi qurtatyn osy ǵoı. Tıse terekke, tımese butaqqa dep soǵa beremiz. Ózińiz betin ashpaıtyn gazetti synaýǵa qalaı dátińiz bardy?

— Maqan Sabyrovıch, — dep redaktor sosyn birinshi hatshyǵa buryldy, — Stýjev joldas myna minbeden betaldy qaralaǵany úshin keshirim surasyn, menen emes, redaksıa kollektıvinen. Gazet degen — kollektıvtik eńbek.

Zal gý ete qaldy. Bul endi — buryn-sondy bolyp kórmegen oqıǵa. Salaýatov minbeden túsisimen, Sabyrov úzilis jarıalap jiberdi.

Qyzyq endi bastaldy. Stýjev aıypty keıippen redaktorǵa kelip:

— Tuńǵıyq, sen qatty kettiń ǵoı tipti. Sonshama shamdanatyndaı ne aıttym saǵan, ras, gazetińdi oqyǵan joq edim, dedi.

— Bar pále osynda, meniń kúıip ketkenim — oqymaı synaǵanyńyzdan. Aıtqanym, aıtqan, men qyzbalyqpen emes, máseleni resmı qoıyp otyrmyn. Keshirim surańyz.

Sol kezde aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi kelip araǵa túsken:

— Tuqa, Tuqa, onsyz da sybaǵasyn berdińiz. Osymen tynaıyq endi. Qaıtesiz asqyndyryp.

— Tuńǵıyq, sen áli baıaǵydaı ekensiń. Bir qısaısań, bir qozǵalsań, bolmaýshy ediń. — Stýjev kúlimsirep redaktordyń arqasynan qaqty. Birin-biri kópten biletindikterin ańǵartty.

— Men ózgermeımin. Sondyqtan ǵoı, qyzmetim de ózgergen joq. Myna sender qyzmetti de tez ózgertip, ózderiń de tanymastaı bop bara jatyrsyńdar. «Synnyń da estisi bar, eseri bar». Bile berseń, búgingi meniń aıtqanym — janashyrlyq sóz. «Dos jylatyp aıtady, dushpan kúldirip aıtady».

Májilisti Maqan Sabyrov qysqa qorytty da, negizgi mindetterge toqtaldy.

— Al Stýjev pen Salaýatovtyń daýyna kelsek, — dedi ol sál jymıyp, — eski dostar ózderi túsinisip alar. Biraq Salaýatovtyń «basshynyń bir sózine on dálel kerek» degeni

— jandy pikir, jaqsy, taýyp aıtylǵan sóz. Ol da gazet minsiz dep oılamasyn, bul qarýdy biz qashan da tot bastyrmaı ustaýymyz kerek. Toqmeıilsidiń — onda toqyradyń.

Búrodan shyqqan soń, obkommen eki ara jaqyn edi, redaktor men orynbasar jaıaý kele jatty.

— Tuqa, tym qatty ketip qalǵan joqsyz ba, qansha degenmen oblatkomnyń predsedateli ǵoı. Jurttyń kózinshe... — dedi Jarqynbek.

— Saýap bolsyn. Bastyqpyn dep aýyzdan aq ıt kirip, qara ıt shyqpaýy kerek. Meniń jynymnyń kelgeni, oqymaı synaǵany. Jurt qusap, bastyq synady eken, bári durys dep qaltyrap otyra berer jaıym joq. Kóp bolsa ornymnan alar, biraq, áıteýir, qalamymdy tartyp almaıdy ǵoı. Bizdiń halyqta «Taǵyńdy qorǵama, aryńdy qorǵa» degen maqal bar. Men arymdy qorǵadym, redaksıanyń, gazettiń aryn. Bile bilseń, komýnısiń aryn. Sosyn biraz úndemeı kele jatty da:

— Anatolıı Karpovıch jalpy jaman adam emes. Jigerli, aıbyndy, adýyndy, — dedi ol. — Jumys dese, janyn salady. Uıyqtamaı kúndiz-túni isteýge bar. Biraq qyzyp ketip, qısaıtyp ta alady. Ol meni túsindi. Eń jaqsysy laqyldatyp, laqyldatyp alady da, artynda zil saqtamaıdy. Dúnıede úndemesten, úndemeı qurtatyndardan saqtasyn. Ashyq pikir ashýdy da basady, ózińdi de qoqys-soqystan tazartady. Men biletin Anatolıı Karpovıch bolsa, ol kek saqtamaýy kerek, — dedi sóziniń sońyn nyǵyrlap.

— Siz jandy jerinen ustadyńyz, «bizdiń gazetti oqısyz ba?» degen suraǵyńyz ushyryp túsirdi ózin.

— Ózi ǵoı arandaǵan. Oılamaı ma, betin ashpaıtyn gazette nesi bar? Kemshilik kerek bolsa, biz ózimiz-aq taýyp beremiz ǵoı. Ustaǵan soń, sondaı jandy jerinen ustaý kerek.

Ózine-ózi rıza bolǵan pishinmen Tuqań tershigen uzyn murnynyń ústin oramalymen qaıta-qaıta súrtti.

Kek saqtamaıdy demekshi, onyń da kýási bolǵan jaıymyz bar. Sol májilisten keıin jarty jyl ótti-aý deımin, oblystyq Sovet atqarý komıteti jańa úı salyp bitipti degen habar estidik. Redaktorǵa kelip, bul habardy aıta qoıdym. Kollektıvte biraz úısiz adamdar bar edi.

— Bitkeni ras qoı, taǵy anyqtańdar, — dedi ol.

Men bárin táptishtep anyqtap kelip otyrǵanymdy aıttym.

Telefondy kóterdi de:

— Anatolıı Karpovıch, men Salaýatov qoı. Sizge kirip shyǵatyn bir sharýam bar edi, dedi.

— Kel, kel, — dedi-aý deımin. İle-shala Salaýatov oblatkomge barýǵa jınaldy.

— Jol bolsyn, Tuqa! — dedim.

— Aıtqanyń kelsin. Al nómirdi, maketti óziń qarap jibere ber. Redaktordyń kelýin asyǵa kúttik. Páter surap qyńqyldap júretinder qaıta-qaıta qabyldaý bólmesine jyltyńdaı berdi. Álden ýaqytta ol kisi de korıdordan kórindi-aý, áıteýir. Tosyp turyp, kabınetke birge kirdim. Eki kózim júzinde, ar jaǵy qýanyshty ma, renishti me — sony baıqaý. Bir nársege razy bolǵanda, aldymen murny kúletin ádeti edi. Sol muryn syryn jasyra almaı tur eken.

— Qalaı, Tuqa, oljalymysyz?

— Otyr, qyzyq boldy.

Áńgimeni tegi dámin keltirip táptishtep aıtýdy jaqsy kóretin.

— Bardym, birden qabyldady. Ornynan turyp amandasty. Anadaǵy qatty sóılegenime ishteı ózim qysylǵandaımyn.

Anatolıı Karpovıchte zil degenniń záredeı de nyshany joq. Qaıta ózi:

— Sen áli ókpelep júrgen joqsyń ba? — dedi. Men múláıimsı qaldym.

— Bastyqtarǵa ókpeleýge bola ma? Olar synaýy kerek, biz tyńdaýymyz kerek. Syn bizde joǵarydan ǵana ǵoı, — dep taǵy da qarap otyrmaı tistep aldym.

— Sen de meniń shekemdi qyzdyrǵan joqsyń. Ózime de sol kerek. Jatqan jylannyń quıryǵyn basyp nem bar edi? Ekeýmiz de rahattanyp kúldik.

— Al, jaraıdy, ol ótti, ketti. Kelgen sharýańdy aıtshy.

— Kelgen sharýam, jańa úı salyp bitken ekensizder. Redaksıaǵa oblatkom qamqorlyq jasamaǵanda, kim jasaıdy? Shetimizden pátersizbiz. Jaqsy qyzmetkerler ketip jatyr, — dep men de súmireıttim.

— Keıbir qyzmetkerlerim, álin bilmegen álek, Anatolıı Karpovıchti synap nesi bar edi? Endi bizge úıdiń qarasy da kórinbes dep júr.

— Jo... joq, olaı bolmaıdy. Óziń neshe páter surap kelip otyrsyn, — dedi.

«Túıe surasań, bıe beredi» degen. Sál oılandym da:

— Tórt páter, — dedim.

— Oıboı, munyń kóp qoı, basqa mekemelerge bir-birden ǵana bólip jatyrmyz, tórteý emes, úsheýine rızamysyń? — dedi. Qýanǵanymdy baıqatyp qoıam ba dep qylp ete qaldym, únsizdeý otyrdym da:

— Qaıteıin, oǵan da raqmet, — dedim. Qońyraýyn basyp, jalpy bólimniń bastyǵyn shaqyryp aldy da, dereý tapsyrma berdi.

— Sóıtip, — dedi redaktor kúlimsirep, — úsh páterdi qanjyǵaǵa baılap kelip otyrmyz. Aıtqan synymnan alǵash kórip otyrǵan paıdam — osy. — Rahattanyp bir kúlip aldy.

— Áldekimder qusap zil saqtasa, páter bermek turǵaı, túımedeıdi túıedeı ǵyp, kóringen jerde aıaqtan shalar edi. Sorymyzǵa ondaılar áli bar ǵoı. Esinde bolsyn, redaktor «jýas túıe júndegenge jaqsy» bolmaýy kerek.

Onyń qaıda meńzep otyrǵanyn Jarqynbek seze qoıdy. Buryn respýblıkalyq gazette, sosyn Ortalyq Komıtettiń apparatynda jaýapty qyzmette bolǵanyn aıtqany bar. Bura tartqanǵa kónbeıtin «ustamam» ylǵı ózimdi ustap berip júr, qaıteıin, sútpen bitken minez súıekpen ketedi de. «Janym — arymnyń sadaǵasy» ardy attap, amaldap kún kórer jaıym joq. Ári uzaq jyldar baspasózde istegenim de osyndaı qasıetti qalyptastyrǵan bolý kerek degen.

Kúndelikti qyzmette záredeı de jasandylyqqa, jalǵandyqqa tózbeıdi. Ondaıdy sezse boldy, aq saıtany ustap, túbirinen qıyp túspeı tynbaıdy. Sylqym Syrdaqov degen qyzmetkerge razy bol maı júrdi.

— Osynyń úlken adamdardy jaqynym, naǵashym, rýlasym dep júretini unamaıdy. Gazetke «ata dańqymen qyz óter, mata dańqymen bóz óter» degen prınsıptiń júrmeıtini haq. Jaqsy jazasyń ba — jaqsy qyzmetkersiń, jaman jazasyń ba, álińdi bilip erterek taıyp tur. Adamnyń qabiletin jýrnalısıkadaı tez ashatyn eshteńe joq shyǵar, tegi. Munda aýyrdyń ústi, jeńildiń astymen kóp júre almaısyń, artyń tez kórinedi, — dep ózine san aıttym. Syıynatyn piriń — qabiletiń, eńbegiń. Ózge pir munda júrmeıdi, bosqa áýre bolma, — dedim de. Túsinetin túri joq. Bir kúni aýzy-murny qısaımaı: «syıynǵanyńnan súıengeniń myqty bolsyn» degen emes pe, — dep qarap tur.

Sóıtip, áıteýir, Syrdaqovty sýqany súımeı júrdi. Onyń talaı «óneri» oǵan deıin de san kórinip qalǵan-dy. Bárinen de bólim meńgerýshisiniń záresin alyp bolǵan edi. Otyra qalyp, joǵary jaqqa telefon soǵady eken. Bireýmen ańǵa barmaq, bireýmen qonaqta bolmaq bolyp kelisedi. Keıde áýeli «sol kisi» shaqyryp jatyr dep jumystan ketip qalýdy da shyǵarǵan. Sylqymdy bólim meńgerýshisi tipti jumsaýdan qalǵan. Kezekshilikke barǵysy kelmese de, sekretarıaty isteıtini sol. Qysqasy, Salaýatov redaktor bolyp kelgenshe Sylqym jurttyń jelkesine minip alǵanǵa uqsaıdy, redaksıadaǵy bir erketaı.

Sonysyn kelisimen ańǵarǵan Salaýatov qaıter eken dep biraz júrdi. Sylqym tipti shalqaqtaı tústi. Sodan orǵa kelip ózi jyǵylmasy bar ma.

— Máskeýge, ádebıet kúnderine áıelimmen birge barýym kerek edi. Mádenıet mınıstri qolqalap otyr, — dedi bir kúni redaktorǵa kelip.

Salaýatovtyń mundaıda ustap ketetin aq saıtany atoılap shyǵa kelsin. Onyń ústine, ananyń shirenip, syzdap sóılegeni tipten jynyn keltirdi.

— Siz Mádenıet mınıstrliginiń qyzmetkeri emessiz ǵoı. Redaksıanyń qyzmetkerisiz. Sizge ruqsatty myna men berem.

— Beredi dep senip kelip otyrmyn. Respýblıka namysy úshin bara jatyrmyz, Tuqa. Ony túsinetin bolarsyz.

— Respýblıka namysyn jyrtýǵa barsa, artıs áıelińiz barady, sizge ne joq.

— Oıbaı-aý, túsine me desem. Meniń birge júrgenim ol kisi úshin ne turady!

Salaýatov budan ári shydaı almaı qaınap ketti. Ornynan atyp turyp:

— Siz osy áıelińizdiń, joǵarydaǵy úlken adamdardyń atyn satqandy qashan qoıasyz? Men qazir mınıstrge telefon soǵaıyn. Sizsiz júre almasa, ana ataqty artıskasyn tártipke shaqyrsyn.

Salaýatov telefonǵa jarmasa bergende, Syrdaqov shar ete qaldy.

— Aǵataı, zvondamańyz. Áıelime qyrsyǵym tıip júrer.

— Á, sóıtip jónińe kósh. Jurtty dombytpaı, qyr kórsetpeı, adal ómir súrý kerek. Seńiń ómirlik pozısıańda úlken aqaý bar. Shylyǵyń kóp. Bul kúıińmen ózińdi de, ózgeni de arandatasyń.

Sonymen áńgime tyndy dep oılaǵan ǵoı. Erteńine jaýapty hatshy kezekshilikke baratyn Syrdaqov Moskvaǵa ketkeli jatyr dep keldi.

— Qalaı, keshe kelisken sekildi edik qoı. Ol barmaıtyn bolǵan.

— Joq, qazir eki saǵattan soń, poezd júredi, — dep bólim meńgerýshisine telefon soǵypty.

— Jaraıdy. Mundaı adamdy myqtap úıretý kerek. Ol Salaýatovty áli tanymaı júr eken.

Eki saǵattan keıin alaq-julaq etip, redaksıaǵa Syrdaqov keldi. Esi shyǵyp ketken. Redaktorǵa kire almaı, biraz qıpaqtap turdy da, aqyry kirdi. Salaýatov túk bilmegendeı, ádettegi sypaıy minezimen qarsy aldy.

— Máskeýge nege ketpedińiz?

— Tuqa-aı, mynaý jaı ma? Dúıim jurttyń kózinshe masqara boldym ǵoı.

— Masqara bolsańyz, ózińizden basqany aqymaq sanamańyz, adal júrińiz dedim ǵoı men sizge.

— Kimniń qaltasyna túsippin sonsha?

— Aldaý, uıatty jıyp qoıý qaltaǵa túskennen de jaman. Men bárin anyqtadym. Eshqandaı mınıstr sizge qolqa salmaǵan. Keńsede otyryp, «joǵaryǵa» telefon soǵatynyńyz da aıla, ótirik bolyp shyqty. Sizdiń mundaı áreketterińiz Memlekettik qaýipsizdik organdaryna da belgili eken. Tartasyz endi sonyń sazaıyn. Zań júzinde munyń qandaı statáǵa jatatynyn bilesiz be?

— Aıaǵyńyzǵa jyǵylaıyn, Tuqa, bir jolǵa keshirińizshi. Meniń taǵdyrym endi sizdiń ǵana qolyńyzda bolyp tur. Ǵumyry umytpaıyn, bul jaqsylyǵyńyzdy.

«Qaltyraýyn qarashy, aramzalar tegi asqan qorqaq ta keledi, mundaılar qazir artymdy jala deseń, oǵan da daıyn» dedi Salaýatov ishteı.

— Maǵan keregi, maǵan emes, eń aldymen saǵan keregi osyǵan deıin istep júrgenińniń bári aramza áreket ekenin túsinseń boldy. Bar, júre ber, pátshaǵar.

Oqıǵa qalaı bolǵan deısiz ǵoı. Poezd basynda, óner qaıratkerleriniń ortasynda Sylqym shaıqaqtap bósip turady. Anaǵan da mynaǵan da ıilip sálem berip, bilgirsip árneni aıtý, aýyz jappaý — ondaıda óziniń ádeti. Áıel amandassa, jabysyp onyń qolynan súımeı taǵy qoımaıdy. Óz áıeline de jalpaqtap, ústi-basyńdaǵy qyl-qýytty tazartyp turǵany. Júrek aınytar osyndaı jasandy mádenıettilikti kórsetýdiń endi naǵyz sheberi, onyń kádimgi bir úlken oqýyn bitirgen-aý dep oılaısyń. Chemodandardy ishke kirgizip qoıǵany qashan. Álden ýaqytta eki bótelke shampandy altyn jalatqan tórt bokalymen alyp shyǵady. Pálenshe, túgenshe, dep ataqty artıserdi shaqyryp jatyr. Munysynda «meni kórdińder ǵoı, jaqsy rásimniń bárine maıtalmanmyn» degen ses bar.

Tap osy kezde beısaýat eki adam keledi.

— Syrdaqov degen kim?

— Biz bolamyz! — dep ol óziniń maıysqaq ádetine basady.

— Siz bolsańyz, júrińiz, poezdan túsińiz.

Álgi kelgen adamdar qyzyl kýálikterin kórsetedi. Turǵan jurt túgel úrpıisip, bir-birine qaraıdy. Áıeli de, ózi de qup-qý bop ketedi. Bar páleniń Salaýatovtan kelgenin ishteı sezedi ol. Sóıtip, Moskvaǵa baram dep alshan basyp turǵan sabaz aıaqasty aıypty bolady da shyǵady. «Kóp asqanǵa — bir tosqan» degen osy.

Sol kúni Syrdaqov jumystan bosatylyp, redaksıa ylǵı kúlimsip turatyn sasyq bir ıisten tazarǵandaı boldy. Bul úshin Salaýatovqa raqmet aıtpaǵan jan joq. Ol tótennen soǵylǵan bir-eki zvanokqa da qatqyl jaýap berip jatty.

— Jaqsy kórseńiz, sizge qıdym sony. İshmerez, jylpos adam redaksıada isteı almaıdy.

Jarqynbektiń esine redaksıada bolǵan jańa jyldyq bir kesh tústi. Mádenıet bólimindegi aqyn jigit merekelik arnaýynda Salaýatovqa myna joldardy joldap edi:

— Aıbyndy deseń — aıbyndy, Qaıyrymdy deseń — qaıyrymdy, Baıaǵysyndaı aıalap,

Bólisedi qaıǵyńdy. Jaza bassań, keshirmes, Talantyń bolsa, óshirmes, Qorǵany deseń — qorǵany, Ormany deseń — ormany. Osyndaı adam basqarǵan, Kollektıvte ne arman bar, birge istesem, Ashylar edi bagym dep, Talaılar áli armandar.

Júrekjardy ystyq yqylas, Salaýatovqa degen tolyq minezdeme bar edi munda. Jarqynbek te jýrnalısik úlken joldyń basynda osyndaı adammen istes bolǵanyna ishteı qýanatyn. Onyń berip júrgen eń basty sabaǵy — adamgershilik, adaldyq, qara qyldy qaq jarǵan ádildik. Mine, sol adam jóninde de «kókimesin», «aıaǵy aspannan keler» dedi-aý.

Osynaý eki sóz ala qashyp, ala qashyp, Jarqynbekti kópke deıin berilgen tapsyrmaǵa bet burǵyzbady. Saǵatyna qarap edi, otyz mınýtty bosqa ótkizip alypty. Azýly redaktorǵa óıtip pyshaǵyn qaıraǵan adam orynbasardy úıtip jer, qoı, kiriseıin, «Aıaz bı, álińdi bil» demekshi, maǵan ne joq.

Ary tolǵandy, beri tolǵandy, eń bolmasa bylaı jaz dep nusqaǵany joq. Jaz da jaz, bitir de bitir. Dúnıeniń qorlyǵy — bireý úshin jazý, sonyń oıynan qaıtsem shyǵam dep qınalý. Budan beter azap bolar ma eken. Ondaı azapty Jarqynbek basynan az keshken joq edi. Tájirıbe de bar. Biraq shyqpaı jatyr. Keıde sóıtip qalatyny bar. Bul joly endi shopan bolyp sóıleýi kerek. Sonaý «Qońyrbel» sovhozyn kóz aldyna keltirdi. Byltyrdan beri qysta qoı qozdatý jóninde berilgen materıaldardy birinen soń birin oıǵa túsirdi. Tipti Stavropol ólkesine, Malashenkonyń ózine baryp qaıtqany da esine keldi.

Onda ne, ejelden jaqsy salynǵan qora, mol jem-shóp. Qozylardyń da, qoılardyń da aýzynan aq maı aǵyzyp qoıǵan. Bizdegideı qulazyǵan dalada emes, bári kádimgi aýyl qasynda. Kesh bolsa elektr shamy jarqyrap, radıosy saırap, kınoqondyrǵysy dúrildep tur. Az ǵana otar, myńǵyrǵan qoı jáne joq. Jalǵyz aǵash orman bolmas, bir-eki otardy, tipti bir fermany qysta qozdatýǵa kóshirgende, sodan qoı ósirý máselesin sheship tastaımyz ba, bul problemany áldeqaıda tereń oılaý kerek qoı. Al eki-úsh fermamyzdy shýlataıyq, onymen ne ushpaqqa jetpekpiz? Ózimizdi-ózimiz aldaýdan basqa ne bar munda?

Jarqynbek selt etti. Kádimgi Salaýatovsha oılap ketkendeı boldy. Ádeıi ákelgen betti bergizbeı, Qazaqstan jaǵdaıynda bul tásilge kóshý úshin áli kóp nárse kerek dep ol obkommen biraz aıtysqan-dy. Aqyry kúshtiniń aty kúshti, Salaýatov tize búgip, ákelingen bet áýeli búkil respýblıkalyq baspasózde kóshirip basylǵan-dy. Redaksıanyń ózge qyzmetkerleri aıdy aspanǵa bir shyǵardyq dep keýdelerin soǵyp júrgende, Salaýatov myrs etip kúletin de qoıatyn.

— Uranshyl bop kettik, joldastar, uranshyl. Artyn oılaý kerek, artyn. Urandatyp alyp, urynyp qalyp júrmeıik. Bastamany qostaǵannyń jóni osy dep, erte uryqtandyryp, aq qar kók muzda tógip jibergen tóldi ne jyly oryn bolmaı, ne shop, jem jetpeı, qyryp alyp júrsek, qýyrdaqtyń kókesi sonda. Ábden saıma-saı jaǵdaı jasamaı turyp mundaı iske barý — arandaý. Áı, biraq ondaı kezde jaýapkershilikti kim moınyna ala qoıar deısiń?

Salaýatovtyń áreketinde Jarqynbektiń qyzyǵatyn eki jaıy bar. Biri bolymsyz qubylystan úlken problemany kóre qoıatyny, oılamaǵan jerden oqys qorytyndy jasaıtyny, qashan da aıtatyn ýaǵyzy ár nársege kúdiktene qaraý, kúdik aqıqatty izdetedi, aqıqat seni eshqashan aldamaıdy. Ekinshisi — betiń bar, júziń bar demeı basyp salatyny, onda bıpazdap, máımóńkelep jatý degen joq, kómeıine keldi — irikpeıdi. Jurttyń kóbine unaı bermeıtini de osysy. Tolǵanyp júrgenin jıyp-tıyp, bir kúni gazette burq etkizedi.

Birde «Esip sóılemeıik, eseptep sóıleıik» degen maqalasy shyqty. Obkomnyń birneshe plenýmynan, aktıvinen terip turyp, ýádege myrza «sheshenderdi» myqtap qatyrǵan. Maqalanyń bastalýy da qyzyq...

Tamaqtan ish kebýshi edi, sózden ish kepkendi kergenderiń bar ma? Kórmeseńder, tanys bolyńdar... Budan ári eki «sheshenniń» bir-birinen aýmaǵan úsh aktıvtegi sózderi keltiriledi. Sońy: biz osy aktıv jınalysyn, oblys eńbekshilerin alda turǵan mindetti oıdaǵydaı oryndaımyz dep sendiremiz. Aıta-aıta olardyń ishi keppegenmen, tyńdaıtyndaı bizdiń ishimiz kepti bul sendirýge. «Urynyń ózine senbe, ótirikshiniń sózine senbe» degen bar edi. Baqyraıtyp qoıyp pálen jyldan beri aldap kele jatqan sóz soǵarlarǵa sene beremiz be? Kóz boıaýdy da, sóz boıaýdy da qatar ıgergen «qabilettiler» qaptap ketpeı turǵanda, esimizdi jısaq qaıtedi, — dep bitedi.

Bul maqala úlken shý boldy. Oblystyq komıtetke synalǵandardan qushaq-qushaq aryz tústi. Gazet redaktory asyra silteýshi, adam janyn qaralaýshy dep aıyptaldy. Keıbir bólim meńgerýshileri, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵy bólimi de jazǵan adamnyń jaýapkershiligin qaraýdy talap etti. Eger Maqan Sabyrov bolmaǵanda, osy joly-aq Tuńǵıyq Salaýatovqa bir tyqyr taıanyp edi. Birinshi hatshy búro májilisinde múlde kerisinshe qorytyndy shyǵardy.

Biz mundaı redaktorǵa raqmet aıtýymyz kerek. Bul maqalada jalań uran, jappaı aıqaıǵa qarsy kúres bar, qysyr sózderden yǵyr bolǵanymyz ótirik pe? «Esip sóılemeıik, eseptep sóıleıik» — qandaı ádemi qoıylǵan taqyryp. Menińshe, bul maqalany barlyq aýdandyq partıa komıtetinde talqylaý kerek degen sheshim qabyldaıyq. Budan osyndaı qorytyndy shyǵarǵan jón bolar.

Sóıtip, Salaýatovtyń tasy órge domalady da ketti. Biraq oǵan tisin qaırap, ishten tynǵandar az emes edi.

— Sabyrov bolmaǵanda, meni tirideı pisirip jeı jazdady ǵoı, — dep júrdi keıin redaktor. — Átteń, osy kisiniń sabyrlylyǵyn, keń tolǵaıtynyn basqalarǵa berse. Tek budan góri qataldaý bolsa... Jumsaqtyǵyn sonda jurt paıdalana almas edi. Stýjevtiń qysyp jiberetinin azdap bul kisige, bul kisiniń sabyrlylyǵynan Stýjevke biraz aýystyrsa, sonda qatyp keter edi.

Jarqynbektiń de júregine Sabyrov asa bir meıirimdi adam sekildi uıalap qalǵan-dy. Osy oraıda onyń oıyna redaksıadaǵy ózi jaqsy kóretin bir qart jýrnalısiń áńgimesi oraldy. Nómirdi bitirip tastap, kóńildenip otyrǵan kezekti bir kún edi, álgi adam basshylar jaıynda qyzyq áńgime aıtty.

— Men — biraz dúnıeni kórgen janmyn. Sonaý Sovet ókimeti ornaǵannan beri óz dárejemde talaı basshymen tanys ta, istes te boldym. Solardy kóz aldymnan ótkizsem, úsh topqa bólgim keledi. Birinshi toby — ózi de jumys istemeıdi, ózgege de istetpeıdi. Saýysqandaı shyqylyqtap, jurtty shát-shálekeı etetin top. Ondaılar ózimnen eshkim aspasa eken deıdi, ishi tar, aılaly keledi, kezi kelgende, áriptesin shalyp jiberýge, omaqa asyra qulatýǵa daıyn turady. Ekinshi toby — ózi jarytyp istemegenmen, biraq ózgege bóget jasamaıdy, istegenderdiń kóleńkesinde kóp jerge barady. Jurtqa jaılylyǵymen jan saqtap, jaqsy atanyp ta ketedi, ondaılar uzaq jasaıdy. Úshinshi toby — ózi de isteıdi, ózgeni de istetedi, tynymsyz órge súırep otyratyn kádimgi otarba sekildi. Ondaılardan ómirde myqty iz qalady, biraq olar sırek.

Jarqynbek Sabyrovty osy toptardyń qaısysyna jatqyzaryn bilmeı, keıde oılanyp qalatyn. Biraq, áıteýir, keıingi bir jylda biraz nárseni qolǵa alǵany haq. Qalany qamtamasyz etetin sút-kókónis aımaǵyn jasaý, astyqqa dep jerdi ondy-soldy jyrta bermeý — sodan shyqqan ıdeıalar. Bıylǵy qatty qystyń basynda obkomǵa baıyrǵy shopandardy jınady. Olardyń aýzynan qoı baǵýdaǵy, ásirese, qystaǵy atam zamannan bergi tájirıbeni shym-shymdap tartty. Ondaǵy oı — ótkenge osqyryna qaramaý. Sol shopandardyń atynan úndeý jarıalandy. Sol úndeýdiń tekstin jazýǵa Jarqynbektiń de qatysqany bar. Átteń, keıindeý qabyldanǵan úndeý boldy. Qystyń basynda emes, erte kúzde aıtylatyn sóz edi bul. Elge shyǵyp júrip, sol úndeýdiń shopan qaýymyn bir silkindirgenin baıqaǵan-dy. Tártip jónindegi máseleniń de jańasha qoıyla bastaǵany sezilgendeı. Búroda bolǵan mynadaı áńgimeni Salaýatovtyń aıtyp kelgeni bar...

Sabyrov alys aýdannan keshtetip qaıtady. Qarańǵy úıirilgen kez bolsa kerek. Aýdan ortalyǵynyń shetinde apyr-topyr alysyp jatqandardy kóredi. Jaqyndap kelse, alpamsadaı bir mılısıoner bireýdi baılap, ekinshisin oǵan matap úlgergen eken. Tura qalǵan mashınany nómirinen tanı ketken mılısıoner:

— Joldas oblystyq komıtettiń birinshi sekretary, — dep qolyn shekesine qoıady da, bolǵan jaǵdaıdy baıandaıdy. Sóıtse, bular asa qaýipti, túrmeden qashqan qylmyskerler eken. Sony mynaý osy arada ustaǵan.

— Al endi ne isteısiń? — dep suraıdy Sabyrov.

— Qazir jol-jónekeı bir mashına ustap, sonymen Almatyǵa aparam.

— Analaryńdy sal myna meniń mashınama. Seniń jol-jónekeıiń qashan keledi?

Mılısıoner sasyp qalady. Obkomnyń birinshi hatshysynyń mashınasyna qylmyskerlerdi salý... Bul — onyń basyna syımaıtyn uǵym. Kónbeı qashqaqtaıdy, júre berińiz dep jalynady.

— Men saǵan sal dedim ǵoı.

Daýys qatqyldaý shyqqan soń, ol amalsyz salady. «Myna ıtterdiń aýzynyń salymyn-aı, obkom sekretariniń mashınasyna minýin qarashy. Qara sýyqta ashyq júk mashınasynda biraz qalshyldatatyn edim».

Sabyrov qylmyskerlerdi emes, mılısıonerdi aıaǵan edi. Osy oqıǵany ol búro májilisinde aıtyp, mynadaı qorytyndy jasaıdy:

— Biz tártipti nyǵaıtýdy talap etemiz. Al sol úshin kúresýshilerge nege jaǵdaı jasamaımyz? Nege janaǵy mılısıonerdiń astynda mashına joq? Ol qarýlylyǵynan ǵana aman qaldy. Áıtpese ana ekeýi ózin óltirip ketýi múmkin edi ǵoı. Oniki naǵyz jankeshti erlik, isine shyn berilgen adamdar ǵana sondaı qaýipti qadamǵa barady. Ákimshilik organdarynyń jaǵdaıyna myqtap zer salýymyz kerek, jaǵdaı jasaýymyz kerek.

Osy fakti bul salaǵa da biraz qozǵaý salǵan-dy. Biraq jaqsy ıdeıalar bir ǵana adamnyń basynan shyqpaýy kerek qoı. Qansha kemeńger bolsa da, bireýdiń aty — bireý. Ol da — pende, ol da túbi sarqylady. Sol sebepti de bir aýyzǵa qarap tamsaný, bárin bir aýyzdan kútý ózgeniń oıyn tusamaı ma, turyp qalǵan sýdaı sasytyp jibermeı me?! Bir janǵa quldyq ura berse, onyń da buzylýy múmkin ǵoı. Júreginiń túbinen jylt-jylt etken osyndaı sezim habarshylaryna Jarqynbek boıyn onan ári jaılatqysy kelmeı, Sabyrovty oǵan qımaı, oılaryn basqa arnaǵa burýǵa nıettendi.

Tikeleı ózi tapsyrmasa da, búgingi mynaý sharýany Sabyrovtyń óz aýzynan aıtylǵandaı istegisi kelip otyr. Oblystyń tynymsyz órge súırep otyratyn kádimgi otarba sekildi. Ondaılardan ómirde myqty iz qalady, biraq olar sırek.

Jarqynbek Sabyrovty osy toptardyń qaısysyna jatqyzaryn bilmeı, keıde oılanyp qalatyn. Biraq, áıteýir, keıingi bir jylda biraz nárseni qolǵa alǵany haq. Qalany qamtamasyz etetin sút-kókónis aımaǵyn jasaý, astyqqa dep jerdi ondy-soldy jyrta bermeý — sodan shyqqan ıdeıalar. Bıylǵy qatty qystyń basynda obkomǵa baıyrǵy shopandardy jınady. Olardyń aýzynan qoı baǵýdaǵy, ásirese, qystaǵy atam zamannan bergi tájirıbeni shym-shymdap tartty. Ondaǵy oı — ótkenge osqyryna qaramaý. Sol shopandardyń atynan úndeý jarıalandy. Sol úndeýdiń tekstin jazýǵa Jarqynbektiń de qatysqany bar. Átteń, keıindeý qabyldanǵan úndeý boldy. Qystyń basynda emes, erte kúzde aıtylatyn sóz edi bul. Elge shyǵyp júrip, sol úndeýdiń shopan qaýymyn bir silkindirgenin baıqaǵan-dy. Tártip jónindegi máseleniń de jańasha qoıyla bastaǵany sezilgendeı. Búroda bolǵan mynadaı áńgimeni Salaýatovtyń aıtyp kelgeni bar...

Sabyrov alys aýdannan keshtetip qaıtady. Qarańǵy úıirilgen kez bolsa kerek. Aýdan ortalyǵynyń shetinde apyr-topyr alysyp jatqandardy kóredi. Jaqyndap kelse, alpamsadaı bir mılısıoner bireýdi baılap, ekinshisin oǵan matap úlgergen eken. Tura qalǵan mashınany nómirinen tanı ketken mılısıoner:

— Joldas oblystyq komıtettiń birinshi sekretary, — dep qolyn shekesine qoıady da, bolǵan jaǵdaıdy baıandaıdy. Sóıtse, bular asa qaýipti, túrmeden qashqan qylmyskerler eken. Sony mynaý osy arada ustaǵan.

— Al endi ne isteısiń? — dep suraıdy Sabyrov.

— Qazir jol-jónekeı bir mashına ustap, sonymen Almatyǵa aparam.

— Analaryńdy sal myna meniń mashınama. Seniń jol-jónekeıiń qashan keledi?

Mılısıoner sasyp qalady. Obkomnyń birinshi hatshysynyń mashınasyna qylmyskerlerdi salý... Bul — onyń basyna syımaıtyn uǵym. Kónbeı qashqaqtaıdy, júre berińiz dep jalynady.

— Men saǵan sal dedim ǵoı.

Daýys qatqyldaý shyqqan soń, ol amalsyz salady. «Myna ıtterdiń aýzynyń salymyn-aı, obkom sekretariniń mashınasyna minýin qarashy. Qara sýyqta ashyq júk mashınasynda biraz qalshyldatatyn edim».

Sabyrov qylmyskerlerdi emes, mılısıonerdi aıaǵan edi. Osy oqıǵany ol búro májilisinde aıtyp, mynadaı qorytyndy jasaıdy:

— Biz tártipti nyǵaıtýdy talap etemiz. Al sol úshin kúresýshilerge nege jaǵdaı jasamaımyz? Nege jańaǵy mılısıonerdiń astynda mashına joq? Ol qarýlylyǵynan ǵana aman qaldy. Áıtpese ana ekeýi ózin óltirip ketýi múmkin edi ǵoı. Oniki naǵyz jankeshti erlik, isine shyn berilgen adamdar ǵana sondaı qaýipti qadamǵa barady. Ákimshilik organdarynyń jaǵdaıyna myqtap zer salýymyz kerek, jaǵdaı jasaýymyz kerek.

Osy fakti bul salaǵa da biraz qozǵaý salǵan-dy. Biraq jaqsy ıdeıalar bir ǵana adamnyń basynan shyqpaýy kerek qoı. Qansha kemeńger bolsa da, bireýdiń aty — bireý. Ol da — pende, ol da túbi sarqylady. Sol sebepti de bir aýyzǵa qarap tamsaný, bárin bir aýyzdan kútý ózgeniń oıyn tusamaı ma, turyp qalǵan sýdaı sasytyp jibermeı me?! Bir janǵa quldyq ura berse, onyń da buzylýy múmkin ǵoı. Júreginiń túbinen jylt-jylt etken osyndaı sezim habarshylaryna Jarqynbek boıyn onan ári jaılatqysy kelmeı, Sabyrovty oǵan qımaı, oılaryn basqa arnaǵa burýǵa nıettendi.

Tikeleı ózi tapsyrmasa da, búgingi mynaý sharýany Sabyrovtyń óz aýzynan aıtylǵandaı istegisi kelip otyr. Oblystyń abyroıy onyń abyroıy dep biledi. Qalamy júrip berdi-aý deımin, bir jaqsy oralymdy oılar kelip qaldy.

Sol kezde telefon zyń etsin. Aýyl sharýashylyq bóliminiń meńgerýshisi.

— Jarqynbek, oý, jarqynym, ýaqytyń boldy ǵoı. Bar ma birdeńe?

— Qazir, qazir. On mınýt, on bes mınýt.

— Basshylar keshiktirgendi jaqtyrmaıdy, ásirese, Mákeń.

— Ózińiz kórsetesiz ǵoı. Onda men emes, siz keshikken bolyp shyǵasyz.

— Eı, óziń qaljyńdaısyń ǵoı. Joq, birge baramyz. Eskertpeleri bolsa qaıtesiń?

— Ony da ózińiz tolyqtyrasyz. Men osymen bittim.

— Eı, sen qyljaqty qoı. Bastyǵyńnan juqqan ba? Kerek deseń, biz onyń ózin shaqyryp alyp jasatamyz.

Jarqynbek qudaıdyń jazý qabiletin bergenine shúkirlik etti. Juqalap bolsa da sony satyp otyrǵany ǵoı, áıtpese obkomnyń bólim meńgerýshisi muny ejeletip qoıa ma? Jýyrda kópten biletin áriptesimen syrlasqany bar. Bir myqtynyń kitabyn jazyp berip, páter aldym, mashına aldym dep bósip turdy. Onyń beti ary, ala jipti attama dep áke-sheshesi úıretti. Odan keıingi tap bolǵan ustazy Salaýatovtyń da taza júretini — óz aldyna bir mektep. Úlken balasynyń bir qylyǵyna myqtap razy bolǵany bar. Qorada oınap júrip on tıyn aqsha taýyp alady. Muny joǵaltqan adamdy tabýym kerek dep bir kún sandalady. Aqyry úıdiń qasyndaǵy mılısıa bólimine baryp, tapqan aqshasyn tapsyrady. On tıyn. Balany otyrǵandar kúlip shyǵaryp salypty. Olarǵa —kúlki, al bala sol on tıyndy ala salýdy qylmys kórip júr. Bul jerde sútpen bitken adaldyq aıǵaılap tur emes pe. Alǵashqyda Jarqynbektiń ózi de asa mán bermep edi, artynan oılanyp qaldy. Qansha aıtqanmen, meniń balam ǵoı dep myrs etti. Aılaly bolsam, 19 jyl pátersiz júrem be? Jeti jasar balasynyń jórgeginen kóringen kirshiksiz adaldyǵyna qýandy. Salaýatovtyń da kózine túsken áýletimizge daryǵan osy adaldyq emes pe eken, kim bilsin?!

Áýletimizge demekshi, anasy udaıy aıta beretin bir áńgime esine taǵy tústi. Soǵys jyldary, aýyr kezeń, qysqa jip kúrmeýge kelmeı, qaı nárseden bolsa da joqtyqtyń yzǵary ótip júrgen kez. Astyq oryp jatqanda alystan sheshesiniń ápkesi keldi. Ákesine qaıynbıke ǵoı. Qaıynbıkeni jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolyp qabyldaý — qashanǵy dástúr. Ol dástúrge qylaý túspedi. Sodan keterdegi buıymtaıyn surapty.

— Kolhozdyń bar astyǵy qolynda eken, Súıener. Ózińe kúzettirip qoıypty. Bireýdiń soqyr tıynyna jolamaıtyn sorly basyń, seni kúzetshi etken basqarmań da qý eken. Desedaǵy maǵan bir-eki qap bıdaı kerek. Kelgen sharýamnyń ózi de sol, — deıdi qaıynbıkesi.

— Odan kolhoz dáýleti ortaıa qoımas, — dep taqymdaıdy sheshesi. Sonda ákesi:

— Súıener astyq urlapty degen ǵumyr boıy súıegime tańba bolmaı ma? Adal atyma qara daq tússe, ólim ǵoı, odan da óz bala-shaǵam ash qalsa da, kúzde eńbekaqyǵa alǵan astyǵymdy jetkizip bereıin, — depti.

— Bul — bul ma, búkil ımanyn ol dúnıege osy bastan jınap júr. Tilin tistep otyrsa da, túıir dándi bóten jolmen ákelý joq qoı. Ákeńe tartsań, sen de ashtan qatasyń, — dep sheshesi talaı qaljyńdaǵan.

Sol adal atqa daq túsirmeý ómir boıy tý bolyp kele jatyr. Myna tapsyrmany da adal oryndap berý úshin jan salyp otyrǵany mynaý. Sońǵy núkteni qoıyp, bólim meńgerýshisine ala jóneldi, kólemi bes bet, on mınýttyq sóz.

— Pále, pále, jaqsy ketipsiń. Oı, jasa, myna pikirdi qalaı tapqansyń, eı! Mine, jigit. Jumys aıaǵy bitkenshe Sabyrov joldasqa kórsetip úlgerýimiz kerek.

— Ol kisiniń basqa jumysy azdaı, osyny da kórsetesiz be? Sizden artylatyn ne tur munda.

— Bala ekensiń ǵoı áli, páleden aýlaq. Jınalystyń qandaı jınalys ekenin bilesiń be? Erteń bir jerinen birdeńesi bultıyp júrse... Bastyqqa ózińiz kórgensiz demeımiz be.

«Jaýapkershilikti ózińizge alǵyńyz kelmeıdi eken ǵoı» deı jazdap baryp, Jarqynbek áreń toqtady. Osyndaıǵa Salaýatovtyń da bulqan-talqan bolyp júrgenin san kórgeni bar-dy.

Bolymsyz nárseniń ózin «kelisýdiń» kókparyna salamyz. Dińkeńdi qurtyp, úlken bastyqtyń ózinen shyqqansha kútip otyrǵanyń. Sóıtip ishqusa bolǵansha, qazir men birinshige birden shyǵatyn boldym. Ber jaǵy báribir sheshpeıdi, bosqa ýaqyt eledi.

Keıde tipti qyzynyp ketip bylaı deıtin:

— Ol — ol ma, sol ber jaǵyndaǵylar óz syryn bile tura, bizben nege kelispediń deıdi-aý shirenip. Bizdi de beker qoıǵan joq, qarasaq bolatyn edi ǵoı dep syzdaıdy, áýeli. Al bir jerden múlt tabylsa, «áne bizge kórsetpegenniń kesiri» dep jáne danyshpansıdy. Oý, osy tártip qaı jarǵyda jazylǵan? Qaı nusqamadan kórgenderiń bar? Óz atymen aıtsaq, jaltaqtardyń, jaýapkershilikten qashatyndardyń soǵatyn búrokrattyq dýaly bul. Buzyp kór myqty bolsań. Menińshe, ol dýaldyń qabyrǵasy qalyńdap barady.

— Aı, Tuqań-aı, aıtsa túbin túsirip aıtady-aý. Biz de Sabyrovqa jetkenshe áli úsh dýaldan ótýimiz kerek. Nasıhat bólimi, onyń nusqaýshysy men meńgerýshisi, ıdeologıa jónindegi hatshy. Mundaıda «qyraǵylyq» jasap, sektor meńgerýshisi men bólim meńgerýshisi orynbasarynyń orta joldan qosylmasyna kim kepil. Bolymsyz bir tekst qanshama ótkelden ótýi kerek. Qajet pe osy? Qaıtesiń, betondaı qatyp qalǵan tártip. Osy tártipten tisteı qarysyp aıyrylmaıtyndar isker sanalady tegi. Osý baspaldaǵy da eń aldymen solarǵa

ashyq. İshekteı sozylǵan kelisý kezeńderinen qıa basyp kór, sol partıa jumysyn bilmeıtin bop shyǵasyń. Al sol jumysty shyn máninde jansyzdandyryp, sólinen jurdaı etýshi osyndaılar ekenin uǵýdyń qıyndap bara jatqany qalaı? Sabyrov ta sol izben kete beredi-aý, tegi. «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» degenniń ózi me bul, nemene?

Óstip turǵanda Jarqynbektiń esine esik aldynda kúttirip qoıǵan sekretarıattyń jigiti tústi.

— Oıbý, qurttym-aý, — dep aıǵaılap jiberdi ol.

— Neni qurttyń?

— Redaksıany da. Qanshama ýaqyttan beri materıaldardy kóterip, esiktiń aldynda tur. Aǵataı, maǵan eń bolmasa bir saǵatqa mursat etińizshi. Siz ana satylardyń bárinen ótkenshe, men de kelip qalarmyn.

Esiktiń aldyna shyqsa, sekretarıattyń jigiti borsha-borsha bop terlegen.

— Eı, nemene sonsha, túz kótergendeı.

— Tuz kótergen emes, budan bir qap tuz jegen jeńil. Eki ottyń arasynda kúıip-pisip turdym da qoıdym. Keteıin desem, siz shyǵyp qala ma dep. Ketpeıin desem, ana jaq oıbaı salyp, ol jatqan shyǵar. Eger redaktor kelse, onda bitti meniń sharýam. Jipsiz baıladyńyz da qoıdyńyz.

— Sen jipsiz baılaýly bolsań, men arqanmen baılaýlymyn. Sen eki ottyń arasynda qalsań, men on ottyń arasynda júrmin. Qaıbir shekemniń qyzǵanynan shaqyrdy deısiń seni, júr, káne!

Jol boıy kele jatqanda «qoldy qoıyp-qoıyp nege jibere salmaımyn» degen bir aram oı jyltyń ete qaldy. Joq, úırenbegen oǵan, sosyn túni boıy ózimdi-ózim jep, esim shyǵar. Ne de bolsa, qarap tastaıyn. Kóńilim alańsyz bolsyn. Qas qylǵandaı shıki materıaldardyń birinen soń biri kóbeımesi bar ma. Qyp-qyzyl shımaı qyldy. Áıteýir, qarap bitýge taqaý.

— Ol kisiniń basqa jumysy azdaı, osyny da kórsetesiz be? Sizden artylatyn ne tur munda.

— Bala ekensiń ǵoı áli, páleden aýlaq. Jınalystyń qandaı jınalys ekenin bilesiń be? Erteń bir jerinen birdeńesi bultıyp júrse... Bastyqqa ózińiz kórgensiz demeımiz be.

«Jaýapkershilikti ózińizge alǵyńyz kelmeıdi eken ǵoı» deı jazdap baryp, Jarqynbek áreń toqtady. Osyndaıǵa Salaýatovtyń da bulqan-talqan bolyp júrgenin san kórgeni bar-dy.

— Bolymsyz nárseniń ózin «kelisýdiń» kókparyna salamyz. Dińkeńdi qurtyp, úlken bastyqtyń ózinen shyqqansha kútip otyrǵanyń. Sóıtip ishqusa bolǵansha, qazir men birinshige birden shyǵatyn boldym. Ber jaǵy báribir sheshpeıdi, bosqa ýaqyt óledi.

Keıde tipti qyzynyp ketip bylaı deıtin:

— Ol — ol ma, sol ber jaǵyndaǵylar óz syryn bile tura, bizben nege kelispediń deıdi-aý shirenip. Bizdi de beker qoıǵan joq, qarasaq bolatyn edi ǵoı dep syzdaıdy, áýeli. Al bir jerden múlt tabylsa, «áne bizge kórsetpegenniń kesiri» dep jáne danyshpansıdy. Oý, osy tártip qaı jarǵyda jazylǵan? Qaı nusqamadan kórgenderiń bar? Óz atymen aıtsaq, jaltaqtardyń, jaýapkershilikten qashatyndardyń soǵatyn búrokrattyq dýaly bul. Buzyp kór myqty bolsań. Menińshe, ol dýaldyń qabyrǵasy qalyńdap barady.

— Aı, Tuqań-aı, aıtsa túbin túsirip aıtady-aý. Biz de Sabyrovqa jetkenshe áli úsh dýaldan ótýimiz kerek. Nasıhat bólimi, onyń nusqaýshysy men meńgerýshisi, ıdeologıa jónindegi hatshy. Mundaıda «qyraǵylyq» jasap, sektor meńgerýshisi men bólim meńgerýshisi orynbasarynyń orta joldan qosylmasyna kim kepil. Bolymsyz bir tekst qanshama ótkelden ótýi kerek. Qajet pe osy? Qaıtesiń, betondaı qatyp qalǵan tártip. Osy tártipten tisteı qarysyp aıyrylmaıtyndar isker sanalady tegi. Osý baspaldaǵy da eń aldymen solarǵa ashyq. İshekteı sozylǵan kelisý kezeńderinen qıa basyp kór, sen partıa jumysyn bilmeıtin bop shyǵasyń. Al sol jumysty shyn máninde jansyzdandyryp, sólinen jurdaı etýshi osyndaılar ekenin uǵýdyń qıyndap bara jatqany qalaı? Sabyrov ta sol izben kete beredi-aý, tegi. «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» degenniń ózi me bul, nemene?

Óstip turǵanda Jarqynbektiń esine esik aldynda kúttirip qoıǵan sekretarıattyń jigiti tústi.

— Oıbý, qurttym-aý, — dep aıǵaılap jiberdi ol.

— Neni qurttyń?

— Redaksıany da. Qanshama ýaqyttan beri materıaldardy kóterip, esiktiń aldynda tur. Aǵataı, maǵan eń bolmasa bir saǵatqa mursat etińizshi. Siz ana satylardyń bárinen ótkenshe, men de kelip qalarmyn.

Esiktiń aldyna shyqsa, sekretarıattyń jigiti borsha-borsha bop terlegen.

— Eı, nemene sonsha, tuz kótergendeı.

— Tuz kótergen emes, budan bir qap tuz jegen jeńil. Eki ottyń arasynda kúıip-pisip turdym da qoıdym. Keteıin desem, siz shyǵyp qala ma dep. Ketpeıin desem, ana jaq oıbaı salyp, ol jatqan shyǵar. Eger redaktor kelse, onda bitti meniń sharýam. Jipsiz baıladyńyz da qoıdyńyz.

— Sen jipsiz baılaýly bolsań, men arqanmen baılaýlymyn. Sen eki ottyń arasynda qalsań, men on ottyń arasynda júrmin. Qaıbir shekemniń qyzǵanynan shaqyrdy deısiń seni, júr, káne!

Jol boıy kele jatqanda «qoldy qoıyp-qoıyp nege jibere salmaımyn» degen bir aram oı jyltyń ete qaldy. Joq, úırenbegen oǵan, sosyn túni boıy ózimdi-ózim jep, esim shyǵar. Ne de bolsa, qarap tastaıyn. Kóńilim alańsyz bolsyn. Qas qylǵandaı shıki materıaldardyń birinen soń biri kóbeımesi bar ma. Qyp-qyzyl shımaı qyldy. Áıteýir, qarap bitýge taqaý.

Telefon zyń ete qaldy. Obkomnan izdep jatyr eken degen oımen Jarqynbek:

— Qazir, qazir. Mine, shyqtym, — dedi.

— Qaıda shyqtyń?

Sóıtse, Salaýatov eken. Úni ashýly.

— Baspahanaǵa tań atqaly mardymdy esh nárse jiberilmepti. Erteń nómirdi nemen shyǵaramyz?

— Ózińiz bilesiz ǵoı, Tuqa! Tústen beri men obkomdamyn.

— Sol obkomǵa birjola nege kóship almaısyń?

«Mundaı qatty sózge barmaýshy edi. «Tazy ashýyn tyrnadan alady» demekshi, maǵan shúıilgeni, Salaýatovtyń da qınalǵany bolar». Osy oılardyń salmaǵymen Jarqynbek ózin sabyrlyraq ustady.

— Mine, bárin qarap berdim. Árıne, keshteý. Maǵan qaıta kel degen.

— Barýyn barasyń ǵoı. Biraq keshke baspahanaǵa telefon soǵyp tur. Maǵan otyrǵan bólmeńniń telefon nómirin ber, aqyldasatyn sharýa bolyp qalar.

Alǵashqydan góri bul kisi de raıynan qaıta sóıledi.

— Túnimen ustar deısiz be, bir varıantyn jasap berip ketkenmin.

— Páli, belgili sharýa ǵoı. Men bilsem, sen búgin bizge joqsyń.

Telefon zyń ete qaldy. Julyp alsa, kútkendegideı-aq aýyl sharýashylyǵy bóliminen eken.

— Jarqynbek, jet, bári búlindi.

Apyl-ǵupyl jınalyp tartyp otyrdy. Obkomǵa kelse, bólim meńgerýshisiniń qabaǵy salbyrap ketken. Aldynda ár-ár jerine belgi soǵylǵan bet-bet qaǵaz jatyr.

Oqıǵa bylaı bolypty: barlyq ótkelden ótip, tekst Sabyrovtyń aldyna keledi. Aıtýyna Qaraǵanda, birinshige ózi jasaǵandaı etip jetkizse kerek. Oqyp shyqqan Sabyrov buǵan tesile qarapty da:

— Seniń ájeptáýir qazaqshań bar eken ǵoı. Biraq sóıleıtin kim, partıa qyzmetkeri me, álde shopan ba? — depti.

— Shopan, árıne, Máke!

— Endeshe, shopansha sóıletý kerek. Oılary táp-táýir, biraq taǵy eki másele qos. Biri — jaıylymdy jaqsartý, jaılaýdy tozdyryp almaý. Ekinshisi — jastardy qoıǵa kóptep jiberýdi kolǵa alý. Sosyn anaý sońǵy jaǵy, qozyny tapsyrar kezdegi sóz tym jylymshy, tym tátti bolyp ketken. Shaıǵa qantty kóp salsań da, júrekti aınytpaı ma?

Birinshiniń eskertpelerin osylaısha tizbektep keldi de, bólim meńgerýshisi:

— Mine, osylaı etip jazý kerek qoı, — dedi. Jarqynbek myrs etip kúlip jiberdi.

— Otaǵasy-aý, mana bári durys, bári jaqsy degen ózińiz ǵoı. Andaǵy qaǵazyńyzdy berińizshi, bul ózgeristerdi jasaý kıyn bola qoımas.

— Birinshiniń aty — birinshi. Ekeýmizden góri onyń oıy keń, onyń kóńili kóregen bolady.

— Bári búlindi dep tipti záreni alyp... Anaý shopansha sóıletý kerek degeni óte durys.

Jarqynbek gazet materıaldarynyń da bir qalyptan shyqqandaı bolatynyn eske aldy. «Qaıratker qaıratkershe, shopan shopansha, sharýashylyq basshysy sharýashylyq basshysy qusap sóıleýi kerek qoı shynynda. Kóbine olaı bolmaıdy. Óıtkeni jýrnalıser materıal qorytqanda, obektige, onyń kim ekenine zer sala bermeıdi, bir sarynmen sartyldatyp tarta beredi. Shtamp degeniń osy emes pe? Jákeń de bul joly sol shtampqa basqan ǵoı» dep ishteı jymıyp kúldi.

— Káne, qansha ýaqyt kerek? Qıyn emes dep tursyń ǵoı. Árıne, qıyn bolmaıdy, jazý — senderdiń mamandyqtaryń.

Munymen bólim meńgerýshisi ne aıtqysy keldi eken? Búgin kúni boıy buǵan táýeldi bolǵanyn aqtaǵysy kelgeni me?

— Esińde bolsyn, sosyn orysshaǵa aýdarasyń. Ol tekst mıkrofonnan oqylady.

— Bilem. Mana aıttyńyz ǵoı. Aldymen bireýin bitirip alaıyqshy.

Endeshe, tezdet, bar, bólmeniń esigin tars jaýyp al, eshkim bóget jasamasyn.

Jarqynbek shopan bolyp sóılep kórdi. Qansha aıtqanmen malshynyń balasy emes pe, táp-táýir ketip barady, alǵashqy teksten góri mynaý ózine unaıdy. Materıaldyń ón boıyna qan júgirgendeı, ómir tynysy men mundalap boı kórsetkendeı boldy. Siresken jerdiń bárin syzdy deısiń, tekstke kádimgideı jan bitti. Negizi bar nárse, asa kóp qınalǵan joq. Endi orysshaǵa aýdarý kerek. Ýaqytty osy alatyn shyǵar. Saǵatyna qarasa, keshki toǵyz eken....

Ústinen aýyr júk túskendeı, tapsyrmany oryndap, úıine jańa ǵana kelgen edi. Balalary da jamyrap bas saldy. Uıyqtamaı áli kútip otyr eken. Úlkeni búgingi alǵan baǵasyn kórsetip maqtanyp jatyr.

— Kúndeligime papam qol qoısyn dep kútip otyr. Jat desem, jatpaıdy, — dedi áıeli.

Kishisi balabaqshada salǵan sýretin kórsetip máz. Ekeýin eki tizesine otyrǵyzyp, Jarqynbek biraz meıirlendi. Kelinshegi de zyr qaǵyp, stol jasap, jaıtań qaǵyp júr. Úıdiń ajary kirip, bári máre-sáre boldy da qaldy. Otbasynyń jylýy janyn baýrap, kúni boıǵy qaýyrt jumysty umytqandaı endi ǵana boı jaza bergende, telefon shyr ete qaldy. Trýbkany áıeli kóterdi.

— Obkomnan, má!

— Iá, Súıenerov tyńdap tur.

— Sizdi qazir tez kelsin dep jatyr.

— Úıge kirgenim jańa. Tamaq isheıin.

— Qalaı bolǵanda da tezdetińiz, kerek bolyp jatyrsyz.

Tamaqty shala-pula iship, Jarqynbek qaıta tartty.

— Otaǵasy-aý, siz áli qaıtqan joqsyz ba?

— Qaıtý qaıda, jumys endi kóbeıdi. Áıteýir, tekstimiz daıyn, soǵan shúkir. Saǵan taǵy bir jaýapty tapsyrma bar. Jaqsylyq qylsań, aqyryna deıin demekshi...

Belim meńgerýshisi Jarqynbekke synaı qarady. Búgingi bir kúnniń, bir emes-aý, jarty kúnniń ishinde ózderi ájeptáýir jaqyndasyp qalypty. Aralaryndaǵy resmı qashyqtyq edáýir qysqarǵandaı. Jarqynbek te ony aıap ketti. Jýrnalıserdiń jumysyndaı aýyr jumys eshkimde joq shyǵar dep oılaıtyn ol. Myna kisi de tań atqaly, mine, dym syzbaı júr ǵoı, áli. Kózi shúńireıip, júdeńkirep qalǵan ba, nemene? Uıymdastyrý jumysynyń da ıirimi kóp-ay. Erteńgi aktıv ótkenshe tikesinen tik turyp, talaıdyń júıke tamyry juqarar.

— Sen endi myna óziń jazǵan teksti shopanǵa oqytyp, jattyqtyr. Bilesiń ǵoı. Asylhan Baıbalaev, «Qońyrbel» sovhozynan. Aýdannyń birinshi sekretari Qatalbaev ony jańa ǵana alyp keldi. Kúni boıy osylardyń qaı jerde, qalaı kele jatqanyn pysyqtaımyz dep-aq óldik.

— Manaǵy bólmeńde ekeýiń bolasyń. Birneshe qaıtara oqyt. Erteń saırap bersin, bildiń be?

Jarqynbek bul jigitti kórýge ózi de yntyq edi. Gazette ol jaıly birneshe materıal shyqqan, sýreti de basylǵan. Barǵan jigitter ózin de, qysqy týǵan qozylaryn da, qora jaıyn da ylǵı maqtap keletin. Syrttaı onyń keskin-kelbeti tanys. Jarqynbek tipti arnaıy baryp, ol týraly jazyp qaıtýǵa da qyzyǵatyn. Biraq balaly áıeldeı matap, gazettiń kúıki tirligi jibermeı júretin. Mynaý endi jaqsy sebep boldy-aý, kókten tilegeni jerden tabylady degendeı.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

Esikten eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, at jaqty, qyr muryn, úlken qoı kózderinde kúlki oınaǵan jigit kirip keldi. Ádemi kıinipti, ústinde qara baston kostúm, aq jaǵaly kóılek, galstýk taqqan. Syrt qaraǵanda, Jarqynbektiń uǵymyndaǵy shopan sekildi emes, kádimgi ıntellıgent jigit. Qolyn alǵanda ár saýsaǵy qorǵasyndaı aýyr kórindi, qysyp jiberse, Jarqynbektiń saýsaqtaryn úgitip jiberetindeı. Boıy da bıik eken, ózin alasa sanamaıtyn Jarqynbek emshek tusynan keldi.

Tanysý amandyǵynan keıin Jarqynbek erteńgi aktıvtiń óte jaýapty ekenin aıtty.

— Júreksinbeısiń be? — dep surady.

— Júreksinsem, kelem be?

Jarqynbek bul sózden ózine-ózi senimdi adamnyń keıpin baıqady. Jasandy senimdilik emes, shynaıy, tabıǵı senimdilik. Mynaý dene, mynaý bitim, ár sóziniń nyq, maǵynalyǵy bul jigitti tipti tulǵalandyryp jibergendeı boldy. Ata-teginen, otbasy jaıynan biraz áńgime qozǵaýǵa tili qyshyp-aq tur, amal ne, oǵan ýaqyt tyǵyz.

— Al iske kiriseıik. Mine, erteńgi sóıleıtin sóziń. Oqyp kórshi. Asylhan jymıyp Jarqynbektiń betine qarady.

— Aǵa, men hat tanymaımyn.

Jarqynbek óz qulaǵyna ózi senbeı:

— Ne deısiń, hat tanymaımyn dediń be, ol qaı qaljyńyń, dedi.

— Joq, qaljyńym emes, shynym. Men Qytaıdan kelgenmin ǵoı.

Jarqynbektiń óńi qup-qý bolyp ketti. Tili baılanyp otyrdy da qaldy. Basynda neshe túrli shym-shytyryq oılar. «Shetimizden bárimiz qurydyq qoı. Muny daıyndaǵan aýdandyq partıa komıteti, oblystyq partıa komıteti qaıda qaraǵan? Sumdyq-aý, saýatsyz adamdy osyndaı aktıvke sala ma eken? Qanshama eńbek bosqa zaıa boldy. Eńbegi bar bolsyn, oblys masqara boldy ǵoı. Qazir aýyl sharýashylyǵy bólimi meńgerýshisine telefon soqsa, ol týra ınfarkt bolar. Ary qaraı ol telefondar satylap ketedi de, biri emes, bári ınfarkt bolar. Jarqynbek Sabyrovty aıap ketti. Qatalbaevtyń sharýasy bitti endi. Ózi óte qazymyr adam deýshi edi, sol qazymyrlyǵyn tap osy tusta nege kórsetpegen? Sonyń shalalyǵy ǵoı, áıtpese mundaı jaýapty iske osynshama jaýapsyz qaraýǵa bola ma? Birine-biri tapsyrdy, birine-biri sendi, endi birinen-biri kóredi.

Áı, áı, áı, uıymdastyrýshylar-aı, daýryǵyp ketesińder de, keıde osyndaı sumdyqqa tap bolasyńdar. Jazǵandy qalaı oqıdy eken degen oı biriniń basyna kelmegeni me? Sonda birden aıqyn bolady ǵoı. Talaıyńnyń soryń qaınaıdy-aý endi»

...Bul oqıǵa Jarqynbektiń esine osydan bes-alty jyl buryn bolǵan bir komandırovkany túsirdi. Arnaıy tapsyrmamen boıdaq qoı otaryn baǵyp júrgen jas jigit jóninde jazýǵa kelgen. Kórsetkish degeniń jaqsy, etke ár qoıdy 50 kılogrammnan ótkizip, ár qoıdan 5 kılogrammnan jún qyrqady eken. Oblystaǵy eń úzdik kórsetkish bul. Jaı-japsardyń barlyǵyn surap aldy, qalaı órgizedi, qalaı jýsatady, bul qystaıdy, bárin saırap aıtyp berdi. Kádimgi mal úshin týǵan adam. Tilshimen kezdesetin bolǵan soń ba, tipti bar táýirin kıip kelipti. Búginge deıin kóz aldynda, ústinde súr kostúm, aq jaǵaly kóılek, onyń da moınynda galstýk bar bolatyn. Syrt pishini syndy-aq, biraq boıy myna Asylhannan alasalaý sekildi edi. Jaqsy bir ocherkke materıal tolyq bar endi. Mundaıda jýrnalıserdiń qýanyshynda shek bolmaıdy. Sondaı sezimin jasyra almaı, ári áńgimeniń jarasty jeteginde Jarqynbek álgi jigitke úırenshikti aqyrǵy suraqty qoıdy.

— Qandaı kitaptar oqısyń? Sońǵy oqyǵan kitabyń qalaı atalady?

Aldynda otyrǵan aq sary jigit qulaǵyna deıin qyzaryp ketti. Jarqynbek onyń jandy jarasyna tıgendeı, tómen qaraǵan kezde kózinen eki-úsh tamshy jas domalap tústi.

Jarqynbek qatty sasyp qaldy. Ánsheıindegi qoıyla beretin jattandy suraq bul jigitti sonsha nege muńaıtty?

— Aǵa, men saýatsyzbyn Qytaıdan kelgem.

— Qaı jyly týǵan ediń.

— 1936 jyly.

Jarqynbek qatty aıap ketken-di. Úlken adamdarǵa keshirimdi, kezinde oqı almaı qaldy. Al otyz altynshy jyly týǵandardyń saýatsyzdyǵy bul kúnde tipten aqylǵa syımaı, óte óreskel kórinedi. Anaý Iýrıı Alekseevıch Gagarın de — otyz altynshy jyldyń túlegi. Ol qandaı, mynaý qandaı? Ásirese, bul rýhanı jaǵynan qandaı ǵarip. Osynaý eki taǵdyrda eki zaman sıpaty jatqan joq pa? Aqysyz bilim alý, orta, joǵary bilimdi bolý bizde úırenshikti iske aınalyp, ómirge etene sińisip ketken. Ǵaryshqa samǵaý — sonyń nátıjesi. Mynaý oqıǵa sol úırenshikti istiń ulylyǵyn bil dep tur-aý. Jarqynbektiń ocherk jazǵysy kelip turǵan oıy kilt basqa arnaǵa buryldy. Redaksıaǵa kelgen soń, Salaýatovpen aqyldasqanda, ol da oıyn quptaǵan.

— Ocherkten góri maǵan myna problemań unap tur, — dedi ol.

Sodan «Úırenshikti istiń ulylyǵyn bile beremiz be?» degen maqala týǵan-dy. Aqysyz dárigerge qaralamyz, aqysyz bilim alamyz, qartaıǵanda qaıǵysyz ómir súremiz. Bizde kitap, gazet jýrnal oqý — kúndelikti as ishkendeı, aýa jutqandaı qajettilik, rýhanı tolysý, baıý. Sol tolysý dańqymyzdy kosmosqa da jetkizdi. Iýrıı Gagarındi otyz altynshy jyly týǵan túlekter ǵana emes, búkil adamzat maqtan etedi. Al taǵdyrdyń jaza basýymen, ata-anasynyń bir kezdegi qateligi saldarynan jas shaǵyn basqa elde, ózge qoǵamda ótkizgen baýyrymyzdyń jaǵdaıy qandaı? Osy jaı qandaı oıǵa, qandaı tujyrymǵa jetekteıdi? Úırenshikti istiń ulylyǵy — koǵamymyzdyń ulylyǵy, zamanymyzdyń ulylyǵy. Sol ulylyqtyń shapaǵatyna etimizdiń ólip ketkeni sonshalyq, kúndelikti tirlik barysynda ony keıde basqa tebe jazdaımyz-aý! Áıtpese nashar oqıtyndar, bilim alýǵa saldyr-salaq qaraıtyndar nege kóbeıip barady? Qolda barda altynnyń qadiri joqtyǵy ma? Anaý kózinen ystyq jas domalap túsken baýyrymyz ne úshin ókinedi? Mundaǵy qurbylaryndaı jas shaǵynda bilim alyp qalmaǵany úshin, sondaı múmkindigi bar qoǵamda ómir súrmegeni úshin. Búgin oqytshy, ol bilim alýǵa ózgeshe qarar edi. Qattynyń jaıyn jatqan biledi, ashynyń dámin tatqan biledi.

Osy joldardan soń maqalada oqýǵa, bilim alýǵa uqypty qaraý ǵana emes, Qytaıdan kelgen baýyrlardy oqytýdy uıymdastyrý jóninde de pikir aıtylǵan bolatyn. Ol maqala kóptegen mektepterde, ınstıtýttarda talqylanyp, qyzý pikir týǵyzǵan-dy. Bárinen de Jarqynbek úshin qýanyshtysy — álgi jigitten eki jyldan keıin kelgen hat. Onda bylaı dep jazylǵan edi: «Jarqynbek aǵa! Jaqsy maqalańyzdyń sharapaty úshin raqmet. Alǵash gazetten maǵan oqyp bergende men jyladym, árıne. Biraq Qytaıdan kelgen baýyrlarǵa qamqorlyq jasaý jónindegi pikirińiz maǵan da, meniń aýyldastaryma da qatty oı saldy. Bir kezdegi saýatsyzdyqty joıý jónindegi kúres, onyń nátıjesi týraly qandaı ádemi aıtqansyz. Qazir bilimdiler ol kezdegiden áldeqaıda kóp qoı. Jaqsy adamdar maǵan qamqorlyqqa keldi. Bagy taýdaı óz baýyrlarym sabaqqa daıyndalǵanda, qastarynda syǵyraıyp otyryp aldym. Mine, eki jylda qara tanyp, kádimgideı gazet, jýrnal qaraıtyn halge jettim. Qolymnan kitap túspeıdi.

Ol degeniń ǵajap álem eken ǵoı. Osylaısha, kózimniń ashylýyna túrtki bolǵan sizge raqmet. Keshki mektep bar eken, endi soǵan túspekpin. Iá, siz aıtqandaı, bir ǵana bilim berýdiń ózinde qanshama ulylyq bar. Onyń qadirin bilý kerek-aq. Qytaıdaǵy eski koǵamda qazirgideı bilimim úshin men qansha aqy tólegen bolar edim. Oǵan áke-sheshemniń de shamasy kelmedi ǵoı, sondyqtan da altyn ýaqytty bosqa ótkizip alǵam joq pa?

Shúkirshilik, táýbe deımin, elime, týǵan Otanyma qaıtyp kelgenim qandaı jaqsy boldy, baqytym bar eken. Týǵan jerdiń jýsanynyń ısi-aq maǵan jiger beredi. Bar qaırat jigerim endi osy Otanymnyń jolynda. Oıyndaǵyny qaǵazǵa túsire alǵan qandaı ǵanıbet. Sizge taǵy da kóp-kóp raqmet».

Myna jigit te sol taǵdyrlas. Átteń, bala jastan óz Otanynda bolǵanda, talaı jerge baratyn adam ǵoı. Qoıshy, ol jaǵyn qaıtem, bárinen de aýyry, myna tyǵyryq boldy-aý! Jybyrlap, ne isterin bilmeı, telefonǵa san umsynyp, qolyn san tartyp aldy. Baıqaıdy, aldyndaǵy jigitte sasý joq, kúlimsiregen kúıi Jarqynbektiń búkil qımylyn andyp otyr. Álden ýaqytta:

— Aǵa, abyrjymańyzshy, maǵan osy jazǵanyńyzdy eki ret oqyp berseńiz, bolǵany. Senbeseńiz, «Úırenshikti istiń ulylyǵyn bile beremiz be?» degen maqalańyzdy aıtyp bereıin.

«Men hat tanymaımyn ǵoı» degen álgindegi sózi tóbesinen qandaı jaı túsirgendeı bolsa, mynaý da sondaı boldy.

— Ony qaıdan bilesiń? Sen oqı almaısyń ǵoı. Al, káne, aıtshy.

— Aýylda Kerimbala degen jaqsy jeńgemiz bar. Sol kisi oqyp bergen. Kózińizge maqtaǵanym emes, júrekpen jazylǵan nárse. Júrekten shyqqan sóz júrekke jetpeı qoımaıdy.

«Áı, mynaýyń qaıtedi, tipti baýrap áketip bara jatyr ǵoı». Jarqynbek manadan beri qamalaǵan qara daýyl oılardan sál seıilgendeı bop, Asylhanǵa yqylastana qarady.

— Al, káne, aıtshy.

Asylhan daýsyn sál kenep aldy da, jaıymen bastap, tap oqyp otyrǵandaı shubyrta jóneldi. Sózbe-sóz, yńq demeı ketip barady. Jarqynbektiń óziniń esinde joq, «myna jerlerin shynymen men jazǵanmyn ba» dep qaldy ishinen. Kádimgi akter dersiń, jazylǵanyna biraz bolǵan dúnıeni ózine qaıta tiriltip berdi.

Sóngen úmit janǵandaı, joǵaltqan zat oralǵandaı.

— Myna kúıińmen qıssalar jattaıtyn adamsyń ǵoı.

— Qyryq qıssa, batyrlar jyryn túgel bilem, aǵa. «Kóruǵlyn» aıtyp bereıin be?

— Ne deıdi, onda asa bir taptyrmas qazyna boldym deseńshi. Ondaı adamdardy bizdiń Akademıa sham alyp izdep tappaı júr. Qıssalardy dombyramen aıtatyn shyǵarsyń.

— Joq, sol dombyra jaǵyn qolǵa almappyn. Qazir Kerimbala degen jańaǵy jeńgemiz dombyra úıretem dep áýre bolyp júr.

— Kim ol Kerimbala degen? Qaıta-qaıta aýzyńnan tastamadyń ǵoı.

Ol — bizdiń ferma bastyǵynyń áıeli. Keremet jaqsy jandar. Kitaphanasyn kórseńiz... Jeńgemiz oqyp bere alsa, sondaǵy kitaptyń bárin jatqa soqsam dep júrmin. Árıne, óleń tez jattalady. Meniń qumartyp júrgenim qara sóz. Áńgimelep óziń aıtyp otyrǵandaı, sazymen, babymen syzdyqtatsań, qandaı jaqsy. Muhańnyń «Abaı jolynda» janyńdy jadyratar nebir ǵajap sýretter, adamnyń minezderi bar-aý, shirkin. Jatqa biletin jerlerimdi aıtqanda, keremetteı rahattanam.

— Aqyndardan kimderdi bilesiń?

— İlıas Jansúgirovtiń biraz dúnıesin, Sábıt Muqanovtyń «Sulýshashyn», Isa Baızaqovtyń termelerin, «Aqbópesin», Qasym Amanjolovtyń, Ábdildá Tájibaevtyń, Qadyr Myrzalıevtiń biraz dúnıelerin jatqa aıta alam. Eski qıssalardy ákem marqum Baıbaladan úırensem, al jańalary úshin meniń qaryzdar adamym — Kerimbala jeńgeı. Ózi dombyrany ádemi-aq tartady. «Shirkin-aı, seniń myna quıma qulaqtyǵyńdy maǵan berse, baǵa jetpes jyrshy bolar edim» deıdi. Qol bosap ketse, men sol kisiniń qasyndamyn, aýyl balalary meniń aınalamda. Aıtqannan ózim de lázzat alamyn, tyńdaǵanǵa olar da máz.

Asylhan Jarqynbektiń uıyp tyńdap qalǵanyn baıqady da, ózin burynǵydan da erkin ustady.

— Siz endi jaqsy bilesiz, malmen biz ylǵı dalada júremiz ǵoı. Birsaryndy, jalyqtyrar ómir. Sol kezde jatqa biletin qıssalardy nemese janyń súıgen, kórkem dúnıeni aıtsań, aıdalada kádimgi teatrda otyrǵandaı bolasyń. Birneshe ret qaıtalanǵan soń, jadynda jazylyp qala beredi. Qaıtemiz, hat bilmegen soń kásibimiz sol, jadymyzǵa jazýǵa týra keledi.

— Áı, sol hat bilemiz dep qoı, qaǵazǵa ábden senip, eki shýmaq óleńdi jatqa aıta almaı júrmiz myna bizder.

Asylhannyń darynyna rıza bolǵany sonsha, Jarqynbek onyń aldynda ózin áýeli alasalaý kórip qaldy. «Shirkin-aı, úıge shaqyryp, bir tyńdar ma edi» degen oı jylt etti. Hat tanymaıdy, kókiregi biteý dep qalaı aıtarsyń mundaı jandardy. Tabıǵat berem dese, keıde bireýge daryndy aıamaı-aq bere salady-aý. Qandaı rýhanı júdeýlik bar munda. Aýyz ádebıetiniń nebir asyl qazynalary ǵasyrdan-ǵasyrǵa osyndaı «quıma qulaqtardyń» arqasynda jetken ǵoı. Myna Asylhannan tap qazir ádebıetten emtıhan alyp kórshi, bilimdi degenniń birazyn qanjyǵasyna uryp baılasyn. Aldyndaǵy jigitke Jarqynbektiń qyzyqqany sonsha, «Qobylandydan», «Qulagerden», «Sulýshashtan» úzindi aıtýdy surady. Asylhan bógelgen joq, suńqyldatyp jiberdi.

— Al endi kózińiz jetti me?

Jarqynbek alǵashqy kúdigine ózi qysylǵandaı keıip tanytty. Aldyndaǵy shopannyń bir qaqpaı ádemi qaljyńy da bar, á! Báse, kirgen bette-aq ózine-ózi senimdi, óz baǵasyn biletin adamnyń syńaıyn tanytyp edi-aý. «Tegin adam taz bola ma» dep qazaq qate aıtqan, osyny «tegin adam pań bola ma» dep ozgertý kerek. Myna jigitte ádemi bir jarasymdy pandyq bar. Áıel bitken meniń jarym bolsa, áke bitken meniń ulym bolsa degendeı-aq. Jarqynbek te ondaǵy bir sıqyrly súıkimdiliktiń tuzaǵyna tústi de qaldy.

— Qoı, iske kósheıik. Men oqıyn, sen endi erteńgi sóıler sózińdi tyńda. Sosyn aıtyp beresiń. Asylhan kúldi, Jarqynbek te kúldi.

— Bul, árıne, óleń emes. Qara sózdiń de qara kesegi.

Qara kesektiń de dámdisi bolady, shylǵı maıdy jeı berseń, júregiń aınıdy emes pe, — dedi Asylhan qaljyńǵa qaljyńmen jaýap qatyp.

Jarqynbek oqyp shyqty da, saǵatyna qarady.

— Týra on mınýt. Qalaı, seniń sózińe uqsaı ma? Uqsasa da, uqsamasa da, osyny aıtasyń. Bastyqtar bekitken.

— Uqsaǵanda qandaı! Kózińizge maqtaǵanym emes, bizderdiń, shopandardyń, oıynan dóp túsipsiz. Uıat-aı, siz jazdyńyz, erteń meniń sózim bolyp estiledi-aý! «Qysylǵanda soqyr kózden jas shyǵady», ózim de bir nárseniń basyn quraıtyn edim ǵoı.

— Eń bastysy, osyny ádemi aıtyp shyǵýyńda. Qazir tártip osylaı. Sen turǵaı, senen zorǵylardikin de jazyp beremiz. Shimirikpeı oqyp shyǵady. Onyń qasynda sen... Eń bastysy, osyny ádemi aıtyp shyǵýynda.

— Oǵan qam jemeńiz. Aıtyp bereıin be?

— Joq, eki ret oqyp berińiz demep pe ediń?

— Sizdiń kóńilińizdi jubatý úshin ǵoı. Áıtpese qazir de qaıtalap bere alam.

— Joq, joq, saqtyqta qorlyq joq. Taǵy bir oqıyn.

— Jaraıdy, kúdiksiz bolyńyz, áıteýir.

Jarqynbek ekinshi ret oqyp berdi de, Asylhanǵa qarady, sóz endi seniki degendeı.

Osy kezde telefon shyr ete qaldy. Aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi.

— Jarqynbek, jaǵdaılaryń qalaı?

— Jaqsy. Bári oıdaǵydaı bolady.

Jarqynbek bastan aıaq bolǵan jaıdy aıtqysy kelip turdy da, ózin-ózi kilt toktatty. İsti nasyrǵa shaptyryp, búldirip alyp júrer. Ol ózinen joǵaryǵa aıtyp, kúdikten kúdik balalap, aqyry myna baıǵusty tizimnen shyǵaryp tastar. İs onymen ǵana bitse... Kináli izdeledi ǵoı. Sonyń ishinde ózi de ketip qalmasyna kim kepil? Myna túnniń ishinde bir dúrkireý bastalyp, aqyry nemen tynaryn Qudaı bilsin. Oǵan barǵansha... Táýekel!

Asylhan Jarqynbektiń oıyn sezip qoıdy.

— Siz ózińizdiń qalaı sasqanyńyzdy aıtqyńyz keldi me?

— Ony qaıdan bildiń?

— Kózińiz aıtyp tur ǵoı. Aıtpaǵanyńyz durys boldy. Men bir jaıdy baıqap júrmin. Bizdiń aýylda bolymsyz bir máseleni sheshý úshin sonaý sovhoz dırektoryna deıin barasyń. Odan bergiler kóleńkesinen qorqady, birine-biri silteıdi. Aıtalyq, bir arba shop kerek sizge. Sonyń ruqsaty úshin dırektordy izdeısiń. Ol qasyńda bolsa jaqsy, kúni-túni shapqylap júretin adam, oıy — oıda, izi — qyrda, tapqansha kók ishek bolyp júrgeniń. Aýdanda da solaı eken. Birinshi hatshysyz eshkim áýeli túshkire almaı ma dedim.

Jarqynbek rahattanyp turyp kúldi. Oıynyń Salaýatovpen uqsas keletin jerleri bar eken. Munyń da mirdiń oǵyndaı sózderi qandaı ótkir.

— Sizge aıtyp otyrǵan syrym. Qate aıtsam, keshirińiz. Tártiptiń bolǵany jaqsy-aý. Biraq sol tártip degenińiz tastaı qatyp qalǵan ózgermeıtin birdeńe bolmaýy kerek qoı. Anaý sheshsin de, mynaý sheshsin dep uzyn arqaý, keń tusaýǵa sala beredi. Tártip emes, qazaqsha munyń atyn «sózbuıda» deıdi. Jaýapkershilikten qashyp, jaltarýǵa ádemi-aq tásil. Ózge kúl bolmasa, bul bolsyn, áıteýir, ózime sóz kelmesin, arǵy nıeti osy ǵoı munyń. Qorqaqtardy balalatyp, jaǵympazdardy jan ushyrtatyn ádis bul. Qazir siz aramyzda bolǵan jaıdy aıtyp kórińizshi, sizge tapsyrǵan adam ózinen joǵaryǵa, ol odan joǵarǵyǵa, ol odan joǵarǵyǵa habarlasyp kelisýmen tań atyrady, bolmasa kún batyrady. Sol eki ortada siz ben bizdiń ábden ıtimiz shyǵyp, áýeli esimizden tanyp qalýymyz múmkin. Shirkin, ádemisi kesip-piship, sheship tastaý ǵoı. Týsań tý dep rahattanyp qarap tursań ondaı adamǵa.

Jarqynbek munyń irilep bara jatqanynan qorqaıyn dedi.

— Aý, biz tipti basqa jaqqa ketip qaldyq qoı. Al jańaǵy oqyǵan-dy qaıtalashy.

Asylhan sál jótkirindi de, «Joldastar!» dep bastady. Jarqynbek ózi sóıleıtindeı júregi loblyp, aldyndaǵy qaǵazǵa qarady. Sózbe-sóz, jazyp alǵandaı sydyrtyp keledi. Kádimgi rejıser daıyndaǵan adamsha bárin naqyshyna keltirip aıtyp shyqty. Jarqynbek qýanǵanynan qol shapalaqtap jiberdi. Asylhan onyń betine qarap, endi sendińiz be degendeı jymıdy.

— Ekeýmiz bul jerde ońasha otyrmyz. Erteń úlken jıyn. Zal toly adam. Prezıdıýmda ylǵı myqtylar. Sasyp qalyp, jańylyp júrmeısiń be?

— Bul qudaıdyń osy qabiletti maǵan bergeni ras bolsa, jańyla qoımaspyn. Bes bet qaǵaz emes, bir tańǵa ketetin qıssalardy da jadymda ustap júrmin ǵoı.

— Qıssalar — óleń ǵoı. Óleń óz-ózinen jattalady.

— Óleń bolǵanmen de, oǵan da ustar qulaq, uǵar bas kerek.

— Degenmen taǵy bir qaıtalap kórshi.

Asylhan álgidegiden de ádemi aıtyp berdi. Jarqynbek endi onyń qolyn aldy. Silkilep turyp:

— Erteńge deıin umytyp qalmaısyń ǵoı, — dedi.

— Senbeseńiz telefon nómirińizdi berińiz. Tańerteń tósekten tura aıtyp bereıin. Maǵan sizdiń abyrjyǵanyńyz batady. Siz abyrjysańyz, onyń maǵan áser etýi múmkin.

— Oıbaı, qurysyn, onda qoıdyq. Senimdimin, sendim saǵan.

Saǵatyna qarasa, túngi birden asyp bara jatyr eken.

— Jańa bizdi mashına kútip turady degen, men seni qonaqúıge aparyp tastaıyn.

Jarqynbek Asylhandy nómirine kirgizip, telefon nómirin jazyp aldy, tańerteń habarlasýǵa sóz baılasty.

Jol-jónekeı qansha jolatpaıyn dese de, qalyń oı qamasyn kep. «Tym qaýipti táýekelge bel býdym-aý bul. Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq bolmaıdy, erteń ol jańylyp, nege aıtpadyń, nege jasyrdyń, taǵy sol sıaqty negeler kóbeıip ketse qaıtem? Kóbeıip qana qoıa ma, onyń aqyry ádeıi istedińge ákep soǵyp júrmesin, keıbireýler tipti saıası qorytyndy jasaýy múmkin. Ne istese eken, áıelimen aqyldasyp kóre me? Biraq ol ózi úreıdiń adamy, jep otyrǵan nanymyzdan aıyrasyń, aıt, qazir zvonda dep esindi shyǵaryp júrmese. Onyń tyzylyna shydaı almaı, myna tún jarymynda bastyqtardy mazalap júrmese. Sosyn birin-biri oıatyp shý bolyp júrmesin. Erterek aıtpadyńbanyń astynda qalmaıyn. Qoı, bolary boldy, ne de bolsa, táýekel! Táýekel túbi jel qaıyq, ótesiń de ketesiń.

Táýekel túbi — kóz jumbaı, batasyń da ketesiń bolsam qaıtem? Osynaý pálege jumsaǵan aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisine renjidi. Ózderine ıterip tastap, gazetti syltaýratyp nege kete bermedi? Tipti mana Asylhanmen áńgimelesip otyrǵannyń ózinde baspahanadan birneshe ret telefon soǵyldy ǵoı. Jazýyn jazyp berdi, endi jattyqtyryp nesi bar? Ash páleden qash pále, jattyqtyrýdy ózgege tapsyryńyz dese, túk te joq qoı. Kerek bolsa, rejıser jaldasyn. Bári obkomnyń ashsa — alaqanynda, jumsa — judyryǵynda. Áı, qýlyǵyń jetpeıdi-aý, Jarqynbek, qýlyǵyń. Seniń ornynda basqa bireý bolsa, eń bolmaǵanda jattyqtyrýdan bult etip shyǵyp ketetin edi ǵoı. Áıteýir, iligip qalasyń da júresiń. Kirispeıtin jerde neń bar? Qudaı saqtasyn, mynadan súrinseń, ǵumyr boıy ókinishiń ketpes. Óziń úshin emes, bireý úshin bostan-bosqa kúıdi degen sol. Eki ortada shybyn ólediniń tap ózi. Basqanyń nesi ketedi, sorlasań, sen sorlaısyń, bala-shaǵań, anaý úp etken jelden úrketin áıeliń sorlaıdy.

— Aıtpap pa edim, — dep shyǵa keleri sózsiz onyń. Sosyn bilgirsip, danyshpansyp ketedi deısiń. Onsyz da quryǵan qulaǵyn jeıdi-aý kelip.

Al bul kúdiktiń bári jolda qalyp, Asylhan zyryldap ete shyqsa, Nıkıta Sergeevıchke jaqsylap tapsyrsa, ol arqasynan qaǵyp, qolyn alsa, sóılegen sózin maqtasa... Eń aldymen respýblıkanyń, sosyn oblystyń, sosyn aýdannyń, sosyn sovhozdyń mereıi bir ústem bolar edi-aý! Asylhan tipti aspanǵa ushty deseńshi. Qysta qoıdy jaqsy qozdatqany úshin dep omyraýyna altyn juldyzdyń taǵylyp qalmasyna kim kepil? Oý, sonda osynyń sózin kim jazyp edi dep, eske alatyn bireý tabyla ma? Áı, qaıdam, eń aldymen umyt bolatyn men shyǵarmyn. Meıli, bolsam bolaıyn, oblystyń mereıi kóterilsinshi. Qas qylǵandaı, bıylǵy qys ta qatań bolyp, eki jyldan beri egin shyqpaı er-toqym moıynǵa ketip turǵan joq pa? Asylhannyń osy bir bastamasy sál de bolsa jaǵdaıdy túzetpese... Óıtkeni myqtynyń ózi qatty qoldap otyrǵan bastama ǵoı». Endi osyndaı tátti qıal besiginde terbelip, úıine kelip qalǵanyn da baıqamapty.

Jarqynbekke áıeli esikti uıqyly-oıaý kúıinde ashty. Mundaı keshikkende aıtatyn sózi:

— Barmysyń, áıteýir!

Sharshamaı kelgende Jarqynbektiń qaıtarar jaýaby:

— Armysyń, totym, betten súı, qalǵanyn kórem sosyn, — bolatyn.

Bul joly ony aıtýǵa shamasy kelmedi. Bir bótelke aırandy dem almaı qotaryp aldy da, salýly turǵan tósekke qulaı ketti. Kesh kelgenine qaramastan, uzaq ýaqyt kóz ilinbedi. Áıeline qarasa, rahattanyp uıqtap jatyr eken, qyzyǵyp ketti... Uıqysyna, árıne.

Qaı kezde kózi ilingeni esinde joq, bireý julmalaıdy kelip, qarasa áıeli, óńi qup-qý, tipti úreılenip ketken.

— Quryǵyń ne, ne bop qaldy? Aıqaı saldyń ǵoı áýeli.

— Oı, túsim eken ǵoı. Shúkirshilik, osymen ketsin. Solaı dep joryshy.

— Neni jorımyn?

— Túsimde álgi shopanym, Asylhan, minbeden túse berip qulap tústi. Uzyn neme, terekteı sorań ete qalsyn. Qolyndaǵy qozysy qashyp berdi, jurt ý da shý. Sol kezde:

— Qurydyq, qurydyq, — dep aıǵaılap bergenim ras. Ýh, túsim eken-aý. Osymen ketsin. Adamnyń óńinde kerisinshe bolady dep jatýshy edi, solaı joryshy.

— Iá, ıá, túsinde qoryqsań, óńinde qýanasyń. Óziń de qyzyqsyń, bir nársege berilseń, sonyń ishinde qant bolyp erip ketýge barsyń. Ana shopan, onyń erteń sóıler sózi mıyńnyń ár kletkasyna otyryp qalǵan sol ǵoı, tegi. Eń bolmasa uıyqtaǵan kezde umytsańshy.

— Solaı jaratsa, qaıtem! Taǵy bir tús, endi jaqsy tús kóreıinshi.

Jarqynbek aýnap túsip, qor ete qaldy.

Bárinen de aq qozy utty bilem. Qara «Volganyń» artqy otyrǵyshynda qaltaqtap bara jatty. Aldyńǵy otyrǵyshta, shofer qasynda Anatolıı Karpovıch Stýjevtiń ózi. Onyń tý syrtynda qozyny moınynan ustaǵan Qasym. Túni boıy jelisi qatty atqa mingendeı denesi selk-selk etip, del-sal bolǵan ferma meńgerýshisi myna mashınada kádimgi qus tósekte otyrǵandaı bylq-bylq etedi. Kórgeni bolmasa «Volga» degen mashınaǵa minip otyrǵany osy. O, aınalaıyn qoshaqanym, sen bolmasań, sen qysta týmasań, búıter me edik. Myna qurmetke qaraǵanda, túbi bir jaqsylyq kútip turǵan shyǵar. Iá, taǵdyrdyń ádildigi jetse kerek edi ǵoı bularǵa. Qasym, saǵan da qydyrdyń kóz qıyǵy túseıin degen shyǵar, tústi-aý deımin.

Osy arada onyń esine Bak pen Qydyr jónindegi ańyz oraldy. Qydyr darymaı, Baq qonbaıym deıdi eken. Erte zamanda sińiri shyqqan bir kedeı bolypty. Ǵumyr boıy túkke jarymaı, azapty ómir keshipti. Álgige jany ashyǵan Baq bir kúni túsinde aıan beripti:

— Eı, sorly, erteń eleń-alańda aýyl shetine shyqshy, Qydyr sondaı kezde aralaıdy, kózine shalynyp qalarsyń múmkin. Onyń kóz qıyǵy tússe, men saǵan qonam.

Sorly kedeı Baqtyń aıtqanyn isteıdi. Qydyr bet-aýzyn túk basqan, eki kózi qylshyqtan kórinbeıtin jaratylys bolsa kerek. Sol túkterdiń arasynan yqylasy túsip, kózi shalǵan adamǵa Baq baryp qonady eken.

— Oıpyr-oı, Qydyreke! Anaý pende kedeıliktiń zardabyn ábden tartsa kerek, tipti yńyrshaǵy shyǵyp ketipti, qarańyzshy, qarańyzshy, — deıdi Baq. Sonda Qydyr:

— Qaısy, qaısy, — dep ary qaraıdy, beri qaraıdy, kórmeıdi. Ketip otyrady.

Ertesine Bak álgi kedeıge taǵy aıan beripti.

— Shyn sorly ekensiń, tap qasyńa ákelgenimde de, Qydyrdyń kózi túspedi ǵoı. Endi sen bylaı et. Túıeniń terisin tap, biteýlep sony tik, ishin sabanǵa toltyr. Sosyn eleń-alańda Qydyr aralar shaqta álgi saban tolǵan túıe terisin ıyǵyńa kóter de dalaǵa shyq. Ar jaǵyn ózim bilem.

Sorly kedeı Baqtyń aıtqanyn isteıdi. Ertesine eleń-alańda Qydyr men Baq taǵy el aralaıdy.

— Oıpyr-oı, Qydyreke! Mynaý netken ǵajap adam, bir túıeni bir ózi kóterip kele jatqanyn qarashy. Ózi kedeı-aý deımin, ústinde lypasy ǵana bar.

— Qaısy, qaısy! — Qydyr syǵalap turyp qaraıdy. Eshkimdi kórmeıdi.

— Áne, áne, túıe kóterip bara jatyr ǵoı.

— Káne, káne, kórsem buıyrmasyn.

Qydyr ary qaraıdy, beri qaraıdy, túıe kótergendi kórmeıdi. Eleń-alańda el aralaýǵa bólingen azǵantaı ýaqyt bitip qalady.

Keshine Baq álgi kedeıge:

— Mańdaıyńnyń sory ne degen qalyń edi, túıe kótertsem de, Qydyrdyń kózine túsire almadym ǵoı. Onyń kóz qıyǵy túspegen soń, men qona qoımaımyn, — depti. Sorly kedeı sorly kúıinde qala beripti deıdi.

«Tap sondaı sor mańdaı bolmasam, osy joly baǵym ashylatyn shyǵar, mynaý aq qozy, qasıetińnen aınalaıyn, tegin kele jatpaǵan shyǵarsyń» dep túıdi ishinen Qasym. Keshegi Kerimbalanyń zyr júgirgeni de kóz aldyna keldi.

— A qudaı, a qudaı, oń qadamyńa bastaı gór. Adal eńbektiń janatyn kezi boldy ǵoı. Qoshaqanym meniń, qolymnan jiberýge qımaı turǵanymdy qarashy. Biraq baq qusy bolyp kelersiń, bar, bar, aldyńnan jarylqasyn, dep óz-ózinen sóılep júrgen-di. Sol yqylasymen jaqsylap shomyldyrsa kerek, júni jup-jumsaq, tap-taza, appaq jibekteı. Arqasynan sıpap, tumsyǵynan ıiskep qoıady. Adamǵa, aýyldaǵy balalardyń erkeletkenine ábden úırengen qozy da qasyndaǵy Qasymnyń ár jerin túrtkilep, mynaý tańnyń atqanyn sezip, typyr-typyr etedi. Erkindik berse, yrshyp aldyńǵy otyrǵyshqa qarǵýǵa bar. Mashınanyń mamyrlaı zyrǵýy da, aqpen qaptalǵan otyrǵysh ta, aıaq astyndaǵy kilemshe de — bári-bári qozy ekesh qozynyń da kóńil kúıin kóterip jibergendeı.

— Aty-jónińiz kim? — dedi manadan únsiz otyrǵan Stýjev.

— Qasym Ońalbaev. Osy qysta qoı qozdatatyn fermanyń meńgerýshisimin.

— Qozyńyzdyń densaýlyǵy durys qoı?

— Durys sıaqty.

— Sıaqty ma, durys pa?

Daýsy qatqyldaý shyqqan soń, Qasym abyrjyp qaldy. Qozysynyń jonynan sıpaı berdi. Osy kezde qalaǵa jete bergen «Volga» syrtqy jolmen kilt batysqa qaraı qaıqaıdy.

— Ony surap kele jatqanymda mán bar. Bul qozynyń kimge tapsyrylatynyn biletin shyǵarsyz. Eger densaýlyǵynda sál ǵana dimkástik bolsa, onda anaý artta kele jatqandar tapsyrtpaıdy.

Stýjev keıin burylyp, bulardyń sońdarynan qalmaı kele jatqan eki sur «Volgany» nusqady. Qasym da buryldy. Qaıyqtaı qalqytyp olar da zyrlap kele jatyr eken. Mynaý «Volga» degeniń aldynan qaraǵanda qandaı ásem, tanaýyn deldıtip, múıizin qaıyryp zymyraı jóneletin kádimgi maral sekildi. Jaılaýda san kórgeni bar, maraldyń júgirgeninen dúnıede sulý eshteńe joq qoı. Mashına emes, Qasymǵa arttarynan eki maral aǵyzyp kele jatqandaı kórindi. Aq metaldan quıylǵan aldyndaǵy anaý qashqan maralǵa uqsas shaǵyn músinniń ózi qandaı súıkimdi. Mashına zýlaǵanda kádimgi tiri maral sekildi áser qaldyrady eken. Qyzyqqany sonsha, artyna burylǵan kúıi uzaq qarap qapty.

Stýjevtiń daýsynan selt etti.

— Qazir myna jerde ǵylymı-zertteý mal sharýashylyǵy ınstıtýty bar. Onda ǵalym dárigerler isteıdi. Solardyń sarabyna salamyz bul qozyny. Tapsyrýǵa bola ma, joq pa? Densaýlyǵyn surap kele jatqanym sol. Anaý arttaǵylar tym qytymyr, sosyn ǵoı, ózimniń kele jatqanym. Ǵalymdar olardyń aldynda buttaryna jiberip qoıa jazdaıdy.

Stýjev sylq-sylq kúldi. Qasymnyń tań qalǵany — Anatolıı Karpovıch te Zaharchenko sıaqty qazaqshaǵa sýdaı eken. «Buttaryna» degendi kádimgi óz atymen aıtty.

— Biraq kórinip turǵan dimkástik bolsa, men de dármensizbin, Qaseke, onda kesheden bergi enbegimiz zaıa ketip, qattyq deı ber.

Qasymda ún joq. A qudaılap kele jatqany ánsheıin bop shyqty. Áli kedergisi kóp, sheshilmegen másele eken ǵoı mynasy. Dárigerler ózderi ǵalym bolsa, ózderi anaý arttaǵylardan qorqatyn bolsa, onda birdeńe tappaı qoıa ma? Qas qylǵandaı esine munyń ázer týǵany, enesiniń ishinen jaryp alynǵany, úshtiń biri ekeni tústi. Ondaı qozyda mindetti túrde birdeńe bolady.

— Ózińizdiń bilimińiz qandaı? — dedi Stýjev.

— Joǵary. Mal dárigerlik-zootehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgenmin.

— Joǵary bilimmen ferma meńgerýshisi bolyp júrsiz be? Biz raıkom hatshylaryn dıplomdy etip bolǵamyz joq.

— Qoısa, amal bar ma?

— Dárigersiz be, zootehnıksiz be?

— Zootehnıkpin.

— Iá, onda qozyńyzdyń densaýlyǵy jaıynda aıta almaıdy ekensiz.

Bul sózderinen Stýjevtiń de shekesi qyzyp kele jatpaǵany baıqaldy. Onyń kóńil kúıi de Qasymdikindeı álem-tapyraq bolǵany ǵoı. Myna qozy qazirgi synaqtan óte ala ma, joq pa? Álginde bul qozynyń qalaı týǵanyn, qalaı óskenin jyr qyla jazdaǵan. Óıtkeni áńgimeni tek Stýjev qana aıta bere me? Bul da birdeńe deýi kerek qoı. Óspeı júrgeniń osyndaı tuıyqtyǵyńnan shyǵar degen pikir týyp qalmasyn. Jalpy bastyqtardyń aldynda asa qorǵanshaq ta emes edi. Raıdan kilt qaıtty. Áreń týǵan qozyny ákep senderdiń mılaryńa qurt kirgen be dese, ne deıdi?

Qasymnyń júregi loblyp, tamyrlary tarsyldap ketken sekildi boldy. Manaǵy masaıraý, bylqyldaq «Volgaǵa» alǵash otyrǵandaǵy kóńil kúı jaıyna qaldy. Endi bir muń basqandaı, Kerimbalasy kóz aldyna kelip, ony aıap ketti. Osy saparǵa qanshalyqty úmit artty ol sorly.

Kóńil júırik pe, kók dónen júırik pe, mana masaıraǵan shattyq sátte barlyq bastan keshken jaıdy maıyn tamyza Kerimbalasyna aıtyp otyrǵandaı bolǵan. Sonaý İle stansıasynan oblatkom predsedateliniń óziniń qarsy alǵany, sodan bylqyldaǵan qara «Volgaǵa» mingeni, eki sur «Volganyń» bulardyń sońynan qalmaı júrgeni, óz aldyna bir saltanatty kerýen bolyp bara jatqany, búkil baıqaýdan Áreń týǵannyń múdirmeı ótkeni, sodan Stýjevtiń muny quttyqtap, qolyn alǵany, «maldy, mine, osyndaı adamǵa baqqyzý kerek, molodes. Sen óziń aýylǵa qaıtarda maǵan jolyǵyp ketshi» dep álde neden emeksitkeni — bári-bári tizildi deısiń.

— Toı jasa da, toı jasa, — dep aýyl adamdary Kerimbalanyń esin shyǵardy. Mundaıda janyp ketetin ol jaıtań qaǵyp, bárin babyna keltirdi deısiń. Bulardy aldymen quttyqtaǵan — Zaharchenko. Kók soqtyly kóktem de mamyrajaı jazǵa aınalyp ketipti. At shabysy, balýan kúres, qyz qýý. Oý, marqumdar Baıbala men atasy Atanjilik te osynda júr toı. O, qasıetterińnen aınalaıyn arýaqtar-aı, jata almaǵan-aý. Osylardyń da demeýi bolǵan shyǵar. Qasym qol-aıaǵyn baılap, atasyn jyndyhanaǵa ózi aparǵanǵa qysylatyndaı. Biraq Atanjiliktiń oıynda dáneńe joq. Baıaǵy saý kezindegi ǵajaıyp qalpy. Bir ýaqytta Súlikqara men Salkúreńdi jetektep kele jatyr. Ekeýin de keremetteı ǵyp jaratqan, júziktiń kózinen ótkendeı. Ásirese, Súlikqara. Baıaǵy alǵash tanysqanda Kerimbalanyń astynda kórgenindeı. Onymen shabýǵa Qasymnyń úlken uly Beıbitti daıyndapty. Moskvada Tımırázev atyndaǵy akademıanyń stýdenti. Oý, bul zińgitteı jigitti atqa shaptyrmaq bolǵany nesi, odan góri kishirekteý bireýdi tappady ma eken?!

— Shapsa shapsyn, mynadaı toıdy saǵynǵan shyǵar, — deıdi Kerimbala.

Byltyr qysqy kanıkýlǵa kelgende, Beıbitti qasqyr qamaǵany esine tústi. Bala neme, asfált joldan sovhoz ortalyǵyna soqpaı, apaq-sapaqta týra Qopanyń tusynan túsedi. Sodan jeti shaqyrym jaıaý júrýi kerek. Omby qar, jol asa taptala qoımaǵan. Sodan maltyǵyp júrisi ónbeıdi. Moskvanyń jaryq kóshesine úırenip qalǵan neme dalany da sondaı dep oılasa kerek. Áıtpese jeti qarańǵy túnde mynaý jaıaý júretin jer emes qoı. Ne de bolsa, tarta berdi. Bir kezde oń jaǵynan jyltyldaǵan ot kórindi. Fermadan ótip kettim be deıin dese, aınala tym-tyrys, úrgen ıttiń de daýsy estilmeıdi. Sonda mynaý ne jaryq? Jyltyldaǵan ot bireý bolmaı altaý boldy. Atasynyń jylqy baǵyp júrgende qasqyrdyń kózi túnde ot bolyp kórinedi degeni bar edi. Eger qasqyr bolsa, bireý emes úsheý bolǵany ǵoı. Beıbittiń záresi zár ımanynyń túbine ketti. Ottar tipti jaqyndap qaldy. Bir ýaqytta úsheýi birdeı ulyp bersin. Jańaǵy qoryqqan qoryqqan ba, tula boıy qalshyldap qoıa berdi. Sýyqtan tońdym ba deıin dese, oǵan uqsamaıdy. Aıqaı salǵysy kelip edi, úni shyqpaı qaldy. Esine qasqyr ottan qorqady degen atasynyń sózi taǵy tústi. Qaltasyndaǵy sirińkege qolynyń qalaı baryp qalǵanyn da bilmedi. Jarty qorap sirińke bar eken. Bir shyrpyny jaǵyp laqtyryp jiberdi, tipti jaqyndap qalǵan qasqyrlar yrshyp keıin shegingendeı boldy. Osy kezde jańaǵy ulyǵan daýysty estip ıtter úrsin. Biraq alystan talyp estiledi, shamasy fermaǵa deıin kemi áli eki shaqyrym jer bolý kerek.

Shyrpydan qasqyrlardyń selt etkeni medeý bolyp, Beıbit taǵy birin jaqty, taǵy laqtyrdy, qasqyrlar taǵy yrshyp tústi, úsheýi de kózine taıdaı kórindi. «Bular endi ulymasa eken» deıdi ishinen Beıbit. Jańaǵy ulyǵandary qandaı úreıli. Alystan bolsa da ıt daýsyn estigen soń ulyǵandaryn toqtatty bilem. Biraq janamalap qalmaı kele jatyr. «Qap» dedi Beıbit, magnıtofonyn alyp shyqsashy, myna dalada kúmbirletip kep jiberse, mynalar tura qashar edi-aý, á! Aıǵaılap kórgisi keldi.

— Attan, attan!

Joq, bul joly daýsy shyqty. Biraq bir diril bar. Qasqyrlar keıin taǵy yrshyp tústi.

— Attan, attan!

Mynaý sarshunaq aıaz tunshyqtyryp estirtpeıtin sekildi.

— Attan, attan!

Aıǵaılap keledi, shyrpysyn tutatyp laqtyryp keledi. Qoryqqany ma, qoryqpaǵany da, áıteýir, jandalbasa birdeńe sıaqty bolyp ketti. Bir kezde qasqyrdyń bireýi bólinip sol jaǵyna shyqty. Bular endi qamamaq qoı. Qazir jan-jaqtan qardy burqyratyp shashyp, bireýi kelip tarpa bas salsa, sharýasy bitti. Attanǵa da, shyrpynyń jarqylyna da qasqyrlar úırengen sıaqty, qalmaýyna qaraǵanda solaı. Beıbit eki saýsaǵyn aýzyna salyp, ysqyryp kep jiberdi. Bólingen bireýi yrshyp analarǵa qaıta qosyldy. Ysqyra berse, buǵan da eti ólip ketýi múmkin. Endi nendeı amal jasaıdy?

Osy kezde aldyǵa qarap, qulaqtary tikireıip tura qalǵan qasqyrlardy kórdi. Bir nárseniń ıisin sezgendeı. Emis-emis qarańdaǵan birdeńe baıqaldy. Atty kisige uqsaı ma, qalaı? Tars etken myltyqtyń daýsy estildi. Qasqyrlar jamyraı qasha jóneldi. Beıbit «attanǵa» qaıta basty.

— Bul kim?

Daýsynan tanı ketti, Asylhan.

— Men Beıbit qoı, aǵa!

Bala jylap qoıa berdi. Asylhan attan qarǵyp túsip, aımalap jubatyp jatyr.

— Papań mana sovhoz ortalyǵynan qarsy alýǵa ketip edi ǵoı. Jolyqpadyńdar ma?

— Joq, men onda soqqan joqpyn. Týra tustan tústim. Tonǵany ma, qoryqqany ma, aldyna mingizip alǵan Beıbit dir-dir etedi. Asylhan tula boıy tulǵasymen sezip keledi ony.

— Aıaǵyń jeńil ǵoı, aýyldyń syryn bilesiń, nege jylyraq kıinip shyqpadyń?

— Moskvada kim maǵan jyly kıim daıyndap tur? Asylhan tebinip jeliske basty. Tońyp qalmas úshin tezirek jeteıik degendegisi. Omby qar kádimgideı atqa da aýyrlyq jasap keledi.

Qasqyrdyń ulyǵanyn estigen soń, sáti tússe atyp alaıyn, tym bolmasa alysqa uzatyp tastaıyn dep shyqqan shyǵysy eken.

— Aınalaıyn Beıbit-aı, uzaq jasaıdy ekensiń. Men kelmesem, jańaǵy úsh qasqyr butyńdy but, qolyńdy qol qylatyn edi ǵoı.

Asylhan, áıteýir, jubatýǵa tyrysyp keledi. Biraq Beıbittiń denesindegi diril áli basylǵan joq.

Sondaǵy Kerimbalanyń shyryly áli esinde:

— Oıbaı-aı, osy qý fermada omalyp, eki ortada balany qasqyrǵa jegize jazdadyq-aý. Eı, Qasym, ashtan ólsek te sovhoz ortalyǵyna nemese aýdan ortalyǵyna kósheıikshi.

Óziniń de záresi ushyp ketken. Soǵys bitisimen týǵan tuńǵyshy, atyn jaqsy yrymmen Beıbit qoıǵan. Ádeıi Moskvaǵa oqýǵa jiberip, úlken úmit artyp otyrǵanda... Sorlap qala jazdady-aý. Mektepti de altyn medalmen bitirip, zerektigi týra sheshesine tartqan balasynyń qabiletine ózi ishteı rıza bolyp júretin. Onyń ústine, salmaqtylyǵy anaý atasyna tartqan. Mektepte oqyp júrgende jazǵy kanıkýl saıyn jylqydan shyqpaıtyn. Naǵashysyna tartsa, bala jaman bolmaıdy deıdi ǵoı qazaq. Sol baladan boq basynda aıyrylyp qala jazdaǵanyn qarashy.

Mynaý toıda atasy báıgege shaptyrmaq bolyp júrse, ol jaman yrym emes eken. Arýaq qoldap, endi osyǵan dem bergisi kelgen shyǵar. Beıbittiń kózinshe Kerimbalanyń san qaıtara:

— Ákeńniń aıaǵyna tusaý bolǵan — betiń bar, júziń bar demeı aıtyp salatyny. Sen endi aldy-artyńdy baǵyp sóıleıtin bol, — degeni de esinde.

«Báıgeden baǵyndy syna, balam, atań jaratqan Súlikqara artta qaldyra qoımas» dep turǵanda, qasyna Baıbala aqsaqal keldi.

— Qasym qaraǵym, úlken abyroımen kelipsiń. Eń myqtynyń ózine jolyǵypsyń. «Qystaýyń túzelmeı — qyrsyǵyń arylmas, jaılaýyń túzelmeı — janyń jaı tappas» deıdi eken mal baqqan qazaq. Ekeýin de kelistiripsiń. Anaý Asylhandy tipti aspanǵa shyǵarypsyńdar. Otanyna kelgen ońalar degen. Es bilgen shaǵynda týǵan eliniń qushaǵyna kelip kirdi, mende arman joq. Amanat, amanat endi bári saǵan. Aıtar aqylym bul dúnıeniń bezbeni teń bolady. Asyp ketseń, bir jerden baryp aıybyn tartasyń, jasyp ketseń, bir jerde kelip tóleýi aldyńnan shyǵady. Eń abzaly táýbeden jańylmaý. Men kórgen azap Asylhanǵa baqyt bolyp oralsa, sen kórgen azap Beıbittiń berekesine aınalsa, bezbenniń teńdigi sol emes pe? Myna bizge, qarttarǵa, renjimeńder. Shama-sharqymyz kelgenshe sender shyǵar bıiktiń tasyn qalastyq. Alysta, alasalaý jatsaq ta, sol bıiktiń arǵy bastaýy bizder sekildi mújilgen tastar ekenin umytpańdar. Bıiktep alyp, alasaǵa adyraıa qaraý — anasynan bezgenmen teń. Myńnyń birden bastalatyny sekildi bıiktiktiń de birtindep kóteriletin baspaldaqtary bolatynyn este ustańdar. Eski kóz bolǵandyqtan, esimde qalǵan bir ańyzdy aıtaıyn. Tyńdap al: qustyń eń qorǵansyzy boztorǵaı ǵoı. Oǵan aspandaǵy qyrǵı da, jerdegi jylan da tajal. Sodan uıasyn qaıda salaryn bilmeı, shyryldap júrip bir báıterekke kez bolypty. Sonyń basyna uıa salypty. Qyrǵıdan da, jylannan da aman-esen, balapandaryn ushyrar shaqqa jetipti, sonda torǵaı báıterekke bylaı dep bata beripti: Túbińe salyq salmasyn, Dembelsha qara baltaly, Butaǵyńdy kesip almasyn, Jadylaýly sary atan, Japyraǵyńdy shalmasyn. Syrtyń órtten, ishiń qurttan aman bolsyn.

Báıterektiń qaıyrǵan jaýaby eken deıdi: Jaǵalaı qýǵan jaǵaltaıdan saqtasyn, Týra qýǵan turymtaıdan saqtasyn, Butaly jer panań bolsyn, Bir qudaı aǵań bolsyn.

Sol aıtpaqshy, sen de bir qorǵansyz boztorǵaı sekildi ediń. Buǵan deıin kórgeniń jeter. Endi jaǵalaı qýǵan jaǵaltaıdan saqtasyn, týra qýǵan turymtaıdan saqtasyn. Osy joly qolyn qysyp, batasyn alyp qaıtqan myqtyń panań bolsyn. Mynaý toıynda berer aq batam — osy. «Jaýynmenen jer kógerer, batamenen er kógerer» demekshi, arýaqtardyń óz yqylasy túsip, batasyn berip júr ǵoı. Ýa, sát!

Jazdyń samal lebindeı, qoıyn-qonyshyn túgel aralap, sezim núktelerin túgel jibitken mynaý tús-qıaldy Áreń týǵannyń aldynda turǵan kóp kedergi byt-shyt etip ketti-aý. Qoshaqanyn basynan sıpap, kóńilsizdeý qalpy aldyna qarap edi, úlken qaqpa kórindi. Mańdaıshasyna «Ǵylymı-zertteý mal sharýashylyq ınstıtýty» dep jazylǵan.

Qara «Volga» júrisin sál baıaýlatty da, qaqpa ishine zyp berdi. Aq halat kıgen on shaqty adam japyryla bulardyń qasyna keldi. Aldymen mashınadan mańǵazdana Stýjev shyqty. Sosyn aq qozy men Qasym tústi. Súr «Volgadaǵylar» esikti syrt-syrt jaýyp, lyp-lyp shyǵyp jatty.

...Qazaq opera jáne balet teatrynyń tóńiregi mundaı ásem bezendirilip kórgen emes. Tek qana áneý kúnnen beri jadyrap turǵan kún surǵylttana qalypty. Mart aıynyń kóp jyldan bergi joq jyly shaǵy týǵan sıaqty edi, qarashy búgin aspandy ala shabyr bult qaptap, kúnniń kózin álsin-álsin jaba bergenin. Ár-ár jerdegi qoıýlaý bult kúndi jasyrǵanda, tipti erte kóktemniń salqyn lebi betke urady.

Aǵashtar da japyraqsyz, sıdıyp-sıdıyp ajary kire qoımaǵan. Kún jylynsa, ol shirkinder tez-aq jasyl jelegin jamylyp, dúr ete túsedi ǵoı. Almatyny sondaı kezde kórse, shirkin. Biraq bar jumysty tek jaqsy ýaqytqa saqtap, jıyp qoıýǵa bola ma? Bul aktıvti de ótkizý kerek. Tilmen jalaǵandaı taza kóshe, jańa ǵana jóndeýden etken, syrty ásem boıalǵan myna opera teatrynyń ózi-aq ne turady! Saltanattylyqtyń da, kóterińki kóńil kúıdiń de biraz júgin arqalap turǵan joq pa.

Qasymnyń baıqaýynda myna jerge kelip jatqan jaı adamdardan góri mılısıonerler kóp sıaqty. Bir kisige bir mılısıonerden kelmese neǵylsyn. Qalaǵa kirgeli ár buryshta olardyń bireýi. Qasymdardyń mashınasyn kóre sala, jalbaq qaǵyp qoldaryn shekesine aparady. Qolyndaǵy ala taıaq shyrq úıirilip jol nusqaıdy, bular zyr etip óte shyǵady. Qaıta-qaıta shyqqan ysqyryq qarbalasty, qatty bir ábigerdi baıqatqandaı. Ol birde shyryldap uzaq, birde úzik-úzik qysqa estiledi. Basqa mashınalardyń bári birdeı tártip buzyp jatyr ma, álde mılısıonerler asyra siltep jiberdi me, áıteýir, ysqyryq, shyr-shyr etken ún jıilep ketti. Teatrǵa jaqyndaǵan saıyn ysqyryq qana emes, tártip saqshylarynyń sheni de ulǵaıa túsken sekildi. Áne maıor, podpolkovnık, polkovnık... Ádette tegi ámir ǵana berip, qaraýyndaǵylardy qabaǵymen qaıyratyn úlken ofıserler myna jerde ózderi qurdaı jorǵalap júr, birtúrli abyrjýly.

Bulardyń mashınasynyń art jaǵynan qozynyń qylt etken basyn kózi shalyp qalǵan bireýi qatty ári uzaq ysqyrdy. Shofer toqtaǵysy kelip, gazdy azaıta bergende, Stýjev qatýly kúıi qolyn alǵa sermedi. Tarta ber degeni.

— Ittiń balasyna kimniń mashınasyn toqtatqysy kelgenin kórseteıin erteń. Biz jınalystan shyqqansha qaı post ekenin anyqtap qoıshy, — dedi shoferine. Ol basyn ızedi de, alǵa tarta berdi.

Stýjevtiń ózi bolmasa, biz qalanyń bir shetinde qalyp qoıǵandaı ekenbiz-aý! Myna kórinister Qasymǵa osyndaı oı saldy.

Mashına aınalyp ótip, teatrdyń syrt jaǵyna shyqty. Bul jaqta da qaptap turǵan tártip saqshylary, áskerı adamdar.

Kishisi úlkenderine sálem berip, óksheleri tyq-tyq etedi. Báriniń de ústinde ıneden búgin shyqqandaı jańa kıim. Mashınanyń esigin bir polkovnık kelip ashty.

— Joldas oblatkomnyń predsedatel bári durys! — dedi qolyn shekesine aparyp.

Aq qozyny jetektep, kúıbeńdep shyǵa bergen Qasymǵa bireýi ses berdi. Qasym ishinen myrs etip kúldi. «Maǵan ba, álde myna qozyma ma, bul sálemiń». Mılısıa qyzmetkerleriniń qoǵadaı japyrylyp, shetterinen sypaıy bola qalǵanyn kórgeni osy joly.

Keshegi keshten beri Qasymdardy zyr qaqqyzyp, osy jerge ákelgen kúsh myna teatr mańynda da jurtty shyrq úıirip jatqandaı. Anadaı jerde turǵan Otarbekti kózi shalyp qaldy. Qasynda — Asylhan. Olar da bularǵa qaraı tura umtyldy. Ekeýin on qadam jerdi ótkenshe úsh ret tekserdi, áskerı adamdardyń úsh qorshaýynan ótti. Aq qozy da aýyl ıisin sezgendeı, kádimgideı bulardy jaqyn tartyp, moınyn sozyp umtyldy.

— Ákelgenderiń Áreń týǵan eken ǵoı, — dedi Asylhan qýana.

— Durys boldy, aty kúdikti bolǵanmen, naǵyz myqtysy — osy.

— Shynynda, naǵyz myqty osy boldy, — dedi qýanǵanyn jasyra almaǵan Qasym.

Ózinen ajyrasqan soń, bularmen ne bolǵanyn bilmeıtin Otarbek Qasymnyń aýzynan shyqqan árbir sózdi qaǵyp alýǵa daıyn tur edi.

— Iá, ıá, ne boldy?

— Men sol ketkennen osynda bir-aq tarttyq dep oılaǵam - dedi Qasym. — Oblatkom predsedateliniń óziniń qarsy alǵany ǵana kóńilimdi kúpti etti. Biraq ózi qolymen ustap, kózimen kórgenshe eshkimge senbeıtin adamdar bolady. Sol sortqa jatqyzdym da qoıdym. Sóıtsem, onyń kelýinde mán bar eken. Eger Stýjevtiń ózi bolmaǵanda biz bul jerge jete almaıtyn da edik.

— Iá, ıá ol ne mán?

— Nesin aıtasyń, Áreń týǵan ekeýmizdiń kórmegenimiz bolmady. Tekserýden-tekserý. Kúdikten-kúdik, synaqtan-synaq, Sonaý ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna bardyq. Adamdy qaraıtyn emes, maldy da qaraıtyn neshe túrli apparat shyǵypty ǵoı. Munyń ókpe-baýyryn rentgenge saldy, áýeli. Kózin, qulaǵyn, tisin, tuıaǵyn túgel qarady. Júniniń qoıýlyǵy, terisiniń juqa, qalyńdyǵy túk qalmaı tekserildi. Omyrtqasy, qabyrǵalaryna deıin túgendep sanap shyqty. Áýeli qanyn alyp tekserdi. Qumalaǵy, zárine de birdeńelerdi aralastyryp qarap shyqty. Osy bir qozyny qaratýǵa naǵyz myqtylardy jınaǵan eken. Qaraǵandardyń ishinde úsh ǵylym doktory boldy dedi ǵoı. Mal turǵaı, adamdy óıtip qaraǵanyn kórsem, kózim shyqsyn. Meni qoıshy, Stýjevtiń jany qyl ústinde bolǵanyn aıtsańshy. Kádimgi balasyn qaratyp turǵan kisishe zyr-zyr etti. Tipti janym ashyp ketti ózine.

— Boldy, boldy ǵoı endi, — deıdi. Biraq anaý artymyzdan qalmaı erip kelgen eki súr mashınadaǵylar bir laboratorıadan bir laboratorıaǵa súıreı berdi. Tań atpaı bárin saqyldatyp qoıypty. Saǵat erteńgi jeti ǵoı. Ol kezde uıqysynan oıanbaǵandar da bar shyǵar, áýeli. Ne deısiń, aq qozy sóıtip bárin zyr qaqqyzdy emes pe. Men endi sol jerden aýylǵa qaıtatyn-aq shyǵarmyz dedim. Sonsha tekserýden aman ótý múmkin emes qoı. Mal jaıyn jaqsy biledi eken, tegi mamandyǵy dáriger-aý dep qaldym. Laboratorıanyń keıbir kórsetkishterin joqqa shyǵardy. Qalańyzdyń kóshesinen de ótýdi qıyndatyp jibergen eken, ol kisiniń mashınasy bolmaǵanda, tipti júre alatyn túrimiz joq. Oıpyrmaı deseńshi, sonshama tekserýden myna Áreń týǵan múdirmeı ótti-aý. Budan da qyl kópirden ótý áldeqaıda jeńil edi.

Otarbek myrs etip kúldi. Ádettegi jeńil áziline basyp:

— Myqtylar tegi shala týǵandardan shyǵady. Adamda Isaak Núton jeti aılyǵynda dúnıege kelip, ony kolbaǵa salyp asyraǵan ǵoı, — dedi.

— Adam bolsyn, mal bolsyn, shala týǵanǵa qatty nazar aýdarylady, — dep áńgimege Asylhan aralasty. — Tipten jaryp alǵan soń, bárimiz osynyń ústinde boldyq, ol myqty bolmaǵanda, kim myqty bolsyn?

— Al endi aq qozyǵa raqmet, ol barlyq synnan múdirmeı ótti. Endigi áńgime — Asylhanda. Soǵan tabys tileıik, — dedi de, Otarbek Qasymnyń qolyna propýsk ustatty. «Vezde. S ıagnenkom» dep ádemilep jyltyr qaǵazǵa baspahananyń áripterimen basylypty. Ortasynda buryshtata tartqan qyzyl jolaq bar. Tegi eshkim ustamasyn degen belgi bolsa kerek.

— Mundaı propýsk eshqaısysymyzda joq, — dedi Otarbek kúlip. — Meniń ornym zalda. Asylhandiki — prezıdıýmda. Sen Áreń týǵan ekeýiń qaıda júrem deseńder de, erikteriń. «Vezde» dep tur ǵoı.

Osy kezde bulardyń qasyna Stýjev keldi. Manadan beri Qasym men aq qozynyń turar jerin anyqtap júrse kerek.

— Qaseke, myna kisi, — dedi qasyndaǵy túksikteý kelgen jas jigitti kórsetip, — qozy ekeýińniń qaıda turatyndaryńdy kórsetedi, ilesińiz sońynan. Jınalystyń bastalýyna az-aq ýaqyt qaldy. Aıtpaqshy, tamaqtandyrdyńyz ba, sý ishti me?

— Mana ınstıtýttan shyǵarda jemdep, sút, sý berip alǵam.

— Molodes! Qozylaryńnyń bári osyndaı ma?

Bul qaıta «shyńjaýlaýy» ǵoı deı jazdap:

— Iá, Anatolıı Karpovıch, bári osyndaı, — dedi. Sosyn Stýjev Asylhanǵa qarady da, arqasynan qaqty.

— Al endi sen myqty bol, aıdy aspanǵa bir shyǵaraıyq.

— Bul kisi de sasýly. Kórdińder me, borsha-borsha bop terlegen ábden, — dedi Asylhan. — Sizge ózi ábden razy bolǵan-aý deımin, Qaseke?

— Inısıatıva osy kisiniki kórinedi, — dep Otarbek aınalasyna jaltaq-jaltaq qarap, bulardyń qulaǵyna sybyrlady.

— Bárin eskergeni sondaı, men mana Anatolıı Karpovıchtiń qolynan bir sqemany kórdim. Qozy mingen mashınanyń qalaǵa qaı kóshemen kirip, qaı buryshpen burylatyny syzylǵan ári sol buryshqa qaı saǵatta keletini de kórsetilgen. Barlyq jumys osylaı táptishtep júrgizilse ǵoı, — dep kúrsindi Qasym.

— Ony aıtasyz, men jańa jattyǵýda boldym. Qozynyń turǵan jerinen minbege qalaı ákeletini, meniń ony qalaı ustaıtynym, minbeden qansha qadam júretinim, zalǵa qaı jaǵymmen qarap turatynym, qozyny usynǵanda qolymdy qalaı ustaıtynym, aq bıalaıdy qalaı sheshetinim — bári-bárine jattyǵý jasadyq. Bir saǵat ýaqyt ketti. Sol sqemany syzýǵa, jańaǵy jattyqtyrýǵa qanshama adam tartylǵan. Tek sol jattyqtyrýdyń ózinde obkomnyń eki bólim meńgerýshisi júr dep estidim, — dedi Asylhan

— Durys, — dedi Otarbek kúlip. Qozy ol — mal, aýyl sharýashylyǵy bólimine qatysty. Sóıleý — nasıhat bólimine qatysty. Ekeýi de erteń jaýap beredi. Qaıta úshinshi bólim — myna teatrǵa jaýap beretin mádenıet bóliminen de júrýi kerek edi.

— E-e, «balyq basynan» demekshi, osy jaqtan úırengen ekensizder ǵoı, Oteke. Byltyr bir aýdandyq komsomol sleti bolyp, sonda sahnaǵa alyp shyǵatyn týlardy qalaı kóterip kirý, qalaı qoıýdy jattyqtyramyz dep eki saǵat esimizdi shyǵarǵany bar. Qas qylǵandaı, qalyń kıinip kelmesim bar ma, qan sorpam shyqty. Zaldyń ortasymen arly-berli on ret qýalaǵan shyǵar, — dedi Asylhan rahattana kúlip.

Myna sózder Qasymnyń esine de Beıbit aıtqan bir oqıǵany túsirdi. Mektepte oqyp júrgende bir saltanatty jıynǵa pıonerlerdiń quttyqtaýyn daıyndapty. Eki aı boıy kishkene balalardy qýalaǵany sonsha, quttyqtaýdan bir kún buryn bir bala zoryǵyp, júregi qysylyp, qulap túsipti. Aqyry sol bala júrek aýrýyna ushyrapty.

— Asylhannyń júregi odan góri myqtyraq qoı, — dedi Qasym qaljyńdap.

— Aıtpaqshy, Asylhan, jańaǵy aq bıalaıyń ne? — Otarbek bir nárseni umyt qaldyrǵandaı esine túsirdi.

— Oıbaı-aý, qozyny ol kisige aq bıalaı kıip tapsyrýym kerek. Myna Qasekeńniń qolynan da qolbaqpen alam. Senarı boıynsha deı me, áıteýir, solaı.

Qasym qasyndaǵylarǵa kıip turǵan bes saýsaqty ádemi aq bıalaıyn kórsetti.

— Instıtýttan shyqqannan beri men qozyǵa qolymdy osylaı ǵana apara alam. Jalańash qolmen bir qylshyǵyna tıisýge bolmaıdy. Tapsyrma solaı.

— Oıpyrmaı, munyń ózi bir hıkaıa boldy-aý, Qaseke, Kerimbalaǵa kelistirip aıtasyz ǵoı endi. — Otarbek, nege ekeni belgisiz, osynaý qysyltaıań jerde Kerimbalany eske túsirdi. Kerimbala Qasymnyń da, Asylhannyń da kez aldyna anaý damylsyz dalany, ábden baýyr basyp ketken «Qońyrbeldi», keıingi kezde kóp sóz bolyp júrgen Qopany, tap qazir oınaq salyp, dalaǵa shyqqan qoshaqandaryn, olardyń tapyr-tupyr erteńgi shashqan shópti talasyp jep jatqanyn keltirdi. Keshe ǵana úıden shyqsa da, osynaý kórinis saǵynysh shaqyrdy. Áreń týǵannyń da qorasyn, birge oınaq salyp júretin tórt aıaqty dostaryn ańsap jatpaǵanyna kim kepil. Átteń, tili joq, áıtpese onyń aıtary da az bolmas edi.

— Al ýaqyt bolyp qaldy. Oryn-ornymyzda bolaıyq. Qıssanyń jalǵasy áli aldymyzda, — dedi Otarbek saǵatyna qarap.

Túksıgen jigit te áreń shydap tur eken. Qasymdy aq qozysymen ertip ala jóneldi. Mana kórisimen-aq tártip saqshylary bul qozyǵa qaıta-qaıta qaraı bergen-di. Stýjevtiń ózi úıirilip, shyqpaı júrgen soń, munyń tegin qozy emestigin sezse kerek.

Qasymǵa jınalǵan jurtty, mynaý tamasha teatrdyń ishki saltanatyn kórýge jazbady. Túksıgen jigit ony qozysymen sahnanyń túkpirleý jaǵyndaǵy qara kóleńkeleý jerge, bir oryndyqtyń qasyna ákeldi. Munda da myqty kúzet. Bes attam jerde bir adam. Olar da ózi sekildi qyzmet babymen ana zaldyń qyzyǵyn kóre almaıdy-aý. Oryndyqqa otyryp, qozysyn basynan sıpady. Al eger jatqysy kelse she? Myna edennen júnine shań juǵyp qalmas pa eken? Aınalasyna qarap edi, qasyndaǵy jigit bir shaǵyn kilemsheni usyndy. Astyna tóseńiz degendeı ısharat bildirdi. Mynaý bir aqyldy jigit qoı, oıymdy túsine qalǵanyn qarashy. Álde bul da, mana Asylhan aıtqandaı, senarı boıynsha ma eken? Árıne, solaı ǵoı, áıtpese kilemshe kókten túse qaldy deımisiń. Onymen de qoımaı appaq shúberek ákep berdi. Tuıaqtaryn súrtýge degeni bolý kerek. Álgi túksıgen keterinde buǵan sybyrlap jatyr edi, myna qamqorlyqtar sol sybyrdyń nátıjesi boldy ǵoı. Ózi oryndyqqa otyrdy, aq qozynyń tuıaqtaryn súrtip, kilemsheniń ústine shyǵardy. Tap sony kútip turǵandaı, ol tompıyp jata ketti. Túni boıǵy jyly oraý, manaǵy bylqyldaq «Volga», endi, mine, kilemshe, muny da jaman úıretip tastapty. Kózi túsken kúzettegiler de kúlip jiberdi.

— Qýyn kórdiń be, biledi ózi.

Qasym da kúldi. Osy kezde zalda jaryla qol soǵyldy. Kúzettegiler tikireıip-tikireıip tura qaldy. Myqty kelip, jınalys bastaldy-aý deımin. Kórip turǵan kóz joq, bar salmaq endi qulaqta.

Mynaý bir úlken jıyn boldy ǵoı. Ózge respýblıkalardan da sóılep jatyr. Mine, naǵyz sharýaqor adamnyń sózi. Qora jaıy jetedi, jyl saıyn eki jyldyq jemshóp qoryn jasaıdy. Bári mehanıkalandyrylǵan. Fermaǵa adamdardy konkýrspen alamyz, bizden jastar qashpaıdy, qaıta bizge talasyp keledi deıdi. Tipti respýblıkadan tys jerlerden de, áskerdegi azamattardan da hattar kelip jatady. Jumysqa ornalastyrýdy suraıdy.

Prezıdıýmnan bireý suraq qoıdy: naǵyz myqtynyń, Nıkıta Hrýshevtiń ózi bolý kerek:

– Ár sıyrdan alatyn sútteriń qansha?

- Bizdiń saýynshylar jylyna ár sıyrdan 6000-6500 kılogrammnan sút saýady.

Zal jańǵyryǵa qol soǵyp edi, aq qozy ornynan atyp turdy. Qasym moınynan ustaı aldy. Ózi de qol soǵýǵa daıar-aq, biraq qozysymen, myna jerde olaı etýge bola ma? Oı, jasa, mine, mal ósirgen soń, osylaı ósirý kerek qoı. Biraq olardyń baqqandary sıyr eken, qoı jóninde eshkim aıtpas pa eken?! Bári, árıne, jasaǵan jaǵdaıǵa, eń aldymen adamǵa baılanysty ǵoı. Adammen adamsha jumys istegenge ne jetsin.

- Meniń endigi aıtaıyn dep turǵanym basqa, — dedi álgi sheshen. — Jalǵyz aǵash orman emes, qansha ozat bolsa da bir sharýashylyq nemese bir ferma aýdanǵa, ıá oblysqa tutqa bolmaq emes. Sol jalǵyz aǵashtyń saıasynda kóleńkelep otyra berýdi qoıyp, masyldardy joıyp, jaıqalǵan orman jasaý kerek.

Oı, jasa, qatyrdy-aý! Qasymnyń týra qyshyǵan jerinen tústi. Shirkin-aı, kim eken, kórer me edi ózin? Qap myna jerde qamalyp otyrǵanyn qarashy. Bir sát áýeli sol respýblıkaǵa ketip qalǵysy da keldi. Beıbiti bitirgen soń, tartyp otyrsa ma eken? Eńbektiń týy tigilgen, eńbek adamyn pir tutatyn jer ǵoı ol. Jalpyldaq sóz, jaltaq ómir joq shyǵar onda. Myna adamnyń tilip sóıleýine qaraǵanda, aq almastaı jarqyldaǵan ádil pikir aıalanatyn bolý kerek.

Áı, sońǵy oıy qandaı ádemi. «Jalǵyz shapqan at kódeden de ozady, butadan da ozady» dep sóıleıtin qazekemniń maqalymen shendesip jatyr ǵoı. Shyn tulpar ekenin bilmeısiń, óıtkeni úzeńgiles, taqymdap kele jatqan júırik joq. Sodan ol butadan da, kódeden de ozbaǵanda qaıtedi, sonysyna máz. Jastardy konkýrspen alady, ıaǵnı tańdaý bar. Al biz áke-kókelep áreń jiberemiz, eń bolmasa bir-eki jylǵa bar dep jalynamyz. Sosyn olar ketip otyrady. Al bulardyń qaqqan qazyǵy myqty. Qýsań da ketpeıtin ekonomıkalyq tutqa jasaǵan. Ýaqytsha emes, osylaı túbegeıli sheshý kerek qoı. Sosyn kelip jastar turaqtamaıdy, jastar maldan qashady dep jylaımyz. Kópe-kórineý qashyryp otyrǵan ózimiz. Káriler bolsa azaıyp keledi, ketti ǵoı anaý Baıbalalar. Onyń ómirin ózimiz qysqarttyq. Búıte bersek, mal baǵý dástúrinen aıyrylamyz da. Aǵa urpaq ólip-ólip bitse, jastar kelmese, aıyrylmaǵanda ne? Keshegi malshylardyń qaladaǵy búgingi nemereleri qozyny laqtan, eshkini qoıdan aıyra almaıdy. Qasym óz-ózinen kúlip kep jiberdi. Esine estigen bir áńgime tústi.

Atasy qalaǵa kelip, nemeresimen áńgimelesip otyr deıdi. Kelini úlken kisige dep bazardan qymyz aldyrady. Qymyz iship otyryp, atasy nemeresinen surapty:

— Balam, balam! Qymyzdy neden jasaıdy? Sonda nemeresi biraz oılanyp otyrypty da:

— Attyń qatynynan! — depti.

Alǵashqyda qarıa máz bolyp kúledi.

— «Bıe» degen sózdi bilmegeniń-aý, tegi. At qatyn ala almaıdy, sondyqtan da atta qatyn bolmaıdy. Qulyndaıtyn jylqyny bıe deıdi, — dep túsindiredi nemeresine.

Sol joly nemeresin jaz saıyn aýylǵa jiberip turýdy surapty.

— Qazaq tilin eń bolmasa úsh aı ózim oqytaıyn. Ómirden oqysyn. Qasymnyń esine qazaq ertegilerindegi «botashym», «qulynshaǵym», «qoshaqanym», «tekeshigim», «áýkim, áýkim, áýkimim» tústi. Osynda malǵa degen qansha yqylas jatyr. Erkeletkende, jaqsy kórgende, bul sózderdi balalaryna da aıtyp jiberedi. Jastaıynan janyn baýraǵan, qanyna sińgen sol uǵymdar qalaısha malsaq etpeıdi olardy. Anaý Baıbalanyń qoǵam maly úshin ómirin qıǵany, mynaý Asylhannyń mal dese jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júretini — sondaı tárbıeniń nátıjesi. Maldy ósiretin, maldy súıetin adam ǵana. Al súıispenshilikti egý — atam zamannan kele jatqan dástúr.

Ǵasyrlar boıy qalyptasqan atam qazaqtyń eń úlken akademıasy osy edi ǵoı. Ony joǵaltyp alsaq, ne bolǵanymyz?!

Qasym óz oıynan ózi shoshyp ketti. Qaı-qaıdaǵy qaıdan keledi basyma. Men osy keri oılaıtynnyń ózi emes pe ekenmin. Sodan da taýyp júrmin-aý, tegi. Jo... joq, mine, aıtyp jatyr ǵoı. Iaǵnı men sıaqtylar basqa jerlerde de bar. Biraq olardy mynadaı qara kóleńke buryshqa tyǵyp tastaǵan joq. Jarqyratyp, áne, oıyndaǵysyn aıtyp tur. Osynda ne aıyp bar. Oıymdaǵyny aıtqanym úshin, mine, qansha jyl bir orynda turaladym. Bilgenimniń ózinen jańylyp qalýym múmkin ǵoı. Adamdy ósiretin — qyzmet, ádil jolmen joǵarylaǵan saıyn onyń oı aıasy da, sóz aıasy da keńıdi. Kádimgi bıikke shyqqan sıaqty neǵurlym joǵarylatan saıyn, soǵurlym keńirek kóresiń. Bizdiń jaqta bireý aýylynan on segiz shaqyrym jerdegi poselkeden úlken qala joq dep eseptegen eken. Óıtkeni ǵumyr boıy eshqaıda shyqpaı, kórgeni sol bolǵan. Mynaý keńeske jaı ǵana qozy kútýshi bolyp kelýimniń ózi saraıymdy qanshama ashty.

Bárinen de Kerimbalany aıtsańshy. Tabıǵat qandaı daryn bergen. Onyń uǵymtaldyǵyndaı uǵymtaldyq, onyń janyndaǵy jarqyndyq, onyń kisi tanyǵyshtyǵy — sırek kezdesetin qasıetter. Kezinde ashylmaǵan soń, meniń otbasymda, «Qopanyn» qordasynda qor boldy da qaldy. Órisi ashylǵan joq, bulaqtyń kózi biteýli kúıinde degendeı. Keıde ol ashynyp-ashynyp ketkende, tabıǵat bergen daryn qýsyrylyp bara jatqan aıaǵa syımaı, bulqynyp-bulqynyp qalatyn bolsa kerek. Muny keıbireýler otbasyndaǵy áıeldiń kúr aıǵaıy dep te uǵyp qalýy múmkin. Meniń ózim de kóbinese solaı qabyldaımyn. Túrtkilep kelip turǵan, aıtylýǵa ázir, parasattyń móldir bulaǵy ekenin qaıdan bileıik.

Osy qaıdan bileıik qoı túbimizge jetip júrgen. Al bilý kerek-aq. Bul talamdaǵy nebir daryndar, baqytyna oraı, kezinde ózi sekildi daryndarǵa kezdesken. Olar bir-biriniń bulaq kózin arshyp jibergen soń, ar jaǵynda aǵytylyp júre bergen. Áketip bara jatqan uly daryn bolmasa da, tabıǵat ár adamǵa birdeńe beredi, quralaqan qaldyrmaıdy. Odan ári bári asha bilýge, tárbıeleı, bardy ushtaı bilýge baılanysty. Mine, partıa, sovet qyzmetkerleriniń adammen jumys isteýi tap osy tusta kórinýi kerek. Kadrlardyń bapkeri solar emes pe? Bapker bolý ekinshi jaǵynan ońaı da emes. Biraq bir daýsyz aqıqat bar — qabiletti tunshyqtyrýǵa kóp ónerdiń keregi joq. Eger atamdaı bapker bolmasa, Súlikqara meń Salkúreńdeı júırikter de shyqpaıtyn edi.

Mana ǵylymı-zertteý ınstıtýtynan shyǵa bergende nege jylady deısiz ǵoı? Qozysy barlyq kedergiden ótip, kóńili jaı taýyp turǵanda, bes júz metrdeı jerdegi bir top jylqyny kórdi. Jylqy dese ishken asyn jerge qoıatyn basy júgirip qasyna bardy. Temir qorshaý da temir qorshaý. Bir shymqaı qara dónen kózine ottaı basyldy. Oıpyr-aý, mynaý Súlikqaranyń tuqymy bolmasa ıgi edi. Turqynyń uzyndyǵy, qamys qulaqty bas bitimi aýmaı qalǵan tegi. Endi bir jerde bes-alty bıe. Kádimgi sıyr saýatyn temir torlarǵa deneleri áreń syıyp, búrisip tur, tyrp etýge shama joq. Mehanızasıa kúshimen saýatyn bolǵan ǵoı. Jón-aq, mehanızasıany qoldansyn, biraq jylqy sıyrdaı kúnine úsh ret saýylmaıdy, jeti, tipti on ret saýylady ǵoı. Sonda osylaı on ret búristirip tastaı ma? Basqasha oılaýǵa bolmady ma eken? Ony qoıshy, muny jylatqan jylqyshynyń sózi, oı jylqyshy bolmaı ketkir!

— Osynda asfáltta týyp, asfáltta ǵana ósken jylqylar bar. Áne, anaý móldir qara dónen tap solaı, dalany kórgen emes, ıaǵnı tiri shop jemedi degen sóz. Shaýyp ákelgen, osynda jınalǵan eski shópti ǵana qorek etedi. Soıǵanda, ondaı maldyń qazysy da sý tatıdy eken. Túsi de myna asfált sekildi surlanyp kete me, nemene.

O, tegińnen aınalaıyn, dalanyń quty, dalanyń erkesi-aı. Jelmen jarysyp, jelkildep júrmegen soń, ne sániń boldy senin. Mynaý aıadaı qora tabıǵat bergen qanyndaǵy qyzýlyqty da qysyp tastaıdy ǵoı, bara-bara sosyn ne bolasyń? Jylqy degen atyńnan aıyrylasyń da. Qyzyl kitaptan bir-aq shyǵasyń da.

Álgi jylqyshysymaq bir-eki ret úrkitip kórip edi, tar qorada shoqań-shoqań etti de, qara dónen bir buryshqa baryp toqtady. «Neǵyl deısińder, mende ne kiná bar» degendeı, bizge osqyryna qarady.

Bul neǵylǵan kereǵarlyq. Maldyń ózin adamsha qaraı alatyn neshe túrli aspaby bar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń tap irgesinde asfáltta qulyndap, asfáltta qymyz bergen bıeler. Ne tabıǵılyq, ne maldyq qasıet qaldy onda? Aıtar syltaýlary — óristiń tarlyǵy, aınalanyń egin bop ketkeni, jaıatyn jerdiń joqtyǵy. Bir jaǵynan, kosmosqa samǵap, dúnıeni dúr silkindirip jatsaq, bir jaǵynan, malǵa ópic tappaı qysylyp baramyz. Osyny sheshý ǵaryshty ıgerýden qıyn bop pa? Tabysymyz eńsemizdi kóterse, kemshiligimiz keńirdegimizden alyp, tynysymyzdy taryltady. Kereǵarlyq emeı nemene bul.

Áne, ótirikti sýdaı, aqsaqty tyńdaı ǵyp soǵyp jatyr. Kóp sózderge Qasym ishteı tyjyrynyp qaldy. Aıtary bolmaǵan soń, qurǵaq aıǵaı kimge kerek, qur ýáde kimdi jarylqaıdy? Kóbisi-aq Qatalbaevsha sóıleıdi eken. Dúnıejúzilik jaǵdaıdy sholýdan bastap, sosyn elge, sosyn respýblıkaǵa, sosyn oblysqa kelgende aýdannyń problemasyn aıtýǵa ýaqyt jetpeı qalatyn da, aıaq jaǵyn sholtıta salatyn. Ol ne aıtty, men ne uqtym dep kúpti bolyp kete beretinsiń. Biraq jınalys etti me, ótti, másele qaraldy ma, qaraldy. Odan artyq ne kerek, bul jumys emes pe deıtinder de kóbeıip ketti. Árıne, jumys. Biraq sol daǵdy meńdep ketse, ne bolady? Keregi — máseleniń qaralýy emes, sheshilýi ǵoı. Nópir sózder ol sheshimge jetkize ala ma? Qaıta asaý tolqyndaı kóbigimen kóp jaıdy kózden tasalap tastamaı ma?

Sabyrov sóıleıdi degende, Qasym eleń etti. Óz oblysy ǵoı, á táńiri, myqtynyń ústi-ústine berip jatqan suraqtarynyń tuzaǵyna túsirmeı, aman-esen alyp shyqqaısyń. Oblystyń jaıy onsha emes, qalaı bolar eken? Maqtaný úshin tilge tıek eter kóp esh nárse joq. Amaldaıdy ǵoı endi. Amaldadyń-aq, bittiń. Onda sózinde qýat bolmaıdy, arly-berli oıqastaǵan qur túlkibulań. Ashshy shyndyqty aıtsań, onda «óziń aı qarap otyrdyń ba» deıdi. Qysqasy — bylaı tartsań, ógiz óledi, bylaı tartsań — arba synady. Ógizdi de óltirmeıtin, arbany da syndyrmaıtyn — áıteýir, ýáde berip qutylý. Onyń oryndalýyn kim tekserip jatyr. Ol — ol ma, sózdiń sólin keltirem dep, sońǵy kezde ózinen dárejesi joǵarǵynyń astyna kópshik qoıa sóıleıtin pále shyqty. Sol bir adam bolmasa, dúnıe tipti qarań qalatyndaı etip qoıady-aý keıbireýi.

Qap, Sabyrov tap sol jolmen ketti. Qaıtsyn, aıtaryń azda, ashshy shyndyqtan qoryqqanda, basqa amal qalmaıdy. Orta tusta «Qońyrbel» sovhozynyń qysta qoı qozdatý tájirıbesine bir soqty. Ony da kelgen myqtyǵa tireı, muńdaı tájirıbe qazaq dalasynda buryn-sondy bolmaǵan dep kózdi jumyp jiberdi. Bir sátke jalt etý úshin ǵasyrlar boıy ata-babamyzdyń sary maıdaı saqtap jetkizgen tájirıbesin jıyp tastady. Biraq bul shyndyq — aldyndaǵy úlken qylmys, ony belden basý. Maqan Sabyrovty salmaqty, ár nárseniń baǵasyn biletin, artyq baǵaǵa, qıanatqa barmaıtyn adam deýshi edi, bul da pende eken ǵoı. Jaǵympazdyqtyń qurty buǵan da túse bastaıyn degeni ǵoı.

Óı, osy yńǵaıǵa qulaı ketý mende nege joq, álime qaramaı, siresem de qalam. Sabyrovtar bulaı sóılegen soń, Qatalbaevtarǵa ne sorym. Oǵan ókpelep, qońyraıyp júrgen mende de es joq eken. Hrýshev Sabyrovtyń sezin bólmedi, suraq bermedi, sóıtip, Mákeń aman-esen ótti de ketti. Neshe kúngi qobaljý, tolǵaný, tebirenis endi artta qaldy. Iyqtan aýyr júk túskendeı. Ánsheıinde jaılaý sóıleıtin adam bul joly ekpindetip jiberdi. Ýáde berer jerge kelgende, endi suraq bolmasyn sezgendeı, daýsyn tipti kótere tústi. Zal taǵy dúrkireı qol soqty, Osynaý daraqy qol shapalaqtaý Qasymnyń janyna tıgendeı boldy. Ne úshin? Oblystyń úzdik jetistigi úshin be, úlken problemalar kótergeni úshin be? Álde suraqtardyń tuzaǵyna túspeı, aman-esen qutylyp ketkeni úshin be?

Jylarsyń ba, kúlersiń be, Qasymnyń esine byltyrǵy bir bolǵan oqıǵa tústi. Otan soǵysynyń ardageri, belgili maıdanger Jazýshylar odaǵynyń ádebıetti nasıhattaý búrosynyń joldamasymen aýdanǵa kezdesýge keledi. Kóktemgi egistiń qyzý shaǵy bolsa kerek, kúndizgi kezdesýge jınalatyn adamdardyń reti asa bola qoımaıdy. Odan beıhabar álgi ardager klýbqa kelse, ylǵı shúpirlegen jas bala, neǵylsa da bastaýysh mekteptiń oqýshylary bolý kerek. Jaǵdaıdy túsinedi de, biraq syr bermeıdi. Bar nıeti — áńgimesin endi osy aýdıtorıaǵa laıyqtap qurý, bala tilimen sóıleý. Olar bar yqylasymen kózderi jaýdyrap aǵalarynan kóz almaı otyrady, árbir sózine den qoıýǵa ázir sıaqty.

— Oı, balalar-aı, — dep bastaıdy sózin maıdanger, — Ótken soǵys óte aýyr boldy ǵoı, bastapqy kezde nemister bizdi, oı, Máskeýge deıin tyrqyratyp qýdy deısiń.

— Ýra! — dep zal dúrkireı qol soǵady. Ardagerimiz shoshyp ketedi. Alaq-julaq jan-jaǵyna qaraıdy, álde bireý estip qalǵan joq pa eken? «Nemister tyrqyratyp qýdy» degende ýralaıtyn ne bar? Esteri durys pa? Búıtip balalardyń tilimen sóılegenim qurysyn. Ózim de endi qurıtyn shyǵarmyn.

Sóıtse, aýyl ıeleri aýdıtorıa jıyp bere almaǵandaryna qysylyp balalarǵa: — Belgili jazýshy, ardager, aty áıgili aǵalaryń, sózine qol soǵa berińder, depti ǵoı. Balalarda ne kiná bar, tapsyrmany oryndaǵan.

Al myna qol soǵysqa jón bolsyn. Jaqsy sózge de orta sózge de, nashar sózge de qoldy uryp jatyr. Mundaı tapsyrma berilmegen bolar. Álde jalpy daqpyrtpen aq pen qaranyń, jaqsy men jamannyń ara-jigin aıyra almaı qalý bar ma? Bul — qaýipti. Munyń aqyry «bas synsa — bórik ishinde, qol synsa jeń ishinde» ákep soǵýy ábden yqtımal. Bireý aıtqan eken «bul aýyldyń adamynyń bári — danyshpan, ıtiniń bári — arystan» dep. Kisi óltiretin mysqyl ǵoı bul. Aıtatyn shyndyqty aınalyp ótý, kórinip turǵan kemshilikke kózdi jumý jaqsylyqqa ákep soqpaıdy. Mundaıǵa et úırenip ketse, tipti jaman. Oryndyqta emes, qaz-qatar qoıylǵan shegede otyrǵandaı, Qasym qıpalaqtap qozǵalyp ketti. Álde osy bir oılar ár jerine sol shegelerdeı shanshylyp, mazasyn aldy ma eken?

Endi kim sóıler eken dep qulaǵyn tosty ol. Úzilis jarıalandy da, tústen keıin birinshi bolyp Asylhan sóıleıdi dep habarlandy.

Qasynda turǵan ekeý Qasymdy qozysymen dedektete ala jóneldi. Baıqaıdy, prezıdıým jaqqa jaqyndap keledi. Bir top adam berirek shyǵyp sóılesip tur eken. İshinde tanıtyndardan Qatalbaev pen Stýjev qana. Qatalbaev aýyldaǵydaı aryndy emes. Sóılep turǵandardyń aýzyna jaltaq-jaltaq qarap, kózderi jypyq-jypyq etedi. Sirá, mynalardyń bári ózinen joǵary bolsa kerek. Esine Abaı aıtqan joldar tústi.

Kúshtilerim sóz aıtsa,

Bas ızeımin shybyndap.

Álsizdiń sózin salǵyrtsyp,

Shala uǵamyn qyryndap.

Oý, bul ótken zamanda aıtylǵan mysqyl ǵoı. Biraq bul zamanda da bas shulǵýdy basty qasıet sanaıtyndar bolsa kerek. Olar ózderiniń keıde Shymyr Qatalbaevıch sekildi kúlkili jaǵdaıǵa qalyp qoıatynyn baıqamaıdy-aý, tegi. Esip sóılep turǵan — Stýjev. Ol aq qozynyń kesheden beri bastan keshken hıkaıasyn aıtyp tur. Ásirese, ǵylymı-zertteý ınstıtýtyndaǵy qaraýdyń myqty bolǵanyn, bul maldyń múltiksiz taza ekenin tóndire aıtty. Jınalǵandar qozyny ortaǵa alyp, súıkimdiligine bári de suqtandy. Anatolıı Karpovıch shetteý turǵan Asylhandy shaqyryp aldy da:

— Mine, tapsyratyn jigit osy. Jeti atasynan beri shopan, — dedi.

Qatalbaev birdeńe aıtqysy kelip umsyndy da, manadan beri únsiz turǵan Sabyrovtyń júzine kózi túsip, buǵa qaldy. Bul bizdiń aýdannan, biz ósirgen qozy degisi keldi me, qaıdam. Onsyz da belgili ǵoı.

Jınalǵandardyń nazary endi Asylhanǵa aýdy. Kelbeti kelisken, shopandyqqa qımaıtyn azamat eken. Ar jaǵynda bir myǵymdyq jatqan sekildi.

— Al endi aq qozynyń kesheden bergi azabyn kórgen myna jigit — ferma meńgerýshisi Qasym Ońalbaev. Bilimi joǵary. Qatalbaev joldas qysyp tastaǵan bolý kerek, áıtpese biz sovhoz dırektorlarynyń, kolhoz predsedatelderiniń kóbisin joǵary bilimdi ete almaı júrmiz ǵoı, — dep Stýjev tars degizdi.

Qasymnyń ishi qylp ete qaldy. Qap, myna Anatolıı Karpovıch búldirdi-aý. «Ózi qashaıyn dep turǵan qoıan edi, táıt degen soń ne sorym» demekshi, onsyz da qyryn qarap júrgen Qatalbaev shaǵym jasaǵan eken dep oılaıdy-aý endi. Ol turǵan jaqqa kózi túsip ketip edi, shynynda oqty kózimen muny atyp tur eken.

— Nesi azap, Anatolıı Karpovıch, qozyny baǵý — onyń mindeti. Mundaı jıynǵa kelgeni úshin ol shaǵym jasaý emes, qudaıyna qoı aıtyp soıýy kerek. — Qatalbaev kózi shatynańqyrap, qozǵalaqtap ketti.

— Shymyr Qatalbaevıch, ol maǵan eshqandaı shaǵym aıtqan joq, beker obalyna qalmańyz. Faktiniń ózi solaı dep tur ǵoı.

Mynaý adamdardyń daýyn túsinbese de, aq qozy typyr-typyr etti. Álde ózin aıalap kele jatqan Qasymdy orynsyz jazǵyrýdan aıap ketti me eken. Mine, osy, munyń tóńireginde másele op-ońaı shıelenisedi de qalady. Kútpegen jerden qarashy, júni qyzyl ma, álde buǵan kele jatqan abyroıdy andyp turatyn shaıtany kúshti me, áıteýir, birdeńesi bar. Qorǵaıtyn perishtesi sonshama álsiz bolar ma! Ne jazdy eken.

Qasymnyń oıyn qozyny qarap turǵandardyń sózi bólip jiberdi. Tazalyǵyn, súıkimdiligin, salpıǵan qulaǵyn, bulǵaqtaǵan kishkene quıryǵyn, jaýdyraǵan kózin birinen-biri qaǵyp áketip, bári maqtady. Tipti adamdaı sýrettep, ásirelep jiberdi.

— Áı qaıdam, Anatolıı Karpovıch, — dedi endi ǵana sózge qosylǵan Sabyrov, — Seniń bul áýreńnen ne shyǵar eken. Qansha aıtqanmen, munyń aty mal ǵoı, tapsyra bergende, myqtynyń ústine jiberip qoısa qaıtesiń?

Sabyrov aýzyn jıyp alǵansha bolmady, aq qozy sol arada dáret syndyryp, qumalaq tastady. Turǵandar qýanǵannan shýlap ketti. Qatalbaev áıeli ul tapqandaı, tipti qolyn shapalaqtap jiberdi. Qasymnyń da razy bolǵany sonsha, ustap turǵan kúıinde qozysyn basynan sıpady. Stýjev tańdaǵan qozymyzdyń aqyldysyn kórdińiz be degendeı Sabyrovqa masattana qaraı berdi. Endi esh nárseden qysylmaýǵa bolady. Ras-aý, mal shirkinniń de dáret syndyratynyn eskermepti ǵoı. Dúrildegen qol shapalaqtan, jan-jaqtan túsken kúshti jaryqtan, kameralardyń fotoaparattardyń syrtyldaǵan, zyryldaǵan úninen qoryqqan qozy tapsyrý kezinde jiberip qoısa qaıtedi? Abyroı alamyz dep júrgende, masqara sonda bolady eken-aý! Óı, mynaý, aınalyp keteıin shynynda bir aqyldy qozy eken.

— Kóńilińiz ornyna tústi me, Maqan Sabyrovıch, — dedi Stýjev oǵan kúlimsireı qarap.

— Tura tur asyqpaı, áli tapsyrǵan joqsyń ǵoı. Seniń osy qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı, dýyldatyp jiberetinińnen kóresini kóremiz áli.

Sabyrovtyń bul sózinen álde de bir alańdaýshylyq bar ekeni baıqaldy. Asatpaı jatyp, quldyq deme, tapsyrylmaı turyp, nege aldyn oraısyń degendeı.

- Jańa óz sózińizde de «Qońyrbeldi», qysqy qoı qozdatýdy maqtadyńyz ǵoı, Maqan Sabyrovıch, — mynaý endi sonyń is júzindegi dáleli. Saspańyz, bári durys bolady, — dedi Stýjev asa bir senimdilikpen.

— Bul — jańa nárse. Ne bolaryna kózimiz áli jetken joq. Biraq sen osy joly tipti elpildetip-jelpildetip jiberdiń. Eksperımenttiń aty — eksperıment jáne eki ǵana sharýashylyqta, sharýashylyq emes-aý, fermada. Ony búkil oblysta júrip jatqandaı kórsetýimizdiń jóni qalaı bolar eken? Meni de jelpildetip jiberdińder. Yqtaryńda ketip baram. Bitti endi, ótirikti bir bastap alǵan soń, ol jalǵasa beredi. Bilgenińdi jasa! — Sabyrov ádettegi daǵdysymen súlesoqtaý qolyn bir sermedi.

Osy kezde manaǵy túksıgen jigit aq halatty bir adamdy ertip ákelip, aq qozynyń kish etken, qumalaq tastaǵan jerin súrtkizip jatty. Eki qolynda aq bıalaıy, Qasym ony moıynan ustap turdy. Qońyraý soǵylyp, jurt oryn-ornyna ketti.

Jýrnalıserge oryn bul joly teatr dırektorynyń lojasynan tıgen. Baıbalaev qozy tapsyrady degen laqap olardyń da qulaǵyna jetken. Qoıylǵan oryndyqtardan artyq birneshe adam lojaǵa syǵylysa kelip otyrdy. Bul jerden bári ádemi kórinedi. Jarqynbek qasyna Salaýatovtyń qalaı kelgenin de baıqaǵan joq. Eki kózi prezıdıýmda, Asylhandy izdep otyr, áne sońǵy qatardaǵy shetki oryndyqqa kelip otyrdy. Júzinde sasý joq sıaqty. Keı adamdar ishki tolqýyn syrtqa shyǵara da bermeıdi ǵoı. Jarqynbektiń baıqaǵysy kelip otyrǵany — Asylhannyń kóńil kúıi, keshegi baby men búgingi babynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq. Biraq alystan neni baıqaıdy? Mana úzilis kezinde eń bolmasa bir kórip qaıtqysy kelip edi, biraq kúzet kezegindegiler muny prezıdıým jaqqa jibermedi. Ana qasqaıyp otyrysyna qaraǵanda, Asylhandy shopan dep aıtý qıyn. Kostúmin ózgertipti, búgingi ústindegi sur tústi. Kóılegi — aq, galstýgin de ózgertken sekildi. Qoınynan bir qaǵazdy aldy da, qaıta salyp qoıdy. Keshe kelisilgen bolatyn, oqymasań da aldynda qaǵaz jatsyn. Bul — ekeýi ǵana biletin qupıa. Ózgelerge kúdik týdyrmas úshin solaı kelisilgen. Biraq «urynyń arty qýys demekshi, osy táýekelderi Jarqynbekti kesheden beri bezgekteı qalshyldatyp maza bergendi qoıdy. Qazir de júregi dir-dir etip otyr.

— Balasy atqa shapqanda, sheshesi úıinde otyryp, taqymyn qysady deıdi eken. Soǵan uqsap otyrsyń ba?

Jalt qarasa, qasynda otyrǵan Salaýatov. Búgindikke kórisken joq-ty, qol berip amandasty da, ustap otyrǵan gazetin kórsetip:

— Nómirimiz jaman shyqpapty, — dedi Jarqynbek.

— Ie, bári gazettegideı bolsa, endigi komýnızmdi ornatyp qoıatyn edik qoı. Káne, álgi Baıbalaevyń qaısy?

— Anaý sońǵy qatarda qasqaıyp otyrǵandy kórdińiz be?

— Óı, mynaýyń kesek, batyr túlǵaly bir keremet qoı.

— Onyń keremettigi syrt pishininde ǵana emes.

Bul sózben Jarqynbektiń ne aıtqysy kelgenin Salaýatov asa ańǵara qoımady. Asylhannyń minbege shyǵýyn qoshemettep, qol soǵa oryndarynan turǵan jurtpen birge Salaýatov ta ornynan kóterildi. Jarqynbekke qarasa, bir bozaryp, bir qyzaryp tur eken. Sóıleıtin shopan emes, kádimgi osynyń ózi sekildi.

«Jıyndarda talaı qarapaıym eńbek adamdaryn kórip júr ǵoı, jazyp bergendi yńqyldap, qaqalyp-shashalyp áreń oqyp shyǵatyn. Óz ózegin jaryp shyqpaǵan sózdi adam durystap aıta ala ma? Sondaılardyń bir danasy shyǵar. Shaınap bergen as bolmaıdy demekshi» dep oılady Salaýatov. Ózge kóz boıaýdy jasyrsań da, bul kóz boıaýdy jasyra almaısyń dep ashynatyn ol. Mundaı jasandylyqqa jany qas ekenin tipti bedeldi jerde de san bildirip alǵan-dy. Salaýatovtyń túsiniginde bári tabıǵı bolýǵa tıis eńbek te, sóz de, is-qareket te. Bireýdiń sózin sóılep, bireýdiń eńbegin paıdalanǵannan artyq masyldyq joq.

«Aý, mynaýyń zyrlap barady ǵoı. Oılaryn tipti túıdek-túıdegimen tastaıdy. Anań qara, áýeli qaǵazǵa qarap ta turǵan joq». O, jasa! Salaýatovtyń kezi Hrýshevtiń ózine túsip edi, qolyndaǵy qulaqqa ilgishin jınalysty basqaryp otyrǵan adamǵa kórsetti. Aýdarmasy bul degendeı. Basqarýshy ózinen tórt adamnan keıin otyrǵan tyǵyrshyqtaı alasa adamǵa ala kózimen ata qarady. Ol ornynan tura júgirdi. Borsań-borsań etip ketip bara jatqany zaldyń kúlkisin keltirdi. Aýdarmaǵa qushtar bolyp otyrǵandar zalda da az emes edi.

— Qurtty-aý, qurtty-aý, — dep Jarqynbek te mıkrofon turǵan bólmege tura umtyldy. Kesheden beri jurttyń bárin bir qaýyzǵa tyqqan susty kúsh mynaý mıkrofonnan oryssha oqıtyn jigittiń záresin tipten alyp jiberse kerek. Mıkrofondy ashýdy umytyp ketip, dúrildetip jatyr eken. Ózinshe qatyrdym-aq dep tur, daýsyn kóterip-kóterip qoıady. Biraq óz qulaǵynan basqa ony tyńdaǵan eshkim joq, mıkrofon jabyq. Páleniń neden bolǵanyn birden ańǵarǵan Jarqynbek oqyp otyrǵan adamdy búıirden bir perdi de, syrt etkizip mıkrofondy ashyp jiberdi. Amal ne, talaı ýaqyt ótip, talaı tekstiń aýdarmasy jetpeı qaldy. Endigi qalǵany tórt-aq mınýttyq. Eń shuraıly jerlerin Hrýshev te, zaldaǵy qazaqsha bilmeıtin qaýym da tyńdaı almady. Esil eńbek, esil eńbek! Jarqynbek barmaǵyn shaınaı berdi. Mıkrofon aldyndaǵy jigitti atarǵa oǵy joq. Kómeıine neshe túrli yzaly sózder keldi. «Qara basqyr, ońbaǵan. Búıtip masqara etkenshe, jerge nege kirmeısiń? Aldyndaǵy mıkrofonnyń ashyqtyǵyn bilmeı, albasty basty ma? It-aı, ıt-aı, budan keıin ne adamdyǵyń qaldy. Búkil oblysty, búkil respýblıkany jerge qarattyń-aý». Qasyndaǵy entigip turǵan hatshynyń da tap osylaı balaǵattary haq. Endi ashylǵan mıkrofonnan urysqany estilip qala ma dep, amaly quryp, tyrsyldap jarylǵaly tur. Qazir oqyp bitken soń, seni ákeńe tanytady. Erteń jumysyńmen qoshtasa ber. Bul adamnyń qattylyǵy seni qańǵytyp jiberýge de jetedi. Ne deıdi mundaıdy? Muny «qyrsyqqanda qymyran irıdi», oryssha «zakon podlostı» deı me? Senen surqıa tap qazir eshkim joq.

Jarqynbek qozyny tapsyrý sátin kórýge lojaǵa qaıta júgirip keldi, Asylhannyń sózinen estigenderi mynaý ǵana.

— Qadirli qonaq kelgende, tikesinen tik turyp qarsy alatyn halqymyzdyń dástúri, «qutty qonaq kelse, qoı egiz tabady, qutsyz qonaq kelse, qoıǵa qasqyr shabady». Siz bizge qutty qonaq boldyńyz. Qoıymyz egiz emes, eger qysta tóldetýdi eseptesek, jylyna ár saýlyqtan tórtten qozy alyp jatyrmyz. Osy bir bereke basynda ózińiz tursyz. Óıtkeni qysta qozdatýdy quptaǵan da, oǵan kúrt qozǵalys bergen de — Siz. Shopandar qaýymy úshin tóldiń óskeninen asqan qýanysh joq. Tól ósti degenshe, dáýlet shalqydy, qazyna tasyńdy, halyq baıydy de. Osy bir asyl murattyń atasy dep bilemiz Sizdi. Halqymyzdyń dástúri boıynsha at mingizip, shapan kıgizer edik. Oǵan mynaý jer tar. At ta minersiz, shapan da kıersiz. Oramal ton bolmaıdy, jol bolady. Aq nıetimizdiń, aq kóńilimizdiń kýási retinde ádeıi arnap ákelgen, qysta týǵan aq qozymyz bar. Tol degen de — tórt aıaqtynyń ózegin jaryp shyǵatyn perzent. Qadirli adamǵa perzentin de qıady bizdiń halyq. Mynaý aq qozyny shopandar qaýymynyń ózińizge degen ystyq yqylasy, árdaıym amandyǵyńyzǵa degen aq batasy dep qabyl alyńyz».

Buǵan deıingi qol shapalaqtaý qol shapalaqtaý ma, ár-ár jerden «ýralaǵan» únder shyǵyp, zal kúndeı kúrkirep ketti. Kamera arqalaǵandar men foto túsirýshiler sahnaǵa qaraı lap qoıdy.

Kelgen ornyna qaıta barǵan Qasymnyń Qatalbaev pen Stýjevke kózi túsip edi. Olar qoldaryn tipti qulashtap uryp tur eken. Zaldaǵylardyń birazy da osylarmen jarysqa túskendeı. Nege ekeni belgisiz, Qasymnyń júregi shym ete qaldy. Álde baýyr basty qozysyn qımaǵany ma, joq erteden bergi qulaq tundyrǵan mynaý aıqaı-shý sharshatyp jiberdi me? Áıteýir, bir kóńilsizdik eńsesin basa qaldy. Sol jaqtaǵy júrek tusyn alaqanymen ustap, oryndyqqa otyra ketti.

Aq qozyny tórt aıaǵynan qapsyra qushaqtap, zalǵa qaıta-qaıta bas ıgen Hrýshev:

— Men muny nemerelerime aparam, olar múıizi shyqqan soń onymen oınaıdy, — dedi.

Zal kúlki aralas, jańaǵydan da arman dúrlikti. Alaqandary qyzarǵansha qol soqty. Qasym ózimen-ózi bop Hrýshevtiń ne degenin aıqyn estı almaı, qulaǵy shyńyldap, jelke tusy uıı berdi.

Salaýatov bar yqylasymen Jarqynbektiń qolyn aldy.

— Qulaǵym tushyp qazaqsha estigen ádemi bir sózim boldy. Baıbalaevyń da azamat eken. Yńq demedi ǵoı. Mine, osylaı sóılese ǵoı... Qandaı, qandaı jandy pikirleri bar. Qoıdy eski ádispen baqylaý kerek dedi me, — dedi. Jastar kózderi tirisinde qarttardan mal baǵýdyń qupıalaryn alyp qalsyn, artynan asylyn joǵaltqandaı ókinip júredi degeni de — tamasha pikir. Bul salada saýdyń asyn iship, aýrýdyń isin jasamaıyq — qanshama astar jatyr osy sózinde. Ótkenniń ólmes tájirıbesi men búginginiń bilimin qossaq — órkendeý kezi sonda. Men mamandarǵa ǵana emes, árbir shopanǵa zootehnıkalyq nemese maldárigerlik bilim kerek der edim. Maldy baǵatyn aldymen adamnyń ary. Arlydan abyroıly is shyǵady. Mynaýyń týa jaralǵan fılosof shyǵar, tegi. Ardy attaǵan maldy da baqpaıdy.

— Mine, men túrtip jazyp otyrdym, tipti biz estimegen maqal-mátelder bar, — dedi Salaýatov qolyndaǵy shaǵyn bloknotyn ashyp. — Jemisti eńbekten jeńisti nátıje kút. Eline adaldyń eńbegi de adal. Al anaý qudyqtan quryǵandyqtan, qum jaqtyń ıgerilmeı jatqany, ol mańnyń qoı úshin taptyrmaıtyn óris ekeni ashshy shyndyq pa, shyndyq. Jaılaýdyń jaıyna da toqtaǵan jeri qandaı ádemi. Jaılaý shopannyń jazǵy kýrorty deý — qate, jaılaýǵa kýrort dep barsań — qurydyń, malyńdy arytyp, qasqyrdaı shýlap ulydyń, qaıta jatpaı-turmaı jylǵa jeter shel jınap qaıtý kerek. Qoıshy, bir sózben aıtqanda, seniń de eńbegin bar shyǵar, mynaýyń túbin túsire sóıledi. Bizdiń gazet úshin qanshama ádemi taqyryp bar. Qarashy óziń. «Eline adaldyń eńbegi de adal». Iaǵnı óziń adal bol aldymen degen sóz emes pe? Amal ne, amal ne, osy oılar orysshasynda Myqtynyń qulaǵyna jetpeı qaldy ǵoı. Kúni boıy aıaýsyz sapyrylǵan kóp sıfr men kóbik sózdiń arasynda tańdaıyna eń bolmasa bir shókim maı túskendeı bolatyn edi. Ókinishti-aq, qaıteıik. «Kedeıdiń aýzy — ker aýyz» demekshi, shopan baıǵustyń osyndaı sózi tyńdar qulaqqa móldir kúıinde jete almaı qalǵan soń, ne sorym. Mıkrofonnan óziń oqysań etti ǵoı. «Jaqsylyq qylsań — japyra» demekshi...

— Ondaı usynys bolǵan, Tuqa! Shynymdy aıtsam, ana qozyny tapsyrǵanyn kórgim keldi. Sosyn ǵoı, óıtip-búıtip, orysshasyn oqýdan jaltarǵanym. Ózim de barmaǵymdy shaınap otyrmyn. «Jamannyń aqyly tústen keıin kiredi» depti ǵoı.

— Al endi bir jerinde múlt jiberdińder, — dedi Salaýatov qolyn shoshaıta. — Qysta qozdatpaq turǵaı, neǵylsań ol qyl, bir saýlyqtan tórt qozy ala almaısyń. Ol jaratylysqa qarsy. Eki jylda úsh qozdatsań da, taqıańa tar kelmeıdi.

— Ol jerin ózim de baıqap qaldym. Sóılemdi sál basqasha qurý kerek edi. Ondaı-ondaı han qyzynda da bolady ǵoı. Myna dúrmekte ony ańǵaryp jatqan kim bar deısiń?

— Taýyp aıttyń-aý. Shynynda dúrmek bolyp ketti. Nebir problemalar dýyl-dýyldyń kóleńkesinde qalyp qoıdy.

Al osy qozy tapsyrýdyń keregi bar ma edi? Qanshama áýre-sarsań, óziń de kesheden beri nesheme ólip-tirildiń? Solaı bolǵan sen ǵana ma?

— Myqtynyń ózi qoı demese... Basqa jerlerde de bolypty ǵoı. Shapan jaýypty, at mingizipti... Maǵan bireý er-toqymdy qalaı jasatqandaryn aıtty. Bul kúnde oǵan kúmis shabatyn sheberler de qalmaǵan eken. Sodan olar Tashkentke shabylypty. Onyń qasynda qozy degen ne, táıiri. Qysta týǵanynyń ózimen-aq biraz upaıymyzdy túgendedik.

— Munyń nege aparyp soǵatynyn aıtaıyn ba? — Salaýatov sál túkirigine shashalyńqyrap baryp, — Bul — jaǵympazdyqtyń qaqpasyn aıqara ashyp jiberý degen sóz. Bir keýlep ketti me, bısmılla, allahýakbar... — dedi.

— Men sizge basqa keremetti aıtaıyn ba? — Jarqynbek Salaýatovtyń oıyn bólgisi keldi. Óıtkeni bul kisi bir máselege qadalsa, uzaqqa ketip qalatyn ádeti bar. Mynaý shyǵaryp turǵany úlken máseleniń ushyǵy. Ony tyńdaýǵa qazir ýaqyt joq.

Jańaǵy oryssha aýdarmanyń tóńireginde ana jaqta oıran bolyp jatpasyna kim kepil. Meniń de taǵdyrym, múmkin, tarazyǵa túsip qalǵan shyǵar. Qısaıta salý qıyn ba, táıiri. Bárin jasap kelip-kelip, aqyryna deıin aparmady, ony da qurtý kerek deı salady. Mundaıda uıqysyz tún, sińirgen eńbekke kóz jumylady ǵoı. Manaǵy myqyrdan bir aýyz sóz shyqsa, bitti onda. Adam taǵdyry ol úshin oıynshyq sekildi, túk emes. Burynǵylar «adamnyń basy — Allanyń doby» deıdi eken. Búginde bular úshin alla anaý myqyr ǵoı. Tek qıyp jiberedi, boldy. Bala-shaǵasy, sińirgen eńbegi, densaýlyǵy — onda sharýa joq. Múlt kettiń, ornyńmen qoshtasa ber. Áıeliniń de byj-byj, zyr-zyr qaǵatyny sol ǵoı. Ol myqyrdyń tisi batpaı júrgeni — Salaýatov. Ózgedeı emes, bul shap etip, aıqasa ketedi de, oıyndaǵysyn búkpeı aıtyp salady, jaı aıtpaıdy, ashshy aıtady. «Myqyr» dep at qoıǵan da osy kisi.

Al ol bolsa, Salaýatovty «Daýkes» dep ketken, solaı taratqan da. Kim bolsa da, qalaı atalsa da, Jarqynbektiń taǵdyry osy alasanyń qolynda ǵoı. Júreginiń dirildep turǵany da sondyqtan. Ana jaqta muny áýeli izdep jatpasyn. Mıkrofonnyń ashylmaı qalǵany, baǵanaǵy jantalas úlken bir shý bolary sózsiz. Osy oılar Salaýatovtyń sózin Jarqynbekke birde estirtip, birde estirtpeı, birese onda, birese munda ala qashyp turǵan.

— Jańaǵy keremetińdi aıtshy, — dedi Salaýatov shúılige. Myna yńǵaıyna qaraǵanda, ony aıtqyzbaı jibermeıdi.

— Tisińizden shyǵarmańyz, ol keremet — Baıbalaev hat tanymaıdy eken.

— Ne deıdi, aldynda qaǵazy jatty ǵoı.

— Ol ekeýmizdiń qoıǵan spektaklimiz.

— Iá, ıá, baıqadym, jatqany bolmasa, qaǵazǵa bir qaraǵan joq.

— Keremeti de sonda. Men túgendep otyrdym, birde-bir sózdi umytpady ǵoı.

— Sonda ol jatqa aıtty ma?

— Bar bolǵany teksti eki-aq ret oqyp berdim. Bárin basynda ustap qaldy.

— Onda bul shyn quıma qulaq eken.

— Aıtpańyz, qyryq qıssany jatqa bilem dedi.

— Á, onda tańdanatyn eshteńe joq. Bular — erekshe darynnyń adamdary. Bir tartqannan kúıdi, bir aıtqannan jyrdy qaǵyp alatyndar ertede az bolmaǵan. Mıynyń ár jyqpylynda tabıǵı magnıtofony bolǵan ǵoı.

— Endi aıtary joq.

— Degenmen ekeýiń de júrek jutqan ekensińder. Mynadaı jıynda ondaı táýekelge barý degen...

— Táýekel táýekel-aý, biraq ózimniń de tamtyǵym qalmady. Aldyńyzda qalaı tiri turǵanyma tań qalam.

Tamtyqtyń kókesin Qasym kórsin. Basy ma, júregi me, qaı jeriniń aýyrǵanyn aıyra almaı, meń-zeń bop otyrǵan. Bop-boz bop qasyna Stýjev keldi.

— Qaseke, — dedi ol ádemi qazaqsha mánerge salyp. Sosyn jan-jaǵyna urlana qarady da, aqyryn sybyrlap qana:

— Sizdiń qozyńyzǵa múıiz shyǵa ma? — dedi.

— Joq, bul múıiz shyqpaıtyn tuqymnan.

— Báse, sorymyzǵa solaı-aq bolatyn shyǵar dep em-aý.

Daýsy birtúrli renishti shyqty. Anadaı jerde turǵan Sabyrovqa qaraı ketti. Onyń daýysy zildi shyǵyp jatty. Biraq sózderi anyq estildi.

— Aıtpap pa edim. Qoqytqan óziń, endi aqyr aıaǵyna deıin óziń jetkiz. Múıizdi etesiń.

Anatolıı Karpovıch sodan biraz joǵalyp ketti de, álden ýaqytta Qasymǵa qaıta aınalyp soqty.

— Júrińiz, Qaseke, kettik.

Qaıda dep suraǵan joq. Qasym erdi de júre berdi. Mana tańerteńgi qara «Volganyń» qasyna keldi. İshinde Áreń týǵan bylqyldaǵan «Volgasyna» qaıta minipti, Qasymdy kórip mańyrap qoıa berdi. Qozy ekesh qozyǵa da tanys kerek.

Bular qaladan shyqqanda qarańǵy úıirilgen edi. Erteńgideı emes, qaptaǵan mılısıonerler de sırepti. Ańyratyp batysqa qaraı bara jatty. Baǵyttary tańerteńgi kelgen jaǵy. «Ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna qaıta tarttyq pa? Ne, sonda buǵan jasandy múıiz salmaq pa olar? Manaǵy aq halattylardyń, óńsheń iri ǵalymdardyń ondaı da óneri bar ma eken?»

Anatolıı Karpovıchke batpaı, óz oıymen ózi áýre bolyp kele jatty Qasym. Erteden beri ash qozy túrtpektep budan tamaq suraıdy. Álde muny toıdyryp alýǵa kele jatyr ma ekenbiz. Suraqtan suraq órbı berdi. Júregi taǵy shanshyp, jelkesi qaıta uıyǵan sıaqty boldy. Bir túngi uıqyny kótere almaǵany ma? Fermada júrgende, ásirese, qozdatý kezinde tandy tańǵa talaı kóz ilmeı urmaýshy ma edi? Álde myna Almatynyń kóktemgi aýa raıynan ba eken, áıteýir, boıy aýyrlap, bir nárse eńsesin kótertpeı keledi. Stýjev te erteńgideı shıraq emes, kúni boıǵy jınalys sharshatty ma, kóńili pás. Biraq bizdiń mal ıisine úırenip ketkenimiz sekildi, bular da jınalysqa ábden úırenip ketkender ǵoı. Qıt etse, jınalys. Sonda jumysty kim isteıdi? Jınalys jumystyń tóresi bop ketti-aý biraq. Bir máseleni qyryq tabaldyryqtan ótkizip, uzatatyn qyz sekildi qaraımyz da jatamyz, bir qazannan bir qazanǵa qotarǵan sý sekildi sapyramyz da jatamyz. Aldymen ol Almatyda, sosyn oblysta, sosyn aýdanda, sosyn sovhozda, sosyn fermada. Osynyń bárine qatysýǵa týra kelip qalǵan keıbireýler, shynyn aıtqanda, jınalystan týra mezi bolady. Tekserýshiler de qyzyq, aldymen jınalysty túgendeıdi, anaý talqylandy ma, mynaý talqylandy ma dep esindi shyǵarady. Al talqyladyq. Sonda bári bite qala ma? Nátıje kerek qoı, nátıje. Jumystyń emes, jınalystyń josparyn oryndaımyz dep júrgende, jyldyń qalaı ótkenin de bilmeı qalamyz. Al sosyn anaý nege istelmedi, mynaý nege istelmedi dep taǵy da jınalysqa basamyz. Áýeli jas sábıler de qazir «jınalys» degen oıyn oınaıtyn bolypty. Biz jas kezimizde shybyq minip atqa shabýshy ek, qoıshy, qasqyr bolyp oınaýshy ek, qasqyrdy óltirip, qoıdy aman alyp qalyp máz bolyp jatýshy ek. Oıynymyzda áreket bolýshy edi. Sábı qyzdar qýyrshaqqa ózderi kıim tigip, júk jınap, órmek toqyp ábiger bolyp jatýshy edi. Berirektegi balalar «muǵalim», «satýshy» oınaıtyn.

Anada bir sol «Jınalys» degen oıynnyń ústinen shyqty. Óziniń kishi qyzy, Kerimbalanyń sút kenjesi Gúlsim bir top qurbylaryn jınap alypty. Tórde qoqıyp ózi otyr.

— Meni bastyq bolyp saılansyn degenderiń qol kóterińder. Bári qolyn kóterdi. Al endi sen sóıleısiń dep Asylhannyń

ázirge kishi uly Edigege qadaldy.

— Men sóıleımin? Sóz bilmeımin.

— Qansha qozy aldyń?

— Qaıdan?

— Qaıdan bolýshy edi, baǵyp júrgen qoıyńnan.

— Óı, myna oıynyń qyzyq emes, men oınamaımyn, — dep bultıdy anaý.

— Oınamasań, ket. Onda sen ornyńnan alyndyń.

— Bárimiz de alynamyz ba? — dedi dúkenshi áıeldiń kishkene uly.

— Sóılemeseńder, alynasyńdar.

— Onda jalǵyz óziń qala ber, — dedi de, bári ókpelep, oryndarynan turyp kete bardy.

— Óı, bul «Jınalys» degen oıyn ǵoı, toqtańdar, toqtańdar, onda basqa oıyn oınaıyq, — dep qyzy shyj-byj boldy da qaldy.

Osy oqıǵany Kerimbalaǵa aıtqanda, ol ishek-silesi qatyp kúlip:

— Úlkender ne istese, bala sony isteıdi degen. Ózderiń ǵoı jınalystan kóz ashpaı, endi kezekti balalarǵa bergen, — dedi.

— Joq, anaý ornyńnan alynasyńdy qaıdan biledi? Bireýden bolmasa bireýden qulaǵyna tıgen. Sosyn ózinshe qıystyrǵan.

Kerimbalasynyń, bala-shaǵasynyń qasyna qıal shirkin óstip bir jaqyndastyryp tastaǵanda, Qasymnyń oıyn Anatolıı Karpovıch bólip jiberdi.

Qaseke, — dedi ol sozyńqyrap, biz bir yńǵaısyz sharýamen kele jatyrmyz. Men bilem, siz bilesiz, Sabyrov biledi, sosyn myna shofer ǵana biledi.

Qasym eleń ete qaldy. Ol ne nárse boldy eken taǵy. Mynasy bir úlken senim sıaqty ǵoı. Ózi, Sabyrov, sosyn men... Oý, Qasym, seniń baǵań kóterilip qalypty-aý. Biraq anaý yńǵaısyz sharýasy ne? Anatolıı Karpovıch úndemeı uzaq otyryp qaldy. Qasym ne de bolsa, tezirek estigisi keldi. Álde bir qupıa jaı bolyp, aıtaryn aıtsa da, artynan tartynyp qaldy ma eken? Qasymǵa bular qandaı qupıany senbek? Sonshama jerden dáýmenmen ákelgen, anaý saltanatty jaǵdaıda tapsyrǵan aq qozy, mine, taǵy ózderimen birge kele jatyr. Bul ne jumbaq? Onyń ústine, qońyrsytyp birdeńeniń shetin shyǵardy. Úzdiktirmeı aıtsa bolar edi. Biraq bastyqqa ámiriń júre me? Jaqsylyq bolsa, sonshama nesine súrlep otyr? Meıli jaman bolsyn, ákesi ólgendi de estirtedi ǵoı...

Osy kezde aldarynan Qaptal sovhozynyń qoı fermasy degen jazýy bar qaqpa kórindi. Qysta qoı qozdatýmen shuǵyldanatyn ekinshi sharýashylyq osy ekenin Qasymnyń estýi bar-dy. Shamasy qaladan júz shaqyrymdaı jerde ǵana. Munda nege keldi? Qara «Volga» aldynda atoılap turǵan jaryǵy bolmasa, ińirdegi mynaý qarańǵylyqpen tutasyp ketken edi. Kórgen jurt otty ǵana baıqady, biraq qandaı mashına ekenin aıyra alyp jatqan joq. Fermaǵa keletin mashına az ba?

Ivan Vasılevıch Zaharchenko jańa ǵana aldynan ketken Kerimbalanyń sońynan uzaq qarap qapty. «Áı, myqty adam-aý, tegi, qaıyspaıdy. Qasymdy Almatyǵa aparýǵa mashına suraı kelipti».

— Mine, eki jyldan asty. Basylmaq turǵaı, údep barady. Endi biletin bireýge kórsetpesek, bolmaıtyn shyǵar. Eski dos dep ózińizge kelip otyrmyn. Osy joly taǵy bir kómektesip jiberińizshi.

— Qasymnyń ózi nege kelmedi?

— Oı, Ivan Vasılevıch, onyń syryn bilmeıtin be edińiz? Bireýden bir nárse suraýǵa ol esh ýaqytta bettemeıdi. Bul dúnıeden eshkimge salmaǵyn salmaı ótýge jaralǵan adam ǵoı.

— Biz bir-birimizdi jaqsy biledi emespiz be?

— Sony aıtam. Joq, qaıta syılaıtyn adamdy boqtan ózgemen áýrelemeý kerek deıdi. Suranshaqtardy túrtinshek qozymen teńeıdi ol. Maǵan da sondaı aıdar taǵyp qoıdy, qaıteıin, odan jasyrynyp aldyńyzǵa ózim keldim.

Erteń mashına berýge Ivan Vasılevıch ýáde etti. Qatalbaev ruqsat etse, ózi de birge barǵysy keletinin aıtty. Almatyda jaqsy tanys dárigeri bar, eń bolmasa sodan kimge kórsetýdi suramaq. Kerimbalanyń qýanyshynda shek bolmady. Adamnyń adamshylyǵy osyndaı basqa is túskende ǵoı.

— Áı, Ivan Vasılevıch, áı jaratylysyń bólek-aý. Ózim de soǵan senip kelip em.

Kim bilgen, qyshyma degen jaman aýrý eken. Sap-saý bolyp júredi de, qyzaryp shyǵa keledi, sodan ózin qoıarǵa jer tappaı qyshynady, artynan temperatýrasy kóteriledi. Sovhoz, aýdan mańynda qaramaǵan dáriger joq. Qyshýdyń sebebin eshkim tappaı-aq qoıdy. Múmkin, kóp júrgen soń qoıdyń birdeńesi jaqpady ma dep, fermadan da bosady. Joq, sovhoz ortalyǵyna kelgennen keıin de basylǵany shamaly. Jumys istemegeli tipti qaǵynyp ketti. Oı bir jaǵynan, bul — bir jaǵynan. Ivan Vasılevıchtiń Qatalbaevtan taǵy bir kóńili qalǵany, osy jaıdy aıta barǵanda:

— Onyń qyshymasy malǵa juǵyp júrmesin. Tezirek bosat, — dedi-aý.

Qatalbaı dese Qatalbaı, múmkin oǵan maldan juqqan birdeńe bar shyǵar. Biraq kórinip turǵan qotyr joq qoı. Maldan da ketti endi. Biraq jazylǵan Qasym joq.

Kerimbala eki ret kýrortqa apardy. Birinde — Túrgenniń sýyna, ekinshisinde — «Saryaǵashqa». Eki-úsh ret vana alǵansha táp-táýir bolyp júredi de, artynan qyshymasy tipti qutyryp ketedi. Kýrort jaqpady dep, «Saryaǵashtan» áýeli erte qaıtyp keldi.

Bul aýrý jóninde Kerimbala talaı áńgimeni de estidi. Bir beldi qyzmettegi adam kúnde tańerteń qyzmetke kelse, pysqyryp-túshkirip kózinen jas aǵyp, esi ketedi eken, sońynan qyshý bastalyp, dárigerden nemese úıinen bir-aq shyǵaryp júripti. Dárigerler sebebin ishken tamaǵynan, ıiskegen gúlinen de, kabınetindegi mebelderdiń aǵashynan da, aýa raıynan da izdeıdi, tappaıdy, Sodan bir tájirıbeli dáriger:

— Qyzmetke kelgen bette ne isteısiz? — dep surapty.

— Ne isteımin, gazet qaraımyn.

— Sol gazetti qaramaı úsh-tórt kún baıqap kórińizshi.

Úsh-tórt kún baıqap kóredi, eshqandaı qyshyma joq.

Sóıtse, ony pysqyrtyp, túshkirtetin jańaǵy gazet boıaýynyń ıisi bolyp shyǵady. Sodan álgi adam gazetti áınektiń astyna salyp oqıtyn bolǵan. Sekretarin kúnde ertemen solaı etýge úıretken.

Endi bireý shyny ma, qaljyńy ma, adam nanǵysyz oqıǵany aıtty. Qyshymadan ábden áýrege túsken bir jigit aqyry úsh balasymen áıelin tastap jazylypty. Nege deseńiz, onyń qyshymasyn qozdyratyn áıeliniń qulaǵyndaǵy bulaqtyń ıisi bolyp shyǵady. Jasynda sýyqtan tapqan syrqaty eken. Osyny estigende Kerimbala:

— Seniń qyshymańdy qozdyryp júrgen men shyǵarmyn. Aınalaıyn, maǵan qymbaty seniń saýlyǵyń, tipti basqa áıel alshy, — deıdi.

— Sóılepsiń, jıyrma jyl otasqanda shyqpaǵan aýrý qaıdan senen bolady? Ondaı qozdyrǵysh páleń bolsa buǵan deıin qaıda qaldy?

Qanshama qaırattanǵanmen adam emes pe, Kerimbala bir kúni qatty nalysyn. Ákemniń syrqaty adam aýyzǵa alýǵa qorqatyndaı anandaı boldy. Kúıeýimniń jaǵdaıy bolsa — mynaý. Men bul qudaıǵa ne jazdym? Eshkimge qıanatymyz joq, ala jiptiń ústinen attamaı-aq ómir súrip kele jatyr edik. İstemegen emi de qalmady. Bilgishter de kóbeıip ketti deısiń. Terige salý kerek dedi, terige saldy, ermenge shomyldyr dedi, ermenge shomyldyrdy, qazy jeme dedi, qazyny toqtatty, qymyz ishpe dedi, qymyzdy qoıdy. Tipti endi múlde tamaq ishpeýi kerek pe? Onda ashtan óledi ǵoı, ózi de júdep boldy ábden. Aǵash tósekti qoıyp, qazir temir tósekke jatady. Nege deseńiz, túnde qyshyǵanda, ásirese, baqaılarynyń arasy shydatpaı, temir tósektiń aıaq jaǵyndaǵy shybyq temirlerdi shıqyldatyp, úıkeleıdi de jatady. Keıde tipti qan aqqansha úıkeleıdi. Eń aýyry — tún. Uıqy degenge adam shydaı beredi eken ǵoı. Kóz ilmeı shyǵatyn túnderdi sanap taýysa almaısyń. Syrtqa shyǵyp turǵan qotyr da joq. Bylaı qarasań — cap-cay dene. Et pen teriniń arasyndaǵy pále deıdi bilgishter.

Kerimbalanyń esinde, bir kúni búkil denesi kádimgi dyraý qamshymen soıyp salǵandaı bileý-bileý boldy da ketti. Qyshyǵanda endi janyn qoıarǵa jer tappady. Qınalǵany ǵoı:

— Kerimbala, qolyńa ustara alyp ana bileýlerdi tilgileshi, — dedi.

— Keseldiń bári syrtqa shyǵyp, endi jazylarsyń.

— Áı, qaıdam!

Keı kúnderi bulaı qınalǵansha ınfarkt, qyltamaq bolýǵa da kelisimin beredi. Súıgen jarynyń bul kúıi barǵan saıyn Kerimbalany da kemirip jeı berdi. Syrqattyń jandaryna batqanyn balalaryna bildirmeýge ekeýi de jantalasty. Bıyl Beıbittiń bitiretin jyly. Hat jazǵan saıyn papasyn aýzynan tastamaı, qalaı, qalaı dep suraıdy da jatady. Sonaý qasqyr qamaǵan qystan beri ol aýylǵa jazda ǵana keletin bolǵan. Ózinshe dalbasa jasap, Moskvada árkim-árkimmen sóılesken eken, olar osynda ákelip qaratý kerek depti. Kim ákeledi, búkil bala-shaǵa, mal-jan túgel sheshesine qarap qaldy ári aýrý baǵýy kerek.

Qasymnyń bir aýyq kóńilin seıiltetin Kerimbalanyń áni, dombyrasy. Oǵan kómekke keletin Asylhan. Tún jarymyna deıin qıssalaryn aıtsa, ol kúni Qasym ádemi uıyqtap, tynyǵyp shyǵady. Osyny baıqaǵan ol ekeýi aqyry artıs bolýǵa aınaldy. Biraq fermadan kóship ketken soń, Asylhanyń kózden bulbul ushty. Jaz jaılaý, qys qystaý degendeı. Aýyrlyq bir Kerimbalanyń ózine tústi.

Bir kúni kóńilin suraı Otarbek Ádiljanov kelgen-di. Ol qazir joǵarylap, aýdandyq Sovet atqarý komıtetiniń predsedateli bolyp, basqa jerge ketken. Qasymnyń aýyrǵanyn estip, jol-jónekeı arnaıy soǵypty. Uzaq áńgimelesti.

— Bir kúndik joldasqa qyryq kún sálem degen. Sonaý aq qozyny aparǵan túndi umytýǵa bola ma? — dedi álden ýaqytta.

— Oteke, sony myna Qasym maǵan durystap aıtqan da joq. — Kerimbala qystyrylyp ókpesin bildirip jatty.

Qasym bir qyzaryp, bir bozardy. Ol jer, bul jerin shuqylap qası bastady.

— Taǵy da bastaldy ma? — dedi Kerimbala shoshynyp.

— Oteke-aı, ádeıi arnap kelgenińizde myna qyshymasy qurǵyr durystap áńgimelestirmedi-aý!

Otarbek estýin estise de, aýrýynyń sıpaty dál mundaı dep oılamaǵan edi.

Osy jaǵdaılardy jaqsy bilgendikten de, Ivan Vasılevıch Almatyǵa birge barýǵa uıǵardy. Azamat adamnyń qınalyp júrgeni oǵan da batty. Kelisti Kerimbalanyń júdeńkirep qalǵanyna júregi ezilip ketti. «Syrly aıaqtyń syry ketse de, syny ketpeıdi» degen ras eken-aý, shyǵyp bara jatqanda da pań júrisinen jańylmady. Osyndaı rýhy kúshti jandar bolady-aý, shirkin. Serigiń de kelisti, óziń de aqylsyz jigit emes ediń, qyshyma qurǵyry qaıdan tap bolyp edi?

Tanys dárigeri Ivan Vasılevıchti qasyndaǵy adamdarymen úlken bir mamanǵa ertip keldi. Qasym men Kerimbalany aldyńǵy bólmege tastap, Zaharchenko profesorǵa ózi kirdi, barlyq jaǵdaıdy aıtyp berdi. Ekeýi Harkov oblysynda týǵan jerles bop shyqty.

Profesor Qasymdy shaqyrdy, Kerimbalasy ádetinshe birge kirdi. Úsheýi uzaq áńgimelesti.

— Bul degen — qupıasy óte kóp qıyn aýrý. Medısına bul aýrýdyń aldynda dármensiz. Degenmen bir suraq qoıaıyn, — dedi profesor. — Sizdiki tamaqtan da emes, aýadan da emes, gúlden de, aınalańyzdaǵy maldan da, adamnan da emes. Bar pále sizdiń basyńyzda.

— Janyńyzdy azapqa salǵan, aıta almaı júrgen qupıańyz bar ma?

Qasymnyń esine Áreń týǵannyń taǵdyry tústi. Onymen bolǵan sońǵy sapar. Qaptal sovhozyna ińirde urlanyp barǵandary. Stýjev tisińnen shyǵarma dep edi-aý. Bári kóz aldyna qaz-qalpynda keldi. Uzaq únsizdikten keıin Stýjev Qasymǵa burylyp qarady da:

— Myna qozyny qazir múıizdi qozyǵa aıyrbastaımyz. Barǵan jerge lám-mım eshteńe demeıtin bolasyz. Olar qozyny bergendi biledi, basqa jaıdan habary joq. Ánsheıin bir aıyrbas, bitti.

— Anaý tańerteńgi qylkópirden, tekserýden taǵy ótemiz be, Anatolıı Karpovıch?

— Joq, ol da bolmaıdy. Eńbek — sizdiki, abyroı — bizdiki. Qozynyń aıyrbastalǵanyn tórteýimizden basqa tiri jan bilmeýi kerek.

«Myqtynyń ózin aldaǵanymyz ba?» deı jazdap baryp Qasym ózin-ózi áreń toqtatty.

— Tý basta osy sovhozdyń ózinen nege almadyńyzdar? Ári tipti jaqyn ǵoı, tıip tur qalaǵa.

— Bulardyń kórsetkishi tómen boldy.

— Sonda ne bolǵany...

Qasym kómeıine tas tyǵylǵandaı, áldeneni aıta almady.

— Ne bolýshy edi, múıizdi qozy kerek ekenin qaıdan bileıik? Bizdiń kemshilik — osynda. — Anatolıı Karpovıch myrs etip kúldi. — Biz oǵan aýzymyzdan qaǵynyp múıiz shyǵatyn tuqymnan dep qaldyq. Endi artymyzdy jabýymyz kerek. Al aıtqanym aıtqan, tisińizden shyǵarýshy bolmańyz.

Adalmyn dep júrip, Qasym sóıtip sondaı bir aldaýǵa qatysty. Aldaý bolǵanda qandaı! Oqıǵalardyń ózi orbı-orbı kelip, ózgelermen birge muny da otqa saldy da jiberdi. Bultarýǵa bolmaı qaldy ǵoı. Sol bir táýlikke jeter-jetpes ýaqyt ishindegi ábiger mynaý qyshymadan tipti de aınymaıdy eken, dý-dý etip ala jónelgenin kórmeısiń be. Ne úshin jasaldy, nege jasaldy? Qaı Qudaı munyń soryna sol oqıǵaǵa aralastyrǵan? Abyroı aldyq pa, ardan attadyq pa? Árıne, ardan attadyq. Kimdi aldadyq, nege aldadyq, ne úshin? Osy kezde Qasymnyń túsi bal-bul janyp, betteri bórte bastady. Al qazir búkil denesi dýyldap, eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, qaı jerin qasyryn bilmeı sasady, qınalady.

Qasyndaǵy Kerimbala:

— Aıtsańshy, menen jasyryn birdeńeń bar ma edi, tipti shyǵyp keteıin, — dedi. Ol sorlynyń oıy múlde basqada.

— Mine, tap qazir basyńyzǵa qandaı oı keldi. Oıdan da, árıne, azapty oıdan qyshyma bolady degen boljam bar. Júıkem juqardy deme, ony juqartatyn oı. Mine, siz qyzaryp kettińiz. Bastaldy, bastaldy, aıtyńyzshy, aıtyńyzshy, qandaı oı keldi qazir?

Qasym basyn shaıqady. «Tisińnen shyǵarma, tisińnen shyǵarma» degen Stýjevtiń sózi qulaǵynda turdy da qoıdy.

---