InfoHub Logo

(poves)

Bul syrdy aıta almaı birneshe jyl júrdim.

Onyń tilegi de sol edi. «Ózińizden basqa esh jan bilmesin, qupıaǵa beriktigińizdi sodan kóreıin».

Úıde servantta turǵan aq qutyǵa qarasam, osy sózder esime túsedi. Aq quty meniń aýzymnyń qulpysy sekildi. Sonymen birge tereńde jatqan bir syrdy túrtkileı de beretin sıaqty.

... Aıaqasty júrek soqpasyna shaldyǵyp, kýrortta júrgem. Dárigerler tipti záremdi ala tústi. «Siz sanatorııden 500 metrden artyq uzamańyz, kúnge qyzynbańyz, qatty keıimeńiz» dedi. Oıpyr-aý, sonda ne boldym? On ekide bir gúlim ashylmaı jatyp jarty shaqyrymnan artyq júrmesem, kún kózin kórmesem ne bolǵany. Keıimeý úshin ómir súrmeý kerek te. Ómir bar jerde qýanyshsyz, kún bar ma? Bul — bul ma, budan da jaman oılar keledi. Balalardyń jastyǵy, barǵan saıyn kemeldenip, kelisip kele jatqan mynaý ómir, sol ómirden óz ornyńdy endi-endi taptym ba dep talpynyp kún-tún demeı jumys istegen shaǵyń. Ómirdi qyzyqty ete túsý úshin emes pe edi onyń bári. Bul júregi bar bolǵyrdyń jetken jeri osy-aq pa. Jaratýshy maǵan kelgende nege sonsha sarańdyq jasady? Otyzdan bir-aq jas asyp mundaı halge dýshar bolǵanym qalaı?

Kýrorttaǵylardyń bári aýrý desedi ǵoı. Biraq myna meniń janymnan shubap ótip jatqandardyń báriniń eki ezýi eki qulaǵynda. Olardyń jarty shaqyrym turǵaı, on, jıyrma, otyz shaqyrymǵa da kete alatyn túrleri bar. Bir ǵana aýrý — men, qalǵandary ánsheıin erigip júrgen sıaqty. Qarq-qarq, saq-saq kúledi. Áne bir ekeýi ámpeı-jámpeı áýeli, shúıirkelesip, shúpildesip barady. Olarǵa qaraǵan saıyn júregim suǵyp-suǵyp alady. «Olar kúledi, sen ólesiń, jetken jeriń — osy» deıtindeı. Loblyp aýzyma tyǵylyp, tynysym tarylady. Úıde dál osylaı bastalyp, san ret jeńil járdem shaqyrtqanym bar edi. Aıaǵy ýkol salýmen nemese bolnısaǵa aparýmen tynatyn. Talaı shym-shytyryq oılar kelip, talaı tandy kóz ilmeı atyrdym da. Uıyqtamadym boldy, ertesine júrek qysylady. Ol kezde ázireıildiń týra ózi kele jatqandaı kórinedi. Ózimde de, úıde de záre-qut qalmaı qorqamyz.

Dárigerler ǵana jaıbaraqat. «Nevroz» deıdi de, birdeńesin túrtip bere salady. Áldeneshe ret qatty kerisip te qaldym.

— Senderge keregi meniń ólimim be? Nege qaramaısyńdar? Júrek qoı bul, júrek. Júrektiń qysqany oıynshyq pa? Júregi aýyrǵanda járdemdespeseńder, kimge kerek járdemderiń. Kópe-kórneý óltiretin boldyńdar-aý. Balalarym jas, eń bolmasa solardy aıańdarshy.

— Sizge qatty keıýge bolmaıdy. Eki-úsh ret kýrortqa baryńyz. Jassyz, jazylasyz, — deıdi.

Buryn mundaı keıigishtigim joq edi. Aýrý dendegen bolý kerek. Qalshyldap ketem. Ustaı almaı qalam ózimdi. Artynan sazaıyn tartam ózim de. Ýkoldan, ıá aýrýhanadan bir-aq shyǵam.

«Keıimeý kerek» degen sóz ábden qulaǵyma sińgen. Biraq ol sóz neǵurlym sińgen saıyn, solǵurlym keıigish bop baramyn. Eshkimniń ne istegeni, ne sóılegeni jaqpaıdy. Úıdiń ishi men otyrǵanda kisi óltirgendeı jym-jyrt. Aıaqtarynyń ushymen júredi. Balalar oınaıyn, ne sóıleıin dese, áıelim «tısh...sh, papalaryń aýyryp qalady» dep tyıyp tastaıdy. Bul sózden olardyń qorqatyny sonsha, júzderi bop-boz bolyp maǵan qaraıdy. Bala jylamaı, bala oınamaı tura ma, olardyń oınaǵanyn da, jylaǵanyn da jaqtyrmaımyn. Jylasa, tirideı meni joqtap otyrǵandaı kórinedi. Bir kúni ulym úıge jalǵyz qamys alyp kelipti. Jas kezimizde sheshemiz úıge jalǵyz qamys alyp kirgizbeýshi edi, «jaman yrym, kisisi ólgen úıge ǵana qamys alyp kiredi» dep. Ulym týra meni kómýge kelgendeı kerindi. Júregim loblyp, qysyla bastaǵandaı boldy. Tilimniń astyna dári salyp, tósekke qaraı tarttym.

Ulym:

— Mama, mama, papam qysylyp barady, — dep aıqaı saldy.

Záre-quty qalmaı asúıden áıelim júgirip shyqty. Eki kózi jasaýrap ketken. «A, qudaı, a, qudaı, saqtaı gór», — dep kemseń-kemseń etedi. Sóıtsem, baıqap júretin balam tilimniń astyna dári salsam boldy, qysyldy dep oılaıdy eken.

Osylaısha, ózimniń de, úıdiń de berekesin alyp, bar senip kelgen kýrortymnyń túri álgi. «Qarys attap shyqpa, qatty keıime!» — deıdi. Qojanasyr bolsa, «óldi — degen osy» dep qulaı keter me edi. Men Qojanasyr bolmaǵan soń ilinip júrmin áıteýir. Qur súldem.

Japadan-jalǵyz júrgende nebir úreıli oılar qamaıdy-aý, shirkin! Bir sát osy kýrortta ólip, denemdi tabytqa salyp, samoletpen alyp bara jatqandaı kórinedi. Aeroflotpen eseptesýge úı ishimniń háli kelmeı sasady eken deımin. Qol ushyn berer aǵaıyndardy izdeımin. Alysqa baryp bárimizdi áýre qylǵansha jaıyn biledi, úıde, aýrýhanada bolmaı ma dep keııdi olar. Jalǵyz jibergeni nesi dep áıelimdi jazǵyrady. Áıelim turǵaı, ózime áreń tabylǵan joq pa osy pýtevka. Ómirge emes, ólimge alynǵan pýtevkadaı kórinedi endi. Úreıli oılar osylaı qamalap, úmit sáýlesine tıtteı de sańylaý qaldyrmaıdy.

Jylǵa jýyq qadam basqan saıyn zildeı janshyǵan aýyr oılar ábden ezip tastaǵan ba, meń-zeń sekildimin. Keshe aınaǵa qarasam, kózim shúńireıip, ishine ketip bara jatqan sıaqty kórindi. Óz tamyrymdy ózim ustaýǵa qorqamyn. Júregim qazir toqtap qalatyn sekildi. Kúnnen-kúnge soǵysy báseń be qalaı?

Kýrorttaǵy alǵashqy bes kún de osyndaı zildeı aýyr oılardy syıǵa tartty. Kúnde ólemin, biraq kúnde tirilemin. Sol tirliktiń arqasy ǵoı, búgin de súıretilip kúndegi júretin jerime shyqtym. Kádimgi arqandaýly buzaýmyn. Buzaýdan aıyrmashylyǵym, men oılaımyn. Biraq ondaı oıy qurysyn. Ózimdi jegideı jep bara jatqan úreıli oılar. Sol oılardyń qajytqany sonshama, oılamaıtyn buzaý bolýǵa da daıarmyn. Amal ne... Tap osy jerge shyqsam, tarpa bas salyp qamap alady.

Aınala ádemi máýeli aǵash, kóńil qytyqtaıtyn jupar ıisti samal, alystan appaq bolyp shaǵylysyp jatqan Elbýrstyń anaý shyńy, maıdyń shýaqty jumsaq kúni — osynyń bári meniń qabyldaýymda basqasha. Osynyń bári úreı ataýlyny jıyp-terip maǵan aıtaqtap turǵan sıaqty.

Júregim taǵy qysylyp ketkendeı boldy. Budan bir saǵat buryn alǵan vanadan kórdim. Ajalyma alǵan vanam ba dedim. Jany qurǵyr tátti. Anandaı jerde basyn birkelki qyryqqan kókoraıdyń arasyndaǵy oryndyqqa qaraı borsańdap tartyp berdim. Otyryp júrgen jerim. Kókoraıdyń aldy ashyq, jurt júrip jatqan jaqqa qaraıdy. Arty biteý, bir kisi óterlik bir jerinde ǵana ketigi bar. Janymdy bir alyp qalsa, sol oryndyq alyp qalatyndaı. Qol sozym jerdegi sanatorııge qaraımyn. Meniń jaǵdaıymdy kárip turǵan áldebireý júgirip kele qoıa ma deımin. Kóńilim de sony qalaıtyndaı.

Joq, asa qyspady. Qalpyma kelgendeımin. Eńsem sál kóterilgendeı boldy.

— Sálemetsiz be?

Tý syrtymnan syzylǵan áıel daýsy shyqty. Amandasý oryssha.

— Sálemińizdi aldyq, — dep jalt buryldym.

Erkek atym bar emes pe, ózimshe boıymdy jıyp, aýrý ekenimdi bilgizbeýge tyrysyp jatyrmyn. Tanysam buıyrmasyn. Buryn kergen adamym emes. Aqqubanyń ádemisi. Tal boıynda artyq bitken bir sylym et joq, tań asyrǵan jaraý attaı jup-jumyr, jep-jeńil, jyp-jınaqy.

— Tanymaısyz, sondyqtan tańyrqap tursyz, árıne.

— Onyńyz ras. Tanymasaq, tanysarmyz. Kýrortta tanysý qıyn emes deıdi ǵoı.

— Bárińniń oılaryń solaı... — dep kúrsindi de, úndemeı uzaq otyryp qaldy. Janarynan oınaqylyqtan góri oılylyqty kórdim. Tereńinde áldebir muńnyń ba nemese aýyr bir jan jarasynyń ba izi bardaı. Súıkimdi kelgen bet pishinine sánimen qoıǵan shashy ádemi úılesip tur. Áldebireýdiń shashy qansha sándegenimen, daraqylyqtyń kýásindeı aıqaılap turmaı ma. Muniki jınaqylyqtyń, tabıǵı sulýlyqtyń dálelindeı. Men symbatyna qyzyǵyp, bas-aıaǵyn qos janarymmen tintkilep ketippin. Jaratylysynda pańdyq ta bar sekildi. Kıgen kıimderi de álemish, aıqaı-uıqaı sońǵy modanyń jarshysy bolyp turǵan joq, ustamdy qarapaıym ǵana. Moınyna salǵan juqa qara torǵyn oramaly aqqýdyń tamaǵyna aıryqsha kıgizip qoıǵan saqına ispetti. Kózin tóńkere bir tastady maǵan. Syrtyma qarap bolsańyz, syrymdy uǵa aldyńyz ba degen suraq bar munysynda.

— Neshe kúnnen beri tap osy aradan nege shyqpaısyz jáne tek ózińiz ǵana júretinińiz qalaı?

— Siz meni syrtymnan andyp júrgen boldyńyz ǵoı.

— Iá, ańdyǵanym ras. Muńlaspyz ba dep aıap kelip em. — Daýsy kermektenip shyqty. Kózin jalt buryp áketti. Moınyndaǵy qara torǵyn oramalǵa taǵy kózim tústi. Dirildep tur eken. Jaıma-shýaq aýanyń tolqynynyń ózi-aq dirildetip tur ma, joq álde osynaý beıtanys adamnyń ishki jan-kúıi dirildetip tur ma? Qaradan salǵany nesi?

Suraqty suraq qýyp ala jóneldi. «Kýrortta tanysý qıyn emes qoı», «meni andyp júrgen boldyńyz ǵoı» degen jańaǵy sózderim tym daraqy aıtylǵan joq pa osy. Qaljyń qaıǵysyzǵa ǵana jarasqan, qaıǵylyǵa aıtqan qaljyń jazyqsyz suqqan qanjarmen teń. Qarsy aldymdaǵy kýrort jeliginiń jetegimen kelgen adam emes, sheri jetektep kelgen adam sekildi. Neshe kúngi meniń surymdy kórip, ózine odaqtas tapqandaı boldy ma eken? Qýanysh qana emes, adamdardy muń da, sher de juptastyrmaı ma? Sondaı tabysý bolyp júrmesin bul. Jańaǵy bir álime qaramaı aıtqan tapyrań sózderim myna adamnyń jarasyn jalańashtaı túsken joq pa? Qorazdanǵanym basylyp, boıymdy salaýat, baıypty oı bıleı bastaǵan sekildi. Sony júzimnen baıqady ma, álgi áıeldiń ókpeli da ózgereıin dedi. Ne báıek bola qalýdyń, ne jigitsinip qoqılanǵan kúıimdi saqtaýdyń qısynyn tappaı ishteı sasýlymyn. Mundaıda aýzyńa oraıly sóz de túse qoımaıdy emes pe?!

— Tanys bolaıyq, — dep qolymdy usyndym.

— Maıa Denısovna!

Súp-súıir jumsaq saýsaqtaryn tez tartyp aldy. Ustaı salysymen umtylyp beretin urda-jyq dep seskendi me, qaıdam.

— Siz meniń suraǵyma jaýap bermedińiz.

— Qandaı suraǵyńyzǵa?

— Tap osy arada nege jalǵyz júretinińizdi suramadym ba?

Ne deýim kerek? Júregimniń syrqat ekenin aıtyp, zarlaı jónelýim kerek pe? Odan ne paıda, osy adamdy kórgennen umyt bola bastaǵan sol júregi qurǵyrdy qozǵamaı-aq qoısam qaıtedi. Oıdyń qalyń ziline qaıta kirip ketip, pále jalǵap alarmyn. Ózge taqyryp izdep kórsem qaıtedi. Ótirik aıta almaıtyn basym neden bastasam eken?

— Siz suramaı-aq qoısańyz, men aıtpaı-aq qoısam qaıtedi sony, — dedim nazdana.

— Aıtýǵa aýyr bolsa, onda qınamaımyn. Ózim de qınalyp júrgen jannyń birimin. «Tán jarasyn surasań da, jan jarasyn surama» degen bar ǵoı.

Tán jarasy, jan jarasy. Jańaǵy jaýabym júregimniń syrqaty ǵana emes, odan da úlken dert bardaı etip kórsetpese neǵylsyn ózimdi. Ekeýmiz qatarlasa jyljyp júrip ketippiz. El shubyryp jatatyn terenkýrǵa túsip, taýǵa qaraı bet aldyq.

Erteńine tap sol ýaqytta taǵy jolyqtyq. Men kelińiz dep shaqyrǵan joqpyn, ol kelem dep ýáde etken joq, Osylaısha, kezdesýimiz, mine, úshinshi ret. Men — tyńdaýshymyn, ol — aıtýshy. Meniń áńgimesine yqylas qoıyp, uıyp tyńdaǵanyma razy sekildi. Kezdesken saıyn sherin aqtaryp, jeńildegisi kelgen adamnyń keıpin kerem ózinen.

Balalyq shaǵy kóp zamandastardyń ómirine uqsaıdy. Soǵys bastalǵanda 14-15 jastaǵy oınaqshyp júrgen qyz eken. Jaý tyrnaǵyna alǵash ilikken Ýkraına derevnálarynyń birinde týyp-ósipti. Nemister lap qoıǵan kúni ákeden aıyrylyp, sheshesi ekeýi qalǵan.

— Sheshem qaıratty adam edi. Derevnány basyp alǵan jaý kózine meni túsirgisi kelmedi. «Tym ádemi ósip kelesiń. Ózim suqtanam. Nemis seniń jastyǵyńdy qaıtsyn. Aıýan ǵoı olar» deıtin eki sóziniń birinde.

Sóıtip, anam shirkin meni bir aı boıy maıanyń qýysynda asyrap saqtady. Óz sharýasyna myǵym ákem jaryqtyq jaz jańa bastalsa da, qystyq shebin jınap alǵan-dy. Dabyrlatyp, shýlatyp nemister kúnine bir soǵyp ketedi. Alǵash kelgen kúni kúshiginen asyraǵan tik qulaq ádemi ıtimdi úrgeni úshin atyp ketti. Maıanyń astynda únimdi shyǵarmaı keshke deıin jyladym. Qańq etken daýsy kúni búginge deıin qulaǵymda. It ekesh ıt te bir úrse de jaýǵa qarsylyǵyn bildirip qaldy. Adam atym bar meniń jatysym mynaý dep ishteı ózime-ózim nazalanam. Yzaǵa býlyqqannan yrshyp shyqqym da keledi. Biraq sheshemdi aıaımyn. Nemister bir kúni — sıyrymyzdy, bir kúni — toraıymyzdy, bir kúni taýyq-úırekterimizdi áketti. Sheshemdi atyp ketedi eken dep zárem joq, kórgen saıyn óz sheshem ózime olja sekildi. Baıqaımyn, bir kúnderi túndeletip orman jaqqa baratyndy shyǵardy. Meni «únińdi shyǵarma, osy jerden qozǵalma, qurısyń» dep taptap-taptap ketedi. Úıdegi azyn-aýlaq azyq-túlikti tası bastady. Nemisten jasyryp, bir jerge tyǵyp júrgen shyǵar dep oıladym. Maıanyń qýysynda jata berý meni de jalyqtyrdy.

Bir kúni sheshem:

— Júr, kettik. Ákeńniń qara ornymen birjola qoshtas, — dedi. Kishkentaıymnan ósken úıdiń ár buraýy, aınalanyń or butasy ystyq, jylap júrmin. Tún jamylyp kete bardyq. Sodan keıingi mekenimiz — orman, partızandar arasy boldy. Sheshem qarý asynyp, kúreske shyqty. Men partızandardyń erkesi boldym. Jyly-jumsaǵy meniń aýzymda. Myltyq suraımyn, joryqqa jiber deımin. Sheshem baıǵus shyr-shyr etedi. «Sen kórer tamuqty men-aq kóreıin» deıdi. Partızandardyń bastyǵy egde tartqan eńgezerdeı, túksıgen adam. Saqal-murt degen jurttyń bárinde qaýǵadaı bop ósip ketken. Bári menen jasyryp áńgimelesedi. Bala neme, birdeńeni búldirip ala ma deı me, áıteýir ázir senimge ne bola qoıǵan joqpyn.

Syǵandar sekildi qonysty kúnde aýystyramyz. Buryn derevnányń ústinen ótken birli-jarym syǵandar kóshine netken ómir dep kúlýshi edik. Úırengen soń adam bárine kónedi eken. Syǵandar qaıta dýmandatyp, kúlip-oınap kóshýshi edi, biz tym-tyrys úndemeı kóshemiz. Kúni búginge deıin tań qalatynym, búkil otrád qozǵalǵanda jymy bilinbeıdi. Bárin judyryqtaı jumyldyratyn qudiretti bir kúsh bar edi. Balalyqpen qoshtasyp, men de pysyp kele jatyrmyn. Al sheshemniń áıel ekenin jurttyń bári umytyp ketkendeı. Baıqaımyn, otrád basy ol kisige úlken iltıpatpen qaraıdy. Sodan ba, maǵan degen yqylasy erekshe. Túsi sýyq bolǵanymen, ishi jyly. Janarynda mol meıirim bar, sonymen birge susty da. Susty etip jibergen qý soǵys shyǵar. Udaıy kóshý, udaıy qozǵalys bárimizdi de shynyqtyrdy. Myltyq oqtaý, pýlemet atý maǵan da tań bol maı qaldy.

Nemisterdiń daýsyn estisem záredeı qorqatyn basym endi oǵan da úırendim. Bizdiń otrádtyń olarmen shekisip-shekisip qalǵan kezderi az bolǵan joq. Sheshem qashanda qarýly toppen birge júredi.

Nebir qaýipti tapsyrmalardy oryndaýǵa baryp turdy.

— Qyzyǵy osy jerden bastalady. Endigi áńgimeni kelesi jolǵa qaldyraıyq. Sizdiń prosedýralaryńyz bar shyǵar, — dedi Maıa Denısovna.

Kelesi áńgimeni asyǵa kútkendeımin. Buryn júrektiń aýrýyn ǵana oılap qajyǵan basym endi Maıanyń sózderiniń tóńireginde tolǵanatyndy shyǵardym. Munyń ózi jandy janyshqan oıdan áldeqaıda paıdaly sekildi. Kórmegeni joq eken ǵoı sorlynyń deımin ishimnen. Ádemiligine, áńgimesine qyzyqqanyma endi aıaýshylyq qosyla bastady. Júrektiń bir shanyshqanyn qaıǵy etemiz. Sonaý surapyl soǵys jyldary myń shanyshqanyn da eleýge mursha boldy ma? Pendemiz ǵoı. Qyzyqty kórgende qıyndyqty umytyp bolmasa qıyndyqty kórgende qyzyq qaıtyp kelmeıtindeı kúılerge túsetinimiz úshin osylaı dese kerek. Ómir qubylystaryna salmaqtap, saralap qaraı bermeımiz-aý. Osynaý Maıanyń áńgimesi meni qaırattanýǵa shaqyra bastaǵan sekildi. Aýrý degenniń ózi de áljýazdardy ıekteıdi. Oǵan da aıbat shegip, qarsy túrý kerek. Osyndaı oılardyń kelgendigi me, álde kelisti kelinshek syrly áńgimesimen keýdemdi keńitip, qysyla beretin júrekke keńistik ashty ma, alyp júrgen em darý bola bastady ma, áıteýir shıraı túskendeımin. Eńsemdi kótertpeıtin zil qara tas jeńildep bara jatqan sekildi.

Áne, ýádeli jerge Maıa Denısovna taǵy kele jatyr. Qulyndaı músini kózdiń jaýyn alady. Kúlim qaǵyp, ózimsine sálem berdi.

— Mamańyz sizdi tártipke jaqsy úıretse kerek. Keshikpeısiz.

— Onyńyz ras. Sheshem jaryqtyq «Asty kútkizbe, obalyna qalasyń, adamdy kútkizbe, alǵysyn alasyń» dep úıretýshi edi. Sodan súıegime sińgen ádet qoı.

— Myna maqalda ǵajap fılosofıalyq oı bar eken. Astan qadirli, adamnan aqyldy ne bar? Ekeýin de qadirleı alsań, sen de jerde qala qoımassyń dep tur emes pe. Anańyz bar ma?

— Joq, ajal erterek áketti.

Maıa Denısovna búkil keýdesimen tereń kúrsindi.

— Mende de joq.

— Qalaı, sol partızan bolyp júrgende qaza bop ketti me?

Mynadaı adamnyń anasyn ólimge qımaǵandyǵym sonsha, suraǵymdy aptyǵa, asyǵa qoıdym.

— Qazir bilesiz ol jaıdy. Sonymen, bir kúni uıqydan oıansam, sheshem qasymda joq, Apyl-ǵupyl kıinip, basqa adamdardy da túgendeı bastadym. On adam ornynan tabylmady. Taǵy bir jaýapty tapsyrma bolǵan ǵoı deımin ishimnen. Anamnyń ketken ár sapary kóz jetpes úreıli tuńǵıyq, aman-esen oralýy sheksiz qýanysh edi men úshin. Túnge qaraı ketkender qaıta oraldy. Bylq-sylq etken bireýdi arqalap apty. «Meniń aq sheshem ǵoı» dep baj ete qaldym. Bir partızan aýzymdy basa qoıdy.

— Maıajan, men munda, amanmyn, — dep sheshem moınymnan qushaqtaı aldy. Asynǵan myltyǵy jylandaı sýyq eken. Súımegen jerin qoımadym.

— Qorqyp kettiń be? — dedi meıirlene. Men únsiz jylap, óksigimdi basa almaı turmyn.

— Anaý ushqysh sorlyǵa járdem bereıik.

Jalt qarasam, zembilde qý shúberekteı bolyp bir jas jigit jatyr. Keýdesinde demi bar áıteýir. Otrád bastyǵy shesheme ońasha sybyrlady da, ushqyshtyń planshetin aldy.

Kúzdiń sýyǵy ámirine ene bastaǵan kez. Orman ishi, ashyq aspan pana bolýdan qalyp barady. Jaralylarǵa dep jasaǵan bir úı bar. Sheshem ymmen sonda aparýǵa yńǵaı bildirdi. Maǵan da júr dedi.

Bizdiń bala kezimizde ushqyshtar degen ańyzdyń aıaýly keıipkerlerindeı edi ǵoı. Chkalov, Baıdýkov, Belákovtar olardyń dańqyn tipti aspanǵa kóterdi emes pe. Qıalymda aldynda san tabynǵan ushqyshtyń biri, mine, qımylsyz sulq jatyr. Ol da kádimgi adam, aıaq-qoly, basy-kózi bar sıaqty. Kirpigi sál ǵana qımyldaıdy. Bir kezde erni jybyrlady. Aýzyna sý tamyzdym. Kózin asha bastaǵandaı boldy.

— Tiri, mama! Ushqysh tiri! — dep aıqaılap jiberdim.

— Tiri bolsa, búginnen bastap osy ushqyshty baǵý saǵan tapsyrylady, — dedi otrád bastyǵy gúj etip. — Saǵan degen alǵashqy jaýyngerlik tapsyrma.

— Jaraıdy, baǵamyn, — dedim julyp alǵandaı.

Bir kúnnen soń ushqyshym esin jıdy. Tańyrqaı kúlimsirep qarady maǵan. Kenet túsi sýyp:

— Qaıdamyn men? — dedi úreılene.

— Partızandarǵa keldińiz, — dedim men.

Meniń qolymdy betine basyp kózin jumdy. Sol sátte eki tamshy jas synaptaı domalap tústi. Nege ekenin qaıdam, men dir ete qaldym. Denem bir qyzyp, bir sýynǵandaı boldy. Ómir shirkin sonysymen qymbat qoı. Soǵystyń naǵyz aýyr kezeńi, aınala ot-jalyn, ajal úreıi bir mınýt qasyńnan qalmaıdy. Alba-julba, áıel-áıelge, erkek-erkekke uqsamaı ketken shaq. Sonyń ózinde jigit betine tıgen qolymdy alǵym kelmeı, asa bir kúshti sezimniń besiginde bir sát rahattanyp uıyqtap ketkendeı boldym. Áıel zatynan ekenimdi alǵash esime alǵan sol mınýtty sizge aıtyp jetkizýim qıyn. Analyq — ulylyq áıeldik — álsizdik, osy eki qasıet úshin kúıreısińder ǵoı sender. Álsizdiktiń de ádemiligi bar. Biz ózimizden qudirettiniń aldynda ǵana álsizbiz. Meniń boıymdy bılegen alǵashqy álsizdik sol jańaǵy mınýt edi.

Ushqyshtyń kúnnen-kúnge beti beri qaraıyn dedi. Qan júgirgen soń óndi jigit ekenin baıqadym. Qasynan shyqqym kelmeıdi. Jaýyngerlik tapsyrma da sondaı ǵoı. Maǵan qadalady da jatady, búkil denesindegi jandy múshesi ázirge qos janary ǵana. Alǵashqyda sóıleý de aýyr boldy oǵan. Maǵan aıtaıyn degen sózin umytyp, úzip alǵandaı bolady. Sóılese eken deımin. Úzdigip uzaq qarap turam. Ernin tistenedi de kózin jumady. Jarasynyń janyna batqanyn sonda ǵana baryp sezem.

Qaıdan tapqanyna tańym bar, sheshem bir kúni tolyp jatqan dári, aq dáke ákeldi. Qan shyqqan jeri joq. Biraq háli óte aýyr. Áli ázdiginen qımyldaı almaıdy. Kim bul, neǵylǵan ushqysh, qaıdan keldi, qalaı sheshemderge tap boldy — ázir túgin bilmeımin, bilgim de kelip júrgen joq. Esil-dertim tezirek saýyqsa eken deımin. Sheshem menimen birge úsh kún qasynda boldy. Bir kezdegi derevnádaǵy medsestra otrádta medısınanyń akademıgindeı. Basy aýyryp, baltyry syzdaǵandar úshin eń úlken qorǵan sol.

— Omyrtqa zaqymdanǵan. Julyn aman bolsa jarar edi. Netken erlik. Mundaı synyqqa qulyndaǵy daýsy shyqpaı qalaı shydap jatyr. Shyn azamat eken.

Anamnyń myna sózi ushqyshqa degen yqylasymdy burynǵydan da zoraıtty. Úsh kún boıy dári ishkizdi, gıpske salǵandaı etip belin myqtap orady. Qur taqtaıdyń ústinde jatady. Otrád basynyń kúnde keletinine qaraǵanda bul ushqyshtyń tegin adam emestigin ishim sezgendeı. Meniń qolymnan keletini sýsyn, tamaq berý, aýzy-basyn súrtý. Birde «qaryndas, atyń kim?» — dep surady.

— Maıa, — dedim.

— Jaqsy at eken. Mamań ekeýiń munda qalaı keldińder?

Bárin aıtyp berdim. Tik qulaq ıtimniń de atylǵanyn aıttym.

Tyjyrynyp qınalyp ketti. Nemisterge yza boldy ma, álde ıttiń ólimin qaıǵyrǵan maǵan yza boldy ma, joq jarasy janyna batty ma, áıteýir qatty renish bildirdi. Sheshemniń kóp sóıletip sharshatyp alma degeni esimde, jaýdyrap aıypty adamdaı betine qaraı qalsam kerek. Jymıyp kúldi. Meniń beıkúná júzim kúlki shaqyrsa kerek.

Otrád astan-kesten kóshetin boldy. Qar bir jaýǵan. Sońǵy kúnderi aınalada atys kóbeıip, nemister áldeneni sezgendeı biz turǵan mańǵa shúılige bastaǵan-dy. Dereý iz tastaý kerek. Eń qıyny jaralylardy alyp júrý. Qoly, aıaǵy jaralanǵandar ózderi júrýge bekindi. Men qazir oılasam, tań qalamyn. Netken qaırat. Ný ormannyń ishimen aqsaqtar shoqań-shoqań etip ózderi ilesip júrdi. Biri qyńq degen joq, qozǵala almaıtyn ushqyshty ǵana kóterip kelemiz. Ol «meni atyp ketińder, masyl qylmańdar» dep ótindi. Dembildiń bir basynda men kelemin. Jer mı batpaq, ný aǵash, júk aýyr. Árbir qadam muń bolyp keledi. Umytpasam, keshke deıin júrdik-aý deımin. Otrád bólinip-bólinip keship keledi. Anda-sanda baılanysshylar kelip, baǵdardy aıtyp ketedi. Qarańǵy túse ıesiz qalǵan ormanshynyń úıine kelip, toqtadyq. Úlken bir qalaǵa aıaldaǵandaı qýandyq. Aınala bir shaqyrymdaı jerge tus-tustan kúzet qoıyldy. Partızandyq ómir únsiz júrip jumys isteýge úıretedi. Otrád basynyń árbir qaqqan ymy-aq jurtty jumyldyryp jatady.

Ushqyshtyń qos janarynda týlaǵan ishki dúnıe tolqyny torǵa túsken arystandaı zárli de susty. Onsyz da shekesi qyzyp júrmegen mynaý jurtqa masyl bolǵany janyn janshyp jatqan sekildi. Anam kelip:

— Sharshadyń-aý, — dedi maǵan.

Jigit otty kózimen jalt qarady. Men anama «jandy jerine tıdiń-aý» degendeı únsiz keıis bildirdim. Jigit aldyndaǵy namys jáne bar.

— Beıbaq anam, — dedi Maıa Denısovna keńili buzylyp. — Ol men úshin báıek, al men jigit aldynda analyq meıirimin tókkeni úshin ony sógip turmyn.

Qoıshy, aıtyp-aıtpaı nemene, sol ushqyshty kútkeli kádimgideı qyz bolyp qaldym. Erkekshe kıinip júrsem de, boıymdy jınaqy, symbatty ustaǵym keledi. Qozǵala almaı jatsa da ol sonyń bárin sezedi. Meniń qyz bolǵym keletini onyń da jigittik namysyn qaıraıdy bilem. Soǵys qyspaǵynyń ózinde albyrt jastyq ekeýmizdiń qanymyzda osylaısha shýlaıdy. Mynaý qara orman, aınala aýzyn arandaı ashqan l jal, kúni boıy tıtyqqa jetken júris — bári sondaı sátterde umyt ta bop ketedi. Ómir shirkin sonysymen kúshti, sonysymen máńgi ǵoı. Sezim egesi, namys egesi — ómirge ot berip, ilgeri órletpeı me. Soǵys egesindeı surapyl, apat bolyp kelmeıdi, órtep órshimeıdi, typ-tıpyl etip qurtpaıdy. Bul — uly eges, tirshilik egesi, tirliktiń tutqasy, máńgiliktiń kilti, ómir ıegenniń óshpes, ólmes belgisi. Ekeýmizdi de sol jigit pen qyz arasyndaǵy kórinbes sezim egesi baýraǵan.

Otrád barǵan saıyn molaıa tústi. Jańa adamdar kúnige qosylyp jatyr. Biri — soldat, biri — turaǵynan bezgen, qashqan azamat, biri — saý, biri — jaraly. Jańa kıingenderdiń alǵashqy kúnderi jaısyz-aq, senimsiz kózqaras. Olar da ókpelemeıdi. Soǵys zańy solaı. Jaý jibergen qansyz ba degen kúdikke qaı-qaısy bolsa da ushyraıdy. Synnan, synaqtan ótedi. Baıqaımyn, otrád basynyń jumysy túsken sekildi. Onyń kázir kóz tiger noqaty bir jerde emes, osynaý ný ormannyń birneshe jerine jaıylǵan sıaqty. Anamnyń da jumysy basynan asyp ketti. Men ony buryn da pir tutýshy em, endi paıǵambar ettim dese de bolǵandaı. Sonshama qaırattyń qaıdan shyǵa beretinine tańym bar. Jasy bolsa elýdiń ústinde. Men sút kenjesimin. Árıne, bul qazirgi kózqaras turǵysynan ǵoı. Ol kezde bulaı oılasam, qazir kemeńger bolmaımyn ba.

Maıa Denısovna maǵan qarap jymıyp kúldi. Bir betiniń ushyndaǵy shuqyry ony tipti súıkimdi etip jiberdi. Men Maıanyń anasynyń jas kezin kóz aldyma elestetkim keldi. Dál osy Maıadaı bolǵan shyǵar dep oıladym.

- Siz kimge tartqansyz, mamańyzǵa ma, álde papańyzǵa ma?

- Sýretim mamama uqsaıdy. Ony nege suradyńyz?

Suraǵym kelgen soń suradym.

Jaýabyma asa túsinbeı qaldy-aý deımin. Biraz únsiz qaldy.

- Iá, sodan keıin?

— Qaı jerge toqtadym?

— Otrád kóbeıe bastady.

...Iá, otrád kúnnen-kúnge dalıyp bara jatty. Men otrádty qaıteıin. Baqqanym — álgi ushqysh, otrádtaǵy jalǵyz ushqysh. Bir aıǵa qaraǵanda turýǵa jarap, odan soń tez túzelip ketti. Adamnyń mamandyǵyna qaraı minezi de qalyptasatyn bolý kerek. «Shirkin, maıdan shebine barsam, bólimshemdi tapsam» dep ashyq kúreske ańsary aýady da turady.

Men odan «siz qalaı bizge keldińiz» dep suraǵan joqpyn, ol ózdiginen aıtqan joq. Ekeýmiz de partızan zańyn saqtadyq, olar maıdan jaıly kóp bajaılap syrlaspaıdy. Árekettiń ǵana adamdary. Bir-eki ret birge qupıa baılanysqa barǵanda sheshem «saqtyǵy jetispeı me, qyzbalaý ma qalaı» dep keldi, ushqyshtar nar táýekeldiń adamdary ǵoı. Al partızanǵa batyldyqpen birge asa saqtyq ta qajet.

— Iá, sol táýekel aqyry túbimizge jetti. Meniń emes, anamnyń.

Maıa demin ishine tartyp kúrsinip aldy. Men degbirsizdenip, ne de bolsa oqıǵany aqyr aıaǵyna deıin bilgim keldi.

— Ádettegideı men shtabta qalyp, ushqysh bastaǵan bir top kórshi derevnáǵa attandy. Mamam da sol toppen qosa ketken. Aldyn ala jasalǵan barlaý shala bolǵan soń nar táýekel dep oq atypty. Nemis kútkendegiden kóp bolyp, bulardy ekige jarady. Birinen-biri adasyp qalady. Ne kerek, úsh adamsyz oraldy: bireýi — meniń anam. Ertesine derevnáǵa taǵy barlaý jiberildi. Túngi dúmpýden qorqyp, jaý derevnány tastap ketip otyrypty. Óıtkeni ol kezde partızan qozǵalysy jer-jerden qaýlap kóterilip, tylda qalǵan nemister olardan záredeı qorqa bastaǵan. Derevnáda bir de fashıs joq degendi estip, ózgelermen birge anamdy izdep men de keldim. Túni boıǵy jylaýdan ábden álsirep qajyp qalyppyn. Otrád basy men ushqysh bir sumdyqty sezgendeı túksıgen qabaqtaryn ashpaıdy.

Meniń keýdemde úmit oty áli de jylt-jylt etedi. Anam qorqyp kettiń be» dep aldymnan júgirip shyǵatyndaı.

Nesin aıtasyz, shyn sumdyqtyń ústinen shyqtyq. Derevnányń tap ortasynda úsheýin de asyp qoıypty. Anamdy esim aýyp qulap túsippin. Oqqa ushyp ólgendi oǵan deıin talaı kerip júrdik qoı. Asylǵan adamdy kórgenim tuńǵysh ret. Aıtary joq sumdyq kórinis. Onda da salbyrap turǵan meniń anam bolar ma.

Kózimdi ashsam, basymdy súıep ushqysh otyr. Dardaǵylardy kórge túsiripti. Jylaýǵa kózimnen jas shyqpaıdy. Túni boıy jylap taýysqanmyn ba, álde sondaı sátter bola ma, kektenip, tisimdi qaıraı berdim. Jurt menen taǵy da bajyldap jylaýdy tútse kerek. Joq, men bedireıgen kúıi elikterdi salǵan shananyń artynan erip júre berdim. Sol derevnányń shetine burynǵy zırat qasyna ákep qoıdyq.

— Mine, dostym, men anadan osylaı aıyryldym.

Maıa Denısovna kózi ottanyp, maǵan qadala qarady. Meniń ishimde de bir álem-tapyraq daýyl soǵyp, Maıanyń sońǵy sózin estirtpedi. Elbrýstyń qarly shyńyna qaraǵan boıy qasymda adamnyń bar-joǵyn elemesten júre berippin.

— Sizge aýyr áńgime aıtyp aldym-aý deımin.

Uıqydan oıanǵandaı selt ete qalǵanda baryp qasymda kelinshek kele jatqany esime tústi.

Jańaǵy sezim kúni boıy muhıt tolqynyndaı birese Patyryp, birese shyǵaryp, janymdy ábden janyshty. Nebir oılar kóbik shashyp týlap, daýyl bop soqty ishimde. Ózimniń týǵan anam da esime túsip, soǵys kezindegi onyń qımyl-áreket, analyq asyl qasıetterin kóz aldymnan qaıta ótkizdim. Bala kezdegi ár jerin qarap, betin jaba salǵan kitapty eseıgen kóńilmen qaıta oqydym, úńile, úreılene, úmittene qaıta aqtardym betterin.

Shirkin, ana ataýly bir-birine qandaı uqsas, sonymen birge óz aldyna qaıtalanbas qandaı bólek.

Áli esimde, meniń anam úlken ulyn attandyrýǵa 70 shaqyrym jerden artynyp-tartynyp aýdan ortalyǵyna kelgen-di. Bizdiń mektep voenkomattyń qasynda, onyń aýlasy — jınaý pýnkti. Kúndiz-túni lek-legimen maıdanǵa jurtty jóneltip jatyr. Úlken aýlanyń tus-tusynan qarǵadaı qaptap, qarap turǵan ata-ana, bala-shaǵa. Tym bolmasa bozdaǵynyń, jarynyń, ákesiniń tóbesin kórip qalýǵa yntyq. Sońǵy úmitteri, sońǵy kórseter qurmetteri sol ǵana sıaqty. Kózderinde — jas, kóńilderinde — muń, úndemeı jylaıdy, úndemeı shydaıdy. Voenkomnyń sary ala jaǵaly qyzmetkerleri dikildep kelip aýla ústinen qýyp túsirip ketedi. Jurt oǵan da kóngen. Bulardy da dikildetip turǵan soǵys qoı. Qumyrsqadaı qaıta qaptaıdy, qaıta ysyrylady. Bir kezde úlken qaqpadan ádemi attar jegilgen arbalar ákelinedi. Olar da maıdan úshin ádeıi ázirlengen. Sol arbalarǵa áskerge baratyndardy ábden otyrǵyzyp bolǵan soń, qoshtasýǵa ruqsat etiledi. Áreń turǵan jurt tas qamaldy áketken tasqyndaı lap qoıady. Kúni boıǵy shydam osy jerde taýsylyp, kózge de, kóńilge de erik beriledi. Aýla ishi kúńirenip ketedi. Klasty tastap-tastap bizder de, oqýshylar men muǵalimder de shyǵamyz. Bárimiz de jylaımyz.

Arbanyń aldy qozǵalyp beredi.

— Boldy endi, qalyńdar, qalyńdar, — degen óktem únnen eshkim qaımyqpaıdy. Jurt ta shubyryp beredi. Sol shubyryndy selo syrtynda birneshe kılometrge deıin sozylyp baryp taýsylady. Júregin úzip ata-ana, asyl jar, bala-shaǵa qalady.

Osy jolmen biz de qyryq ekinshi jylǵa qaraǵan qysta asqar tutyp júrgen aǵamyzdy áskerge shyǵaryp salǵanbyz. Sheshem jaryqtyq ulyn uzatyp kelip, qamyǵyp qaıtqanmen, bárimizdi qaıratqa shaqyrǵan.

— Kóppen kórgen uly toı, qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi. Baqyttaryń bolsa keledi, baqytsyz bolsańdar qalady sol jaqta.

Keńkildeı bergen kelinine:

— Joq sumdyqty bastama, tirideı joqtama! — dep zekip tastaǵan. — Jazǵa deıin myna balalardy oqyt. Jazda aýylǵa kóshirip alam, bir jerde bolaıyq, — degen.

Baltanyń sabyndaı qystyń qysqa kúni bolatyn. Ertemen anam elge attandy. Aýyl salt attyǵa kúndik jer. Tústen keıin oqımyn. Sabaqqa ketkem. Kelsem, mektep aýlasynyń ishi yǵy-jyǵy, taǵy da ásker júrgeli jatyr, taǵy da kúńirenis, bala júrekti baýyrdaı ezgen zil-batpan aýyrlyq.

Keshke kerosın shammen oqımyz. Aýdan ortalyǵynyń ózinde ol kezde elektr jaryǵy joq. Eki jerden aspa sham qoıylady, sonyń ózinde alakóleńke. Nemis tiliniń sabaǵy edi. Jaýap berýge ornymnan tura berdim. Ar jaǵyn bilmeımin. Bul keshki saǵat 7-8-diń kezi.

Kózimdi ashsam, aınalam kúndegi jatyp júrgen jerime uqsamaıdy. Ylǵı aq tósek. Qasymda aq halatty jas kelinshek otyr.

— Men qaıdamyn?

— Sen aýrýhanadasyń. Keshe túnde essiz-tússiz kúıińde ákelgen.

Tań sibirlep jańa atyp kele jatqan sıaqty.

— Qarǵam, qulynym! — degen bir ashshy únnen selk ete qaldyq. Qasymdaǵy aýrýlar da oıanyp ketti. Sestra dalaǵa tura júgirdi. Sol eki ortada tereze aldyndaǵy aǵashqa atyn baılap jatqan adamdy kórdim. Basyndaǵy qalyń shálisi, syrt pishini aýmaǵan sheshem. Aýrýhanany basyna kóshirip, meniń atymdy atap aıqaı saldy. Ústi-basy appaq qyraý, aǵashqa baılanǵan ózimizdiń qula bıe, ol da aq jabýǵa orap qoıǵandaı, pyr-pyr etip pysqyrynyp tur, qos tanaýdan shyqqan demi parovozdyń býyndaı burq-burq etedi.

— Tirimisiń, kúnim, qulynym!

Esikke kóldeneń tura qalǵan sestrany qaǵa-maǵa, daladaǵy bar aıazdy ala-mala joldaǵynyń bárin kózine ilmeı anam kirip kele jatty. Qarsy aldynda aıdahar tursa da seskenetin túri joq. Anamnyń munsha susty shıryqqan shaǵyn kórgen emespin.

Qalqıyp otyrǵan meni qushaqtaı kelip tósegime qulady. Aýrýlar anamnyń ashshy únin taǵy kútip, úrpıiskendeı. Joq, ol meni ıiskep únsiz bir-eki ret solq-solq etti de, «ýh» dep tósek qasyndaǵy sestra qoıǵan oryndyqqa otyra ketti. Belin sheship, aınalasyna qarady.

— Keshe ǵana úlken ulymdy maıdanǵa jóneltip, búgin kishi ulym ál ústinde jatyr degendi estip jetken betim edi, qaraqtarym. Alań-eleńdegi ashshy daýsym uıqylaryńnan oıatsa, keshirińder. Senderdiń de analaryń bar shyǵar. Keshe men búgingi meniń kórgenimdi qudaı eshkimniń basyna bermesin. Jol boıy jylap, aýylǵa endi jettim be degende aldymnan osy sýyq habar shyqty. At aýystyryp minýge ǵana shamam keldi. Belimdi myqtap býdym da, túndeletip beri qaraı saldym.

Sheshemdi bári aıaı bastaǵan sıaqty.

— Moınyna burshaǵyn salyp, aýylda ákesi otyr. Mańyrap mal, asýsyz qazan qaldy. Qarań qalsyn bári, qarǵalarym aman bolsyn! Táýbá, táýbá, munyńa da shúkir. Bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrdy degendeı men mynany tiri shyǵar demep em.

Saýsaǵymen men jaqty nusqap, anam meıirlene qarady. Qatqan qyraý jyly úıge kirgen soń aıaz sorǵan betinen de, qalyń seńseń ishiginiń qara maqpal tysynan da josa-josa jol salyp erip aqty. Á degende aınalasyndaǵylardy aýzyna qaratyp alatyn qasıetin buryn da biletinmin. Myna syrqattardy da ózine baýrap aldy. Mana sustana qaraǵandardyń kóbi ári aıaýshylyq bildirip, ári osynaý bir adýyn bolsa da aqylǵa da kende emes ananyń kútpegen kúıin bóliskendeı syńaı tanytty. Aıqaı salyp kirse de, aıaýly bop shyqqaly otyr.

Kúni osy ýaqytqa deıin men anamnyń 70 shaqyrym jerge aq qar, kók muzda salt atpen eki kúnniń ishinde úsh kelgen qaıratyna tań qalam. Kempir turǵaı, jigittiń jigiti olaı ete alar ma. Shirkin, ana júregi ne istetpeıdi!

Kúni osy ýaqytqa deıin tań qalatyn jaılarym kóp. Soǵys kezinde óziniń eki balasy, úlken ulynyń bes balasy, qaınysynyń úsh balasy — nebári baladan ǵana on jan sheshemniń aýzyna qarady. Onyń syrtynda shaly, eki kelini jáne bar. Áli esimde, osyndaı jaǵdaıdyń ózinde bizdi oqýdan qaldyrmaımyn dep jan ushyrdy. Aýyldaǵy mektep tórt-aq klastyq. Besinshi klastan bastap syrtqa sabylamyz. Onjyldyq mektep bar jerdegi bir oqýshynyń jyldyq páter aqysy — bir sentner ún, bir qoı, bir arba otyn. Soǵysqa deıin solaı edi, soǵys kezinde de sol kúıinde qaldy. Mektep bar jerdegi keıbir úıler osymen kún kórýge kóshti. Alǵashqy eki jyly sondaı páter aqymen anam úsh balany qatar oqytty.

Áli esimde, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı oqý jylynyń aldynda bizder úshin páter izdeıdi. 18-20 shaqyrym jerge arbamen otyn jetkizýdi uıymdastyrady. Soǵys zili aýyrlaı tústi, oqý turǵaı, toıyp isher as muń boldy. Onyń ústine shıetteı bala-shaǵaǵa ne shaq keledi. Ákem jaryqtyq azyn aýlaq jekemenshik malyn shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı baǵyp beredi. Aqqa aýyz ilikkenshe qınalamyz, maldyń arqasynda sosyn jaǵdaı eptep túzeledi. Biraq myńdap túsetin soǵys salyǵyn da osy maldyń esebinen tóleımiz. Jylyna bir-eki qara soǵan ketedi. Kolhozǵa istegen eńbekten úıge keler eshteńe joq. Bári maıdan úshin, jeńis úshin! Jurt eńbegine eshteńe suramaýǵa kóndikken.

Osyndaı jaǵdaıda ári balalardy oqytyp, ári búkil úı jumysyn moınyna alǵan anamnyń qaıratyna qazir ǵajap tańyrqaımyn. Qula bıesine minip, qystyń qamyn — jazda, jazdyń qamyn qysta oılap tynym tappaýshy edi, jaryqtyq. Saǵy synyp, muńaıǵanyn kórgen emen. Qudiretti bir kúsh eńsesin túsirmeýshi edi. Qazir oılap qarasam, rýh kúshi degen sol bolý kerek.

Óz bala-shaǵasynyń ǵana emes, aýyldastarynyń muńyn, aýyrtpalyǵyn arqalasty. Áskerlerge jún qolǵap, jyly kıim ázirleýdiń basynda bolýdy kolhoz basshylary meniń anama tapsyrýshy edi. Zaem túser shaqta jınalysta muryndyq sózdi anam aıtatyn. Ol kisi birinshi bolyp jazylatyn. Aýyldan áskerge ketkenderdiń atyn atap-atap, bul solardyń sadaqasy deıtin. Osy bir sózdiń úgittik áserin men endi uqqandaımyn. Bul anamnyń ózindik yqpal etý quraly eken. Kolhozdyń ógizi ne aty jetpeı jatsa, óziniń buzaýly sıyryn ne býaz bıesin soqaǵa, ne tyrmaǵa aparyp salatyn. Astyq tartýǵa qap ne arqan jetpeı jatsa da, olar eń aldymen bizdiń úıden shyǵatyn. Osynyń bárin anamnyń ne saıasat, ne peıilmen istep júrgenin qazir ǵana bar maǵynasynda uqqandaımyn.

Azamatynan qaraly qaǵaz kelip, aza tutqan úıden aldymen anam tabylýshy edi. Jurtpen birge jylap-jylap alatyn da, jınalǵan topqa toqtaý aıtatyn.

— «Kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi». Kebindep qoıǵan qaısysyń bar? Úıińnen kebenek kıip ketti emes pe. Endeshe, úmitsiz shaıtan, aqyryn kút, — deıtin. Osy sózge toqtaıtyn, tosylatyn halyq.

Áreket, qımyl, sóz bári ol kisiniń boıynan óte tabıǵı shyǵatyn. Erekshe bir órlikti kórýshi em. Biraq ózgege ol oǵash kórinbeıtin, qaıta qaıyrymǵa, qaıratqa, shydamdylyqqa shaqyrǵandaı bolatyn.

Alǵashqy eki jylda áskerdegi úlken ulyn saǵynyp, urlap-urlap jylap júrdi. Odan keıin bizderge — balalaryna, nemerelerine kóz jasyn da kórsetpedi. Álde neniń janyn janyshqanyn qatýly qabaǵynan ǵana sezilýshi edi. Biraq qara daýyl bolyp soǵyp, qaıǵymyzdy ulǵaıtpaıtyn. Eki sóziniń birinde: eń úlken sor — qamsyzdyq, qareketsizdik deıtin.

«Qamdanǵan qarap qalmaıdy». Búgin oı jiberip qarasam, bul sózderinde óziniń búkil ómirlik pozısıasy bolǵan sıaqty.

Kózinen taǵy jas shyqqanyn kórgenim mynadaı jaǵdaıda: 1944 jyldyń qysy epeteısiz aýyr boldy da, kolhozdyń maly da, jekemenshik mal da qatty júdedi. Sol jyly kóktemde bizdiń úıdiń mal basy atanǵan qula bıemiz qulyn tastap, qoranyń tóbesinen sorǵalaǵan sýdan ishi laısań batpaqqa úıelep qapty. Tań ata ólýdiń az-aq aldynda qalǵan jerinde kórdik. Janýar eki kózi ottaı janyp, pyr-pyr etti. İshinen qulyn túsip, onyń ústine úıelep qalǵan soń ábden álsiregen. Bıeni qurǵaq jerge tórt aıaǵynan súırep shyǵarǵanda, anam janýardyń basyn qushaqtap jylap jiberdi. Shıetteı jandy asyraımyn dep, qysy-jazy tynym kórmeı ábden álsiregen mynaý kári bıe men qart anam muń shaǵysqandaı boldy. Janýar eki kózi jaýdyrap, basyn aldyna salyp otyrǵan anamnyń qolyn ıiskedi, qoshtasqany ma eken... Bul kúıdi kórgende bárimiz de shyryldap jylap qoıa berdik. Qula bıe men qara kempir ólse, biz úshin odan asqan aqyrzaman joq-ty. Jas janymyz sol úshin de ezilip turǵan sıaqty. Anam bizdi ýatqysy keldi me:

— Qambar babam qoldaı kór. Shý, shý, shý janýar, — dep tizginin tartty. Bir-eki umtylyp, janýar ornynan áreń turdy. Qalsh-qalsh, dir-dir etedi. Jyly sý berdik. Úıdegi bar kıizben myqtap jabýladyq. Balalardyń aýzynan jyryp, sheshem bóktirip bıdaı berdi. Qysqasy, bar mázirimizben qula bıeni jemdedik. Súzilip kópke deıin túzele almaı júrdi. Degenmen birte-birte ottyǵa bastady. Kóktem kelse de siresip jatyp alǵan qardy ár-ár jerden ashyp, kók ot izdedik. Toǵanǵa qulap ketpesin dep kúndiz kezek-kezek kúzettik.

Osy kúni oılap qarasam, qula bıeniń sol kúıinen soǵys surapylynyń adamdy da, maldy da qalaı tıtyqtatqanyn kórgendeı bolam. Quraq-quraq jabýy bar, shópti bir tistep, eki tistep úı janynan ótetin úlken toǵannyń jaǵasynda qalqıyp turady janýar. Mal ábden júdegende shóp jeýge de áli kelmeıdi eken ǵoı. Myna kúıin kórgende bir kezde eki qap bıdaıdy teńdep alyp bir túnde otyz shaqyrym jerdegi dıirmenge baryp keletin qula bıe ekenine sený qıyn. Osy aýyldyń qashaǵan attaryn bir bastyrǵanda qutqarmaıtyn ushqyrdyń ózi dep te aıta almaısyń. Arbaǵa da, shanaǵa da birdeı jumsaq jelisti qula bıeniń ilbip aıańdaýǵa da shamasy kelmeı áreń tur.

Sheshem jaryqtyq munyń ushqyrlyǵyn aıtyp taýysa almaýshy edi. Birde meni aýdan ortalyǵyna oqýǵa aparyp tastap, (soǵysqa deıin), kele jatqanda buqpanyń ar jaǵyndaǵy jazyqtan bir top kıik kórinedi. «Qyzyǵyp ketkenim sonsha, qula bıeniń basyn qoıa bergende sadaqtaı zymyrap kıiktiń qasyna qalaı kelip qalǵanymdy bilmedim. Kıik degen at qýyp jetetin ań emes qoı. Alǵashqy aǵynynda kóz degen jas parlatady jaryqtyq» dep otyrýshy edi. Sol ushqyr qulanyń endigi sıqy mynaý. Shóp alyp jeýge de áli kelmeıdi.

Bárinen de jyl saıyn beretin qulynyn aıtsańshy. Biri — baıtal, biri dónen bolyp qorada tur. Endi osy ekeýin óltirip almaıyq dep ákem olardy birese qyrmannyń ornyna, birese kópsip túbi ashylǵan shıdiń shoǵyna aparady. Bul ekeýinen keıingi qulyndary birde — sıyrǵa, birde usaq malǵa aıyrbastalyp, jyldaǵy zaemdy kóterip turǵan edi. Keler jylǵa endi qulyn joq. Soǵys áli bir jylǵa sozylsa, zaemdy nemen tóleımiz?

Tórt taǵany ǵana qalǵan mynaý haıýannyń háli qanshama qaıǵyny qozǵap tur. Súlderi tursa da oqyranyp qoıady, tirshilikten bergen habary. Mal ekesh mal da ólgisi kelmeıdi, oǵan da ómir qymbat.

— Siz mynaý sýretti qalaı ádemi keltirdińiz, — dedi Maıa Denısovna sózimdi bólip. — Kóz aldyma tyldyń aýyr háli elestep ketti ǵoı. Oq atylyp, bomba jarylmaǵanmen, onda da jandy shúberekke túıipsizder. Sonymen... Qula bıe tiri qaldy ma?

— Meni tolqytyp jibergen sizdiń anańyzdyń taǵdyry, Maıa Denısovna. Óz anam da esime túsip, sol bir ótken kúnderge men búgin múlde basqasha turǵydan qarap turmyn.

Qula bıe áýpirim táńirmen tiri qaldy. Sheshemmen ekeýi qalypty tirlikterine qaıta kiristi. Soǵystyń aty soǵys emes pe? Qanshama tyrashtanǵanmen, menen basqa balalar birtindep oqýdy tastady. Olardy páterge qoıyp oqytýǵa hal kelmedi. Jańaǵy ózińizge aıtqan kúndi kóktemgi kanıkýl kezinde kórip, meniń de kóńilim buzyldy. Mektepti tastaǵym keldi. Úıdiń ishi aıtary joq. Júdep-aq qalǵan. Onyń ústine oqyp júrgen mektebimizden de kúı ketken-di. Qys boıy ot jaǵylmaıdy. Muǵalimniń biri bolsa, biri joq. Aq qaǵaz, sıa degendi umytqanbyz. Taryny kúıdirip, sodan sıa jasaımyz. Eski kitaptardyń aq jerine jazamyz. Qysqasy, oqýdyń oqý sıaǵy bolmady. Meniń páteraqym ana shıetteı bala-shaǵanyń aýzynan jyryp alynady.

Anam jaryqtyq meniń bul pıǵylyma úzildi-kesildi qarsy boldy.

— Erteń aǵań kelgende ne betimdi aıtam. Bar balany oqýdan qaldyryp, azdyryp-tozdyryp jiberipsiń dese ne deımin? Eń bolmasa, sen oqy.

Ózi hat ta tanymaǵan adamnyń oqý degendegi bul yqylasyna qaıran qalasyń ba, joq pa. Sol bir kez úshin onyń erlikten ne kemdigi bar! Aýzyna tistegendeı qyp alyp shyqty ǵoı sol kezeńnen. Qaıran ananyń qaıraty deseńshi. Qadirin bile beremiz be? Osyndaı oılar keı-keıde qatty tolqytyp jiberedi.

— Solaı oılaǵannyń ózi qadirin bilgendik emes pe, — dedi Maıa Denısovna qıyla kóz tastap. — Ýnıversıtet bitiripsiz. Joǵary bilim aldyńyz. Jumys istep júrsiz. Oqysyn degendegi ananyń asyl armany sol bolǵan shyǵar. Endi oryndalyp otyrǵan joq pa? Kórdi me, jaryqtyq osynyń bárin?

— Joq, kóre alǵan joq. Eger ózgege jaqsylyq jasaǵan adam kóp jasasa, meniń anam kóp jasaýy kerek edi. Olaı bolmady.

Soǵys ta bitti. El esin jıa bastady. Endi-endi jańa bir tirlik, jańa bir dáýir bastalǵanda — jaýyzdyqty janshyp, jasampazdyqtyń kilti ashylǵanda, jan jarasynyń da, tán jarasynyń jazylar shaǵy týdy ma degende 57 jasynda bul dúnıemen qoshtasty. Atańa nálet, aty jırenishti qyltamaq jalmady anamdy.

Onda men ýnıversıtettiń úshinshi kýrsynda ǵana oqyp júr edim. Anamnyń syrqaty birinshi kýrsta júrgende-aq bilingendeı boldy. Soǵys bitisimen ákem ólip, otyn, shóp daıyndaý, mal baǵý da sheshemniń moınynda boldy. Jalǵyz ǵana medeý — úlken balasynyń áskerden áıteýir aman kelgendigi, aýdan ortalyǵynda qaıtadan jumysqa turǵandyǵy. Áıelin, bala-shaǵasyn aman-esen qolyna tabys etip, «seniń tabańa qalmadym, áıteýir» dep qaljyńdaıtyn anam.

Men oqýǵa túsý emtıhanyn tapsyrýǵa Almatyǵa kettim. Bir MTS-qa qaraıtyn jeti kolhozdan joǵary oqý ornyna eń alǵash óz balasyn attandyrǵandaǵy anamnyń qýanyshy kúni búgin kóz aldymda. Meni qımaıdy da, biraq qıalyndaǵy tátti bir úmit ol qımastyqtan da kúshti sekildi.

Áli esimde, oqýǵa túsip, ózimshe jer basa almaı, biraz kúnge aýylǵa keldim. Azyq-túlik, aqsha alyp qaıtpaqpyn. Azyǵymdy — anam, aqshasyn jalaqy alatyn aǵam beredi dep kelgem. Anashym azyǵyn da, aqshasyn da ózi daıyndap qoıypty.

— Aǵańdy mazalap qaıtesiń? Ózi tórt jyl qan keship keldi. Bala-shaǵasy jáne bar. Aýdan ortalyǵynda bári satýly. Azyn-aýlaq jalaqysyna endi sen jarmaspaı-aq qoı. Mine, aqsha, dedi.

— Muny qaıdan taptyńyz?

— Eki qoıdy bazarǵa aparyp sattym.

— Jıyrma shaqyrym jerge qalaı jetkizdińiz?

— Bul ǵumyrymda talaı qorlyq kórip em. Soǵys keziniń de shymbaıǵa batqan jaılary az bolǵan joq edi. Biraq osy eki qoıdy bazarǵa jetkizýden artyq qınalyp kórmegen shyǵarmyn. Alań-eleńde qosaqtap aldym da, qoradan aıdap shyqtym. Aıdaǵan jaǵyma qaraı qadam bassashy, aram qatqyrlar. Burylyp alyp úıge qashady. Qora aınalyp shyqpaıdy. Sosyn belime saldym. Tabandap olar keri tartady, men ilgeri súıreımin. Tań atyp, kún shyǵaıyn dedi. Bir qadam ilgeri, eki qadam keıin sheginemiz. Ábden zyqym shyqty. Shalymdy, qula bıeni sol arada oılap jylap ta aldym. Ol ekeýi tursa, bul azap áldeqaıda az bolar edi ǵoı. Bizsiz ónerin kóreıik degendeı biriniń artynan biri keter me? Bazarǵa baramyn desem, oqýǵa tústim dep alyp-ushyp kelgendegi seni oılaımyn. Aǵań bolsa aqsha jınaı qoıatyn halge áli jetken joq. Myna mıtyńmen bazar tarqaǵanda baryp, eki qolymdy murnyma tyǵyp qaıtýym jáne múmkin. Qoıshy, qan sorpaǵa túsip, aýyldan áreń alyp shyqtym. Biraz kóp-kórim júrip edi, aram qatqyrlar qaıta qyrsyqty. Ólgende-talǵanda, bazar qyza eki topalańdy súırep áreń jettim-aý, áıteýir. Shetinen kire suraǵan adamǵa bere saldym. Saýdalap jatam ba, adyra qalǵyrdy.

Ol kezde aqsha qunsyz. Bes júz somnan eki qoıyń myń som.

Sol anamnyń qolyna azappen túsken myń som meni Almatyǵa alyp jetti. Myń somdy emes-aý, anamnyń aq nıeti men asyl armanyn qaltama sap attanǵanymdy ol kezde ańǵara qoıdym ba eken.

Sonda-aq aýyryp júredi eken ǵoı. Áli ketken soń aýdan ortalyǵyna úlken balasynyń qolyna kóshken-di. Jazǵy kanıkýlǵa kelsem, tamaqtan múlde qalypty. Suıyq qana ishedi. Almatyǵa jetken soń qolymnan kelgeni bazardan borsyqtyń maıy men sútke pisirilgen pechene satyp alyp, sony jiberip turdym. «Apań jazylyp kele jatyr» dep jazady, men oǵan senem...

Úshinshi kýrs. Qysqy semestrdi jaqsy aıaqtap, alyp-ushyp aýylǵa tarttym. Anama arnap stıpendıama alǵan bir kóılegim bar. Úlken is tyndyrǵandaı kóńilim toq. «Asyrady degen osy, adam boldy degen osy, endi senderge qýdaı qaratpasyn, kenjemniń qolynda qara shańyraqtyń otyn óshirmeı otyram» dep aımalap jatqan anamdy elestetem kóz aldyma.

Stansıadan minip kelgen júk mashınasy Tasbeketke ákep tastap ketti. Úıge áli 25 shaqyrym jer bar. Qarańǵy túsip ketken. Saqyldaǵan aıaz. Sol jerdegi bir tanystikine baryp, jylynǵym keldi.

Álgi úıdiń kempiri sheshemdi biletin edi. Peshtiń aldynda ot jaǵyp otyr eken. Meni kórdi de, amandyqtan soń:

— Apań ımandy bolsyn, qaraǵym, — dedi. Tóbemnen bireý tastaı sýyq sý quıyp jibergendeı boldy. Melshıip turyp qalyppyn. Qulaǵyn endi túreıin dep jatqan malaqaıym qolymnan túsip ketti. Bul túrimdi kórgen shaly kempirin jerden alyp, jerge saldy.

— Tóbeńnen urǵyr, balany tóbesinen jaı túsirgendeı qyldyń-aý! Baıqamaısyń ba, súıinshi suraǵandaı bolǵanyń ne? Aljyǵansyń sen, aljyǵansyń.

— Qaıdan bileıin. Úıine baryp kele jatyr eken dep qaldym. Senderdiń aldarynda ketken anańnyń armany joq. Bolǵan iske bolattaı berik bol.

Kempirdiń bir sózin estip, bir sózin estimeımin. Júregim aýzyma tyǵylyp, demimdi áreń alyp turmyn. Úıden ata qashqym keldi. Qaıda baram? Dala tastaı qarańǵy. Tamaǵym kermektenip, boıym dirildeı bastady. Ózimdi ózim ustaı alar túrim joq.

Shal búkjeńdep ornynan turdy. Otyr, aıalda degenge kónbesimdi kórip turǵandaı. Tóńirek shyr aınalyp, bul dúnıe qazir tóńkerilýge bet aldy. Táltirektep ornymnan qozǵaldym. Betalysym esik.

— Qaraǵym, qaraǵym, sabyr et! Jer qashyq, kún aıaz. Birdeńege ushyrap ketesiń. Balalyq jasama!

Shal menen qorqaıyn dedi me, sońymnan búksheńdep qalmaı keledi. Men selo ortalyǵyndaǵy pochtanyń janynan aýylǵa qaraı bet alǵan kólikke ilesip ketýge bel býdym. Kúnniń sýyqtyǵy, túnniń qarańǵylyǵy — bárin basyp-janshyp, ysyryp-ılep, bir órt sezim dedektetip aıdap keledi. Bir jarym tonnalyq jaman júk mashınasy júrgeli tur eken. Shoferi «dalada qalam, mashına synyq, kún sýyq» dep baj-baj etedi. Bastyq bolý kerek, túksıgen murtty adam:

— Bar degen soń barasyń. Ólseń, jaýabyn men berem, — dep dik-dik etedi.

Sol mashınanyń ústine yrshyp bir-aq shyqqanymdy bilem. Ar jaǵynda eki kózime ıe bola almadym. Mashınanyń ónimsiz júrisi ózegimdi órtegen qaıǵyny qalyńdata túskendeı. Shofer qasaqana shaban aıdap kele jatqandaı kórindi. Kýzovtyń tóbesin tópelep, tóbeles shyǵarǵym keldi. Tıiserge qara tappaı, qasymdaǵynyń bárin jaý kórip kelemin. Mynaý úńireıgen qarańǵylyq osy qapas kúıinde turyp qalatyn sıaqty.

Túnniń bir ýaǵynda óldik-taldyq degende aýyldyń shamdary kórindi. Endi kóp qalmaǵan sekildi, mashınany bir at-shanaly toqtatty. Onyń qasynda taǵy bir salt atty tur. Shanadaǵylar óz týystarym bolyp shyqty. Tún ishinde kúńirene kóristik. Mashına óz betimen ketip otyrdy. Salt attyń ústindegi aǵanyń ortanshy balasyn julyp alyppyn. Tastaı qarańǵy, zıratqa qaraı tasyrlatyp shaba jóneldim. Oıyma ne kelgenin qaıdam. Bári kúıiktiń saldary bolý kerek, jaıshylyqta beıittiń qasynan túnde ótýge qorqatyn basym jyndy kisishe solaı qaraı zyrǵytyp kelemin. Astymdaǵy atta ala almaı júrgen óshim bardaı ústi-ústine qamshylaımyn. Álden ýaqytta attyń tuıaǵy taqtaıǵa tıgendeı tasyrlaı bastady. Selony qaq jaryp ótetin ózenniń ústinde kópir bar-dy. Soǵan jetkenimdi sezdim.

Zırat endi qashyq emes, shyǵa beris tumsyqta. Kóz úırengennen be, aınala jaryq bola túsken sıaqty. Shaǵyn qalashyq sıaqty zırattyń ústinen shyǵa keldim. Birdeńe aǵarań ete túskendeı boldy. Jas kezimizde óliniń arýaǵy jaıly úreıli áńgimeni kóp estıtinbiz. Túnde beıitke barsań peri soǵyp ketedi deıtin. Onyń birin eleıtin túrim joq. Alasuryp anamdy izdep júrmin. Betin qar basyp úlgermegen eki-úsh jas qabir jatyr eken. At ústinde «apalap» solardyń tóńireginde shyrq úıirildim. Anamnyń qabirin anyq bilsem qulap túsip qushaqtaǵym-aq kelip tur. Sol kezde shanalylar da qýyp jetti.

— Tún ishinde zırat basyn kúńirentpes bolar, — dedi aǵaıym.

Meni zorlap shanaǵa ákep saldy. İshim órtenip barady. Boıymdy bıleı almaı aǵyl-tegil jyladym. Úıge keldik, otyratyn orny, qol jýatyn qumany, qabyrǵada ilýli turǵan kázekeıi, tóseginiń qasyndaǵy kebisi — bári-bári men qusap qulazyp, men sekildi sorlap qalǵan sıaqty.

Jyladyń ne, syqtadyń ne, ǵumyr boıy birge jasaıtyndaı, ólmeıtindeı kórinetin anamnyń ornyn sóıtip sıpadym da qaldym. Aldymnan shyqqany Tasbeketten telefon soǵyp, ketkenimdi habarlaǵan eken. Kanıkýldan qaıtqansha elegizip, anam úıge áne-mine kirip keletin sıaqty boldy da turdy. Munyń bári qımas kóńildiń aldamshy elesi ekenin artynan baryp bildim. Qaıtys bolar kezde habar bermegenin kópke deıin aǵama úlken ókpe qylyp júrdim.

— Apańnyń ósıeti. Shaqyrtpa. Ol kelgenmen men tiri qalmaımyn. Oqýyn buzbasyn. Kórmeı-aq qoısyn óler shaǵymdaǵy kúıimdi dedi.

Apyr-aý, eki dúnıeniń ortasynda jatyp, tiriniń qamyn oılaǵan netken bul qaırat. Anadan ǵana tabylatyn qaırat bolsa kerek. Urpaǵynyń júreginen oryn tepken asyl beınesine ólim atty surqıa salar sýretti kórmeı-aq qoısyn degeni ǵoı. Rýh degeniń ólim aldynda da osylaı qaıyspaıdy eken, á! Qasıetinen aınalaıyn, rýhy kúshti analardyń!

— Sizdiń de anańyz soǵystyń qurbany, — dedi Maıa Denısovna julyp alǵandaı.

Ańyryp qarap qalyppyn.

— Iá, ıá. Menen bir-aq artyqshylyǵyńyz bolǵan. Darǵa asylyp, qylǵynyp turǵanyn kórgen joqsyz. Biraq sizdiń anańyzdy da nár syzdyrmaı, ashyqtyryp, azdyryp óltirgen soǵystyń zardaby. Soǵystyń qyl tuzaǵy tyldaǵylardyń da moınyna solaı túsken. Meniń uǵymymda soǵys áli bitken joq...

Bul sózge men oılanyp qaldym.

— Maıa Denısovna! Shyǵystyń áıgili «Myń bir tún» atty hıkaıasyn estýińiz bar shyǵar. Sol myń bir túnge sozylǵan oqıǵany baıandaýdyń formasy ǵajap. Ár tań atqanda eń qyzyq, erteń ne bolar eken dep eń yntyǵatyn jerine ákep toqtaıdy. Sol sekildi siz de meni yntyqtyryp, áńgimeńizdi úzip tastadyńyz. Álgi ushqysh ne boldy, odan ári is nemen tyndy?

— Bizder, áıelder yntyqtyrý úshin jaralǵan emespiz be. Yntyqtyra alsam, onda jaman bolmaǵanym.

Maqtap ala jónelgim kep edi, kilt ózimdi-ózim toqtata qoıdym. Olaı etkim kelgeni ánsheıin kólgirsý emes-ti, shyn peıilim bolatyn. Kóńilimniń túpkirinde bul kelinshek jaıly nebir asqaq pikirler qaınap-aq tur. Onyń bárin qazir laq etkizip aıta salmaıyn dedim. Keıin de kerek jeri bolar.

— Áńgimeni jaqsy aıtasyz. Sózdiń shylbyryn solaı tastadym. Álgi ushqysh baıǵusty aıap turǵanym. Ol aqyry ne boldy?

Maıa Denısovna qabaǵyn kerip, maǵan buryldy. Álginde ǵana ózine jarasyp turǵan oınaqylyqtan oıly keıipke kóshkendeı.

... Ol baıǵus sheshemdi óz qolymen darǵa asqandaı meni aıaǵandyǵynan ba, álde osylaı etsem kóńili kóteriledi dedi me, bar shynyn aıtyp, syryn aqtardy. Partızan otrádtaryn jasaqtap, jaý tylynda kúres ashý kerektigi jóninde buıryq alyp ushypty. Ol ákelgen pakette bizdiń quramdaı quramdardyń qaı-qaı jerde bolatyny jóninde jasyryn derek te bar eken. Maıdan shebinen aman-esen óttim ǵoı degende aspandy barlaıtyn jaryqqa tap bolyp, zenıttiń oǵyna ushyraıdy. Samoleti zaqymdanady. Biraq jetken jerine deıin usha berýge bel baılaıdy. Aqyry tastaı qarańǵy túnde parashútpen qarǵıdy. Aǵashqa soǵylyp mertigip, essiz qalǵan jerinde bizdiń adamdarǵa tap bolady. Árıne, olar da shyqqany jaıly habardar bolady. Samoletten senim ketken soń, qarǵyrdyń aldynda koordınatyn aıtyp habar beredi. Ar jaǵyn bilmeıdi. Baqytyna qaraı, óz adamdarymyzǵa tap bolady. Al nemisterdiń qolyna tússeshi...

— Sodan sen baǵyp-kúttiń, Maıa. Óle-ólgenimshe qaryzdarmyn. Biraq joryqta anańdy saqtap qala almadym. Sol joly ol kisini tastap ketsekshi.

Osy sózdi ol jıi aıtýshy edi. Otrád basynyń Ýkraınadaǵy burynǵy bir obkom hatshysy ekenin de men sol ushqyshtan bildim. Osylaı dep aıtýyn aıtyp qoısa da, ózi sasyp qaldy. Maǵan úlken bir qupıany abaısyzda ashyp salǵany úshin qoryqty bilem.

Bir kúni «men munda endi kóp bolmaımyn» dedi. Qolymdy sıpap, otty kózderin janaryma qadady. Birdeńe aıtqysy kelgendeı. Qyzdyń ishi qý bolmaı ma, bárin sezem, biraq eshteńe bilmegensımin. Úırenip qalǵandiki me, ketkenin ishim qalamaıdy. Onyń ústine anamnyń da ornyn joqtatpaýdy moınyna alǵandaı ózi. Ketetinin oılasam, kóńilim birtúrli qulazyp sala beredi. Ol da meni qımaý haline jetkendeı. Bylaısha aǵaly-qaryndasty adam sekildimiz. Biraq ishimizde áldebir sezim quıyny uıytqyp-uıytqyp qoıady. Aqyry bir kún túnde ushqyshym zym-zıa joq boldy.

— Maıa Denısovna! Siz ózińiz baıqadyńyz ba, maǵan osy ushqyshtyń atyn áli aıtqan joqsyz. Álde kúni búginge deıin ol partızandyq qupıa ma?

— Durys ańǵarǵansyz. Men onyń atyn áli ataǵam joq. Múmkin, ataý maǵan aýyr shyǵar.

Men qysylyp qaldym. Maıa jymıyp kúldi.

— Sizdiń osy minezińiz unaıdy maǵan. Jalǵan minez, jaltyraq jigittik joq sizde. Bar sezimińizdi tabıǵı qalpynda ustaısyz, tabıǵı kúıinde jaıyp salasyz. Dalanyń kádimgi ańqaý, alańsyz jigitsiz-aý deımin.

— Ósken jerine adam uqsaıtyn shyǵar. Dalada bári ashyq, bári kórinip turatyny ras.

— Ádemi aıttyńyz. Ný orman, qalyń aǵash ishinde ósken maǵan oıyńyz jyqpyl-jyqpyl, kúńgirt degińiz kelip tur ma?

— Men sizdiń boıyńyzdan ormannyń jaqsy jaǵyn — jupar ıisin, saıaly kóleńkesin, talaıdy jaýdan da saqtap qalǵan qaıyrymyn kórgim keletin shyǵar. İzdegen adamǵa dalanyń da jaısyz jaqtary kóp — dúleı daýyldy, ysqyrǵan borany, aptaǵan ystyǵy.

— Kelistik. Ekeýmiz de bir-birimizden esken ortamyzdyń eń ıgi qasıetterin izdeıik, — dedi Maıa Denısovna álgi jarasty qaljyńdarǵa rızalyq bildirip. — Birdi aıtyp birge kettik. Azdy-kópti kýrorttyń áseri shyǵar. Áńgimemizge qaıta oralaıyq. Siz ushqyshtyń atyn suradyńyz ǵoı? Vasılıı Antonov bol atyn. Vasá!

— Iá, sonymen, Vasány sol ketkennen kórmedińiz be?

— Kórdim dese de, kórmedim dese de bolǵandaı.

Alǵashqyda edáýir qońyltaqsydym. Biraq soǵys seniń qońyltaqsyǵanyndy qaıtsin. Onyń óz zańy bar. Úreı, qaýip, qadam basqan saıyn andyǵan ajal. «Baıtal túgil bas qaıǵy» demekshi, buqpa tirshiliktiń ýysynda júre berdik. Men de eseıdim. Soǵys kezindegi eseıýdiń qandaı ekenin jaqsy bilesiz.

Armandy kún de — óz áskerlerimizge qosylǵan shaq ta keldi. Maıdan shebi partızandar júrgen jerden ótip, nemister jóńkile qashty. Osy tusta óshimizdi bir alyp qaldyq. Neshe jylǵy buqpa ómirden qutylyp, keýdemizdi kere dem aldyq. Tiri qalǵanymyzǵa qýanyshtymyz. Men Moskvadan bir-aq shyqtym. Buǵan deıin kórgeni jeter, jetimektiń kózi ashylsyn degen bolý kerek. Otrád basy týǵan qyzyndaı qoshtasyp shyǵaryp saldy. Ol kezde onyń aty jer jarady. Nemister de úlken bir qolbasshydaı ábden bilip alǵan bolatyn.

— Oqy, qaraǵym. Bolashaq senderdiki! — dedi.

Qańǵalaqtap konservatorıaǵa bardym. Mýzykany jaqsy kórýshi edim. Sheshem, ákem ekeýi de ózimizdiń derevnáda jıyn-toıdyń kórki bolatyn. Pıanınoda oınaǵandardy kórsem, aýzymnyń sýy quryp, qasynan shyqpaıtynmyn. Mektepte júrgendegi osy bir qumarlyq qaıta oıandy. Soǵys júrip jatyr, jaǵdaı aıtarǵa ǵana jaqsy. Atylǵan oq, jarylǵan bomba bolmaǵanymen, qadam bassań, tarshylyq. Toıyp tamaq ta ishe almaısyń. Eń úlken medeý — jeńistiń jaqyndyǵy. Soǵys bite qalǵan kúni jumaq tura qalatyndaı bop kórinedi. Bir úlken ǵalymnyń úı kútýshisi boldym. Maǵan keregi úıindegi pıanınosy. Ózi de qańǵalaqtaǵan jaqsy adam, kempiri aýrý.

Sózdi uzartpaıyn. Soǵys bitti. Qýanysh muhıtynda shek joq. Bárimiz túlep, bárimiz jasaryp kettik. Áli esimde, Jeńis parady bolǵan kúni — 24-ıýn. Keshki salútti kóremiz dep kóshege shyqqanbyz. Óz kózime ózim senerimdi de, senbesimdi de bilmedim. Qarsy aldymda Vasá! Jutyp qoıǵandaı ádemi kıingen.

— Vasá, — dep bar daýsymmen aıqaı saldym. Jalt qarady. Ol da tura umtyldy, men de tura umtyldym. Qushaǵymyz jazylmaı uzaq turdyq. Qasyndaǵy serikteri maǵan qadalyp qalypty.

— Jaman qyz emes, — dedi bireýi oıyn búkpesten.

Vasılıı joldastarynan ruqsat alyp, menimen qaldy. Bir-birimizdi myqtap ustap alǵanbyz. Endi ajyrassaq, kórý múlde joq sekildi. Vasılıı áńgimesin aıtyp keledi. Bir túnde kelip túskeni sekildi bir túnde ony alyp ketip otyrypty. Eń sońǵy kúnge deıin maıdanda bolǵan. Tańdaýly ushqyshtardyń biri esebinde Jeńis paradyna qatysýǵa pravo alǵan.

Sol kúni Vasılıı ekeýmiz qosyldyq.

— Tap sol kúni me? — dedim men tandana.

— Iá, tap sol kúni. Tym tezdetip jiberdik pe? Tezdetpegende qaıtemiz. Soǵys shydam ataýlynyń bárin taýysqan joq pa? Kerilip-sozylatyn ne bar.

— E, jaqsy bolǵan eken.

Maıa Denısovna rahattana kúldi.

— Jańa ǵana tym jyldam boldy-aý dep tur edińiz. Endi quptaı qalǵanyńyzǵa jón bolsyn?

— Quptamaǵanda, osy sátti men kútkeli qashan. Ábden shólirketip áreń jetkizgen joqsyz ba?

Ekeýmiz de rahattanyp kúldik.

...Soǵystyń bitkeninen be, Vasılıımen qosylǵandyqtan ba, sol bir kezdi qazir esime alsam, shala bir mas shaǵym sıaqtanyp kórinedi. Mac bolǵanda dúnıeniń bárin umyttyrǵan, barlyqty da, joqtyqty da bildirmegen shaq edi. Qol ustasyp júrgenimizge mázbiz. Ony kórsem — men, meni kórse — ol tóbemiz kókke tıgendeı bolady, jaǵamyz jaılaýda, qaǵanaǵymyz qarq saǵanamyz sarq bir rahat kúnderdi bastan keship jattyq. Men konservatorıany bitirgenshe Moskvada boldyq. Erekshe bir shabyt, erekshe bir qanat bitti maǵan. Pıanınoda qolym óz-ózinen bılep, óz-ózinen oınaqtap turatyndaı boldy. Buryn mýzykalyq mektepte oqysam bir sári, áıteýir qur qumarlyqpen kelip daıyndyǵyna tústim. Sosyn konservatorıanyń ózine iliktim. Alty jyldyń ishinde bul dúnıeniń sıqyryna qalaı ene alǵanyma kúni búginge deıin tańmyn. Bir ǵalamat kúsh meniń jan saraıymdy ashyp jiberdi.

Vasılııdi keshikpeı bir samolettiń túrine úırete bastady. Óz isine berilý jóninen odan asqan adamdy kórgen emespin, ushqysh bop týa jaralǵan edi. Aspan, samolet dese ishken asyn jerge qoıady. Sodan da bolar, jańa isti tez meńgerdi. Qashan kórsem kúlip júrgeni. Jaıdary jaratylǵan jan bir. Kúnde kórgende mehnaty aýyr jumystan emes, serýennen kelgendeı áser qaldyrady. Ár kún asa yntyqtyryp tabystyrady. Áldeqalaı keshigip qalsa, maǵan tańnyń atýy, kúnniń batýy muń. Mundaı jar kezdestirem degen úsh uıyqtasam oıymda joq-ty. Tym tatýlyǵymyzdan, bir-birimizdi jaqsy kóretindigimizden keı-keıde shoshımyn da. Til-kózden aýlaq dep túkirinem.

Áli esimde. Meniń konservatorıa bitirgen keshim. Sol kúni jańa samolet ushpaq eken. Jalynyp-jalpaıyp, eń úlken bastyqqa deıin baryp júrip, búkil jasalyp qoıǵan programmany buzdyrypty. Barlyq ushqysh-synaqshylardy keshke alyp keldi. Maǵan onyń birin de aıtqan joq. Keshten soń muǵalimderdi, ushqyshtardy restoranǵa shaqyrdy. Men onyń buǵan deıin bilmegen taǵy bir qyryn ańǵardym. Qolǵa túspes tamadanyń ózi eken. Úıirip, dóńgelentip búkil jurtty aýzyna qaratty da qoıdy. Meniń bitirgenimdi asa bir maqtanyshpen aıtty. Jaryńnyń janyp turǵany qandaı jaqsy. Ondaıda adamnyń qalaı ósip, asqaq bir sezimniń qanatyna qalaı mingendeı bolatynyn áıelderden ǵana suraý kerek. Bizdiń tabıǵatymyz qyzyq qoı tegi. Jardyń da jaqsysy, jaqsynyń da bári ózimizde ǵana bolsa eken deımiz. Qyzǵanshaq keletinimiz de sondyqtan. Shynymdy aıtsam, áıel ataýlydan Vasılııge bógde bir kózdiń túsýinen qatty qorqatynmyn. Tym jaqsy kórýdiń osyndaı da azaby bolady eken.

Qaıran sol kúnder, jumaq kúnder, mas kúnder, qymbat kúnder! Meniń pıanıno oınaǵanymdy qatty unatýshy edi. Ol eltigen, eljiregen saıyn mende es qalmaıtyn, qanattanyp ketetinmin. Kúı arqyly tildesip, bar asyl sezimimdi shabyt kernep, shattyq kernep ketetin kezder bolýshy edi. Baqyt degen osy ǵoı dep uǵatynmyn. Balqyp baryp moınyna asylatynmyn. Keýdesine qysyp-qysyp, qushyrlana súıýshi edi.

Aıaqasty Qıyr Shyǵysqa kóshetin boldyq. Vasılııdiń jumysy sonda aýysty. Dybystan da shapshań samoletterdi synaımyz dedi. Jahannamnyń túbine ketsem de qasymda Vasám júrse boldy maǵan. Etekten tartyp jatqan bala joq. Ekeýmiz de náresteni ańsaımyz. Qyzyq kóremiz, ol bópeni áldılegendi arman etedi. Men týra ózindeı bir ul týǵym keledi. Biraq áli bala joq. Jaspyz ǵoı, ómir alda dep bir-birimizdi jubatamyz. Qaıta qazir qyz ben jigit bolyp júre turaıyq.

Jumysy burynǵydan kóp aýyrlady. Keıde meń-zeń bolyp keledi. Maǵan bárin táptishtep aıtpaıdy. Aıtqanmen men samoletten ne túsinem. Áskerı qalashyqta balalarǵa mýzykadan sabaq berem. Balalardy qatty jaqsy kórem. Turmys jaqsy. Tabys jetedi. Vasılıı jańa jerde jaqsy bedelge ne boldy. Onyń arqasynda meni de alaqandarynda ustaıdy. Kúıeýi — synaqshy-ushqysh, áıeli — pıanıs. Jurtqa sırek kezdesetin jup bolyp kórinemiz. «Ne kóp, ushqysh kóp, sırek kezdesetin jan sensiń ǵoı», — dep Vasá meni jer-kókke syıǵyzbaıdy. Biraq ekeýmizdegi sırektik basqa, súıispendik sırektigi ekenin ol kezde birde baıqasaq, birde baıqamadyq-aý deımin.

Jaqsylyqqa da, jamandyqqa da adam úırenip ketetin bolsa kerek. Vasılııdiń azamat retindegi minezdiligi de úırenshikti boldy. Dybystan shapshań degen sóz alǵashynda záremdi alǵan. Endi oǵan da úırendim. Jańa tehnıkany synaýshy degen de tý basta qorqynyshty boldy. Hege soǵan bardy, synalǵan, senimdi samolettermen nege usha bermeıdi dedim. Osynyń bárin tyńdap otyryp bir kúni Vasılıı kúlgen-di.

— Seniń erkińe jiberse, meni teplısaǵa salyp qoıýdan taıynbassyń. Jańany bilý, jańany zertteý... Sen onyń rahatyn bilmeısiń. Ol degen ǵajap qoı, ol degen... qalaı aıtsam eken, ómir súrýdiń ózi emes pe. İzdemese, tappasa ómir ómir me. Onda ol óli ǵoı. Tabam, bilem, bilsem dep janbasań, janyń da tez mujylady. Janyń qartaıǵan soń tánińniń jastyǵynan ne paıda, týmaı jatyp — ólý, ónbeı jatyp solý degen — sol.

Mine, sózderi osylaı keletin. Tynym, jan kútý degen oǵan jat bolatyn. Lapyldap janyp, qashan kórseń qaınap turatyn bir pende edi.

Avıasıanyń bolashaǵyn ǵajap sýretteıtin. Nebir tátti qıalǵa ketetin. «Dybystyń shapshańdyǵy, jaryqtyń shapshańdyǵy — onyń bárin basyp ozamyz. Adamzat óziniń naǵyz kemeldi shaǵyna keldi. Onyń anaý kishkene jumyr basy nebir ǵalamatty jasaıdy áli» deıtin.

— Osyndaı dáýirde sen maǵan irkil, ilbi deısiń. Saq bol degeniń — samarqaýlyqqa shaqyrǵanyń. Ol meni tiri ólik etýge ıtergenińmen para-par.

Qaısybirin aıtyp taýysa alam. Mundaı jandy alǵan betinen qaıtarý qıyn dep túıdim. Biraq jańa synaqqa ketken saıyn jandy shúberekke túıem de otyram. Aman-esen kórisken soń bári qaıta umyt bolady. Osylaı kúnder, kúnder emes-aý, jyldar ótip jatty.

Mektepke kezekti sabaǵyma barǵanmyn. Balalar jamyraı terezege qarady. Eki-úsh jeńil mashınasy jınalyp qapty. Birinen soń biri polıgon jaqqa zýlaı jóneldi. Júregim zý ete qaldy. Kúzet eshqaısymyzdy ol jaqqa aıaq bastyrǵan joq. İshimnen jaratýshyǵa sıynyp, aman korset dep turmyn. Jeńil járdemder tike aýrýhanaǵa tartty. Bir sumdyqtyń bolǵanyn ishimiz sezdi. Oń joq, tús joq biz de jettik. Biraq jibermedi.

Júregi qurǵyr qatelespepti. Qulaǵan Vasılııdiń samoleti bolyp shyqty.

— Tiri me? — dedim oıbaılap.

— Tiri, tiri biraq esin bilmeıdi, — dedi.

Ózderiniń birde bolmasa birde qulap, ajaldarynyń túbi samoletten bolatynyn bile me, áıteýir áskerı ushqyshtaryń óte sabyrly keledi.

«Tiri» degen sóz dát, qur súldemdi súırep úıge keldim. Báribir meni qasyna jibermeıdi. Qazir onda tek dárigerler. Ushqyshqa áıel bolsań, dátiń myqty bolsyn, seniń baqytyń aspandap júrip-júrip, quldılap bir-aq túsedi. Sondaı kúıdemin. Dúnıe tóńkerilip, bári teris aınalyp ketkendeı boldy.

Vasılıı úsh kúnnen keıin esin jıyp, úsh kún ótken soń qasyna bardym. Murny, kózi ǵana ashyq qalǵan jerdiń bári aq márlige oraýly, sulyq jatyr. Kádimgi tabytta jatqannan aıyrmashylyǵy shamaly. Eńirep qasynda otyrmyn. Maǵan álsiz ǵana kóz tastaıdy. Tanyp jatyr ma, joq pa, ony bilý qıyn. Kózin aýdarǵanyna qaraǵanda, tanyp jatqan sıaqty. Til joq. Sol jatqannan bir aı tilsiz jatty. Jumysty tastap osy aýrýhanaǵa kóshtim. Tósegim qasynda. Baıaǵy ormannyń ishinde de óstip tesilip jatýshy edi. Aınala antalaǵan jaý, jatar ornyń da jaısyz, medısına degende pirimiz de, qudaıymyz da medsestra meniń sheshem bolatyn. Oǵan qaraǵanda mynaý jumaq qoı, dárigerler shetinen yǵaı men syǵaı. Aýyq-aýyq tańýyn tazartyp, jas baladaı kútip otyr. Aman alyp qalatyn shyǵar dep úmittenem. Onyń ústine qıyn kezeńnen ótken sekildi. Neshe túrli oı keledi. Sonaý orman ishinde óstip jatyp-aq jastyq bula sezimdi oıatyp edi. Endi jary bolyp janym shyǵyp qasynda otyrmyn. Áldebireý:

— Júreginde úz qazir. Kúıeýinde tikesinen tik turǵyzyp jiberemiz, — dese úzip-aq berer edim. Qıal shirkin óstip-óstip keıde aldaýsyratady. Nemistiń qandy tyrnaǵy, partızandyq qyspaq ómir — bárinen de aman qalyp, beıbit kúnde mynadaı beınetke túskeni ókinishti. Ákeni berdim, shesheni berdim, qalasań ózimdi-aq al, biraq Vasılııdi aman qaldyr dep zarlanam ishimnen. Mundaı adam sırek qoı, mundaı adam ómir súrýi kerek qoı. Qanshama qoqystaryń bar, solarǵa-aq tuzaǵyńdy salmaısyń ba? Ne jazdym, «adal mahabbatqa — aq bata» demeýshi me edi, kóz tıdi-aý, maǵan muny da kóp kórdi-aý dep qusalanam. Qasynan tıtteı shyqsam ajal shirkin urlap alyp ketetindeı kórinedi. Áı, zárem ketýshi edi-aý, tym tatýlyqtan qorqýshy em, ómiri qysqa bolatyn adamdar álde sońdaı bola ma!

Kúndiz-túni telmirem de otyram. Bir aı degende áreń tili shyqty. Kádimgi jas balanyń tili shyqqandaı búkil aýrýhana qatty qýandyq. Bul dúnıe qaıyrymsyz bolmasa kerek edi. Báse, úıstip-úıstip betin beri qaratsań — myń da bir táýbe. Sóılesý degenniń ǵalamat qýanysh ekenin endi sezdik. Sonyń ózine dúnıe keńip, aspan ashylǵandaı boldy.

— Ot keship, orman ishinde qalǵanda da úıstip qasymda otyryp eń. Taǵy da telmirtip qoıdym-aý seni, — dedi Vasılıı qınalyp.

— Qamyqpa. Janaryńa qarap janyńnyń qalǵanyn kórgenniń ózi men úshin ne turady. Sol bir senimen tabystyrǵan kúnge myń da bir raqmet. Sondaǵy samoletińdi atyp túsirgen nemiske raqmet. Áıtpese senimen kezdesem be, joq pa, qudaı bilsin.

Vasılıı kúldi. Biraq denesi kúlgendi de aýyrsyndy.

— Nemiske raqmet aıtqan seni kórdim, — dedi úzip-úzip.

— Bir ashtyqtyń bir toqtyǵy, bir barlyqtyń bir joqtyǵy bolady degen. Ashtyǵyn da, joqtyǵyn da kórdik. Ómir óz zańyna berik bolsa, endigi kórseteri jaqsylyq bolsa kerek edi. Osy joldan aman qalǵanyńa Qaraǵanda, meniń zarym qudaıdyń qulaǵyna jetse kerek. Qol-aıaǵyń dop bolyp qalsa da, janyń keýdeńde bolsynshy. Maǵan basqanyń keregi joq.

úıstip sóıleı berem, sóıleı berem. Birde jymıyp, birde únsiz tyńdaýdan jalyqpaıdy.

— Qıyn kezeń artta qaldy ǵoı. Endi ońalatyn shyǵarmyn. Biraq samoletpen qoshtasqannyń aldy osy bolar, — dep kúrsindi.

— Samoletiń qurysyn. Samoletten múıiziń shyqsa jatyrsyń ǵoı. Qora sypyrsaq ta kún kórermiz. Ony kóp oıla.

— E, Maıajan. Kókke shyrqap bir shyqqanǵa ne jetsin! Qıadan týǵan jerdi bir sholǵanda keýdeni kerneıtin keremet shabytty sen bastan keshken jan emessiń ǵoı. Uly bolyp týǵanyńa shyn shattanatyn shaq sol. Kózden endi bulbul ushty deseńshi.

— Aspanyńdy aıtpashy endi. Jerdegiler jurtta qalyp jatqan joq qoı.

— Pıanıno tartshy.

Men kúldim.

— Aýrýhanada kisi pıanıno tarta ma eken?

— Sen qasymda otyrǵan soń úıde ekenmin dep qalsam... Saǵyndym saýsaǵyńdy. Kúnde bir tyńdasam tez jazylar edim. Pıanınondy osynda aldyrshy. Bastyqtarǵa soı dep aıtshy.

Jylǵa jaqyndaǵanda gıpsten aldymen qoly alyndy, sosyn eptep qozǵala bastady. Taıaqqa súıenip ornynan turdy. Balanyń táı-táı basqanynan erjetip eseıgenge deıingi áreketi ananyń kóz aldynda qalady ǵoı. Tap sondaı boldy. Balasha baqylap, balasha mápeleýge týra keldi. Eń úlken qýanysh aýrýhanadan úıge kelgeni boldy. Aýyq-aýyq basy aınalatyny bar. Munyńa da shúkir dedik.

Vasılııdi obaly ne, ushqyshtar qaýymy kýrorttan kýrortqa jiberdi. Sóıtip júrip baldaǵyn tastady. Biraq samoletke qaıta otyrýǵa jaramady. Pensıaǵa shyqty.

Men tap osy tusta bala jóninde kóp oılandym. Mektepten kelem, úıge syımaı júredi. Ermek kerek-aq. Bir kúni kópten kókeıimde júrgen oıymdy jaıyp saldym. Bala asyrap alaıyq dedim.

— Meniń týatyn túrim joq. Kóziń jetken bolar. Renjimeımin. Basqa áıel al. Bolmasa...

Vasılııdiń ashýlanǵanyn alǵash kórgenim sol. Býlyǵyp úndeı almaı qaldy. Jaǵymnan shapalaqpen tartyp jiberdi. Qosylǵaly etime tıgen alǵash taıaq. Onda da ózim surap aldym. Basyn kótere almaı úsh kún jatyp qaldy. Tórtinshi kúni:

— Men deseń ondaı sózdi endi aıtýshy bolma! — dedi. Men úndemedim.

Kúnde kezdesetin jerimizge Maıa Denısovna kelmedi. Eki saǵattaı kúttim. Aýyryp qaldy ma eken, ol da emdelip júrgen adam ǵoı. Kádimgideı elegizip izdeımin, úırenisip qalyppyz. Barǵan saıyn ózi súıkimdi bolyp barady. Syrty ǵana emes, ishi de sulý adam ekenine kózim jetkendeı. Ómiriniń qıly-qıly bolyp qalyptasýyn kórmeısiń be. Mundaı adamdy tegi bir nárseden qysyp tastaıdy. Balasyz, urpaqsyz bolǵanyna janyń ashıdy. Ózi de qatty ýaıymdaıdy eken. Ana bop jaralǵan soń súıek jaryp, perzent týǵanǵa ne jetsin. Múmkin, osynda sodan emdelip júrgen shyǵar. Búgingi medısınanyń kúshinen kelmeıtin ne bar.

Qolymnan kelse, baıǵustyń bir qaıǵysyn kemitýge ázirmin-aq, amal ne, dáriger emespin ǵoı. Álde sol negizde kúıeýinen ajyrasyp ketti me eken? Mundaı jigerli áıel ondaı batyl qadamǵa da bara alady. Náziktik, ádemilikpen birge boıynda jiger de qaınap turǵan joq pa. Keı-keıde kózin tónkerip tastaǵanda ar jaǵyndaǵy ot sony ańǵartpaı ma!

Vasılııdi ózi ólerdeı jaqsy kóredi. Ekeýiniń arasyndaǵy shyn mahabbat bilem. Sol aq mahabbaty úshin jasaýy múmkin jańaǵydaı qadamdy. Vasılııdiń perzentti kókseýi munyń janyn janshymaıdy deısiz be. Eń súıikti adamyn nege qulazytýy kerek, nege áke bolý baqytynan aıyrýy kerek. Sol úshin de aq mahabbatyn qurban etýge bar bul adam. Áı, Vasılıı oǵan jibere qoımas. Urpaqsyz ótse de, Maıadan aıyryla qoımas.

Kim biledi, ómirde nebir kútpegen jaılar bola beredi. Áńgimesiniń bárin ótken shaqpen aıtýyna qaraǵanda, bir pále bar sıaqty. Ne de bolsa ózi tereń qaıǵynyń adamy. Bildirgisi kelmegenmen, qap túbindegi qanjardaı ana jerden de, myna jerden de tesip shyǵyp tur emes pe. Meniń syrqatym munyń qaıǵysynyń qasynda ánsheıin birdeńe. Dese daǵy-maǵan da asa bir aıaýshylyqpen qaraıtyn sıaqty. Aıaýshylyq qana emes-aý deımin... Adamnyń birin-biri túsinisip áńgimelesýiniń ózi qandaı ǵanıbet. Bas qosyp sóılese qalǵandy boldy-bittige sanaıtyndarǵa jynym keledi tegi. Oıly, aqyldy áńgime aıtyp, keýdeńe nur quıa bilgen adamǵa erekshe qurmetpen qaraımyn. Ondaı sátte aram pıǵyl bildirip, nápsizdik kórsetýden asqan ospadarlyq joq dep bilem. Bul sezimdi de, parasatty da aıaqqa basqandyq. Neshe kúnge sozylǵan jarasty áńgimemizde osyndaı óz bıigimdi ózim tómendetpeýge, tómpeshik etpeýge tyrystym. Mynaý jan sondaı qurmet kórsetýge laıyq ta. Onyń ómiri, onyń kórgeni meniń urpaǵymnyń basynan keshkeni. Qıyndyǵynda — erlik, muńynda — muhıt syr, kúlkisinde — kún nurly qýat, kóz jasynda — umytylmas tarıh bar. Balalyǵynyń ózi baqyt úshin kúreske arnalǵan, jasyna jetpeı eseıip, ýaqytynan erte erjetken jandar emespiz be.

Ekeýmiz de ómirimizdi osylaı baǵalaǵandyqtan ba, tez shúıirkelesip, tez tabysyp kettik. Ekeýmizdi de kýrortqa ákelip júrgen jastyqtyń, jaqsy turmystyń jeligi emes, qıyndyqtan qalǵan júrek demigi, qıyndyqtar qaldyrǵan dert salqyny bolsa kerek.

Mine, neshe saǵat boıy tynyshym ketip, ony izdep turǵanym da sondaı ortaq syrdyń, aıtar ortaq jyrdyń barlyǵynan shyǵar. Jetkize jazyp, tebirene sherte bilgen adamǵa bizdiń urpaqtyń balalyq shaǵy, balǵyn júreginiń muńy myń bir túnnen de zarly, myń bir túnnen de árli estilmesine kim kepil. Ol — Ýkraınanyń qyzy, men qazaqtyń uly. Taǵdyrymyzdyń tutastyǵy, uqsastyǵy da bar.

Júregim taǵy shansha bastaǵandaı. Maıa Denısovnany izdeımin. Sonymen syrlasqannan beri syrqatym jeńildep, syńaıym kirip qalǵan sıaqty edi. Bastaǵan emin aqyr aıaǵyna deıin aparmaı ǵaıyp bolǵany qalaı? Qyzyǵyp jatyp, oıanǵanda qınalatyn osyndaı bir tátti túster bolady deýshi edi. Maıa Denısovnany óńimde kórgenime ózimshe semirip, qasynda júrgenime qýanyp júr edim. Shynymen tús bolǵany ma? Joq... joq, symbatty sulý qalpynda, kezdesken saıyn ker maraldaı kerilip, kóńilińdi toıdyryp bir ketpeýshi me edi. Jan syrynyń jaqsy kýágeri bolyp qalmaýshy ma edim.

Tym bolmasa taǵdyrynyń nemen tynǵanyn bile almaı qaldym-aý. Aıaýshylyq sezimimdi oıatyp-oıatyp joq bolǵany nesi. Pýtevkasynyń qaı mezgilge deıin ekenin de suramappyn. Ketpeıtindeı kórgem ǵoı. Ańqaý basym, endi typyrlap izdep turmyn. Osydan kelmeı ketse, oqyp jatqan oıly kitabymdy joǵaltqandaı ókinishi ketpeıdi-aý.

Kózimmen de, kóńilimmen de izdegen tórt kúnim nátıjesiz boldy. Qaıda, qaı sanatorııde jatqanyn da suramappyn. Áneý bir kúngi men jatqan sanatorııde birge bılegenimiz esime tústi, esime tústi emes-aý, tup-týra kóz aldyma keldi. Ústinde qynama bel qyzyl jibek kóılegi, aıaǵynda bıik ókshe ádemi týflı. Shashyn «hala» degen asa súıkimdi modamen jasatqan. Bıge kelgen talaı jigit qadaǵan kózin ala almaı, tamsanyp turyp edi. Mynadaı kelinshekpen bıleýge alǵashqyda ózim de júreksindim.

Kóńilimniń tolqýyn Maıa qolymnyń dirilinen baıqap qalsa kerek. Sabyrlan degendeı aqyryn ǵana qysyp qoıdy. Alǵashqy bı jaman shyqqan joq. Aıaǵymnyń bas biletindiginiń arqasynda boıymdy tez jınadym. Baıqaımyn, mýzykanyń adamy emes pe, Denısovna balqyp, bar naqyshymen bıleýdi qalaıtyn sekildi. Asa bir zor lázzat alyp, kúı tolqynynda qazdaı qalqyp ketedi. Jaqsy bıleıtinderdiń aldymen shyqqysy kelip turatyny qashannan maǵan aıan. Topyr kóbeıgenshe tolqyp bir qalý kerek. Aldymen shyǵamyz, Maıa aınalǵanda basyn sál ǵana shalqaıtyp, aqqý moınyn ádemi ıip alady. Qyzyl jibek kóılek qyna belge qysa jabysyp, onsyz da sulý bitken myqynǵa erekshe symbat beredi. Qulyn jonyna jabysqan alaqandy alǵyń kelmeı mýzykamen qosa eltısiń. Qos anarynyń qap-qatty ushy aınalǵan saıyn keýdeńdi túrtip qashyp, túrtip qashyp qytyqtaıdy. Tynyshyńdy buzý úshin ádeıi ázildep kele jatqan sekildi. Dúnıeniń bári umyt bolyp, bıdiń qyzyǵyna endi tústik-aý degende júregi qurǵyr aýyzǵa tyǵylyp, lúpildeı jóneldi.

Maıa sonda baryp aýyratynymdy ańǵardy. Dereý syrtqa alyp shyqty. Bıdiń buzylǵanyna renjidim men. Júregime yza bolǵanym sonsha, úzilip ketse de qaıta ketkim keldi.

— Júrekpen oınamańyz, baıqańyz, — dedi Maıa. — Men de kópten bılegen joq edim. Bir jolǵa sol jaraıdy.

Kóz aldyma osy sýret kelgende Maıany tipti saǵynyp kettim. Mundaı áıeldi Vasılıı qalaı jaqsy kórmeıdi. Aqyl deseń aqyl, óner deseń óner, minez deseń minez bar. Keıde bir adamǵa tabıǵat óstip bárin tóge salady da, bireýdi múlde jurdaı qylady. Biraq Maıanyń da óz qaıǵysy ózine jeterlik. Ol bar sulýlyǵyn da, baılyǵyn da, aqylyn da bir perzentke aıyrbastap-aq jiberer edi. Vasılııdiń jas sábıdi bir ıiskegenine bárin qurban etýge ázir. Súıgeniniń súıegine deıin batyp júrgen qaıǵysyn ol óstip jeńildetýge de bar.

...Óz kózime ózim senbedim. Maıa Denısovna kele jatyr. Álde kúnde izdep, kúnde oılaǵan soń kózime solaı qur elestedi me. Óz janaryma ózim senbeı, kóz aldymdy súrtip-súrtip jiberdim. Tap ózi, kúlim qaǵyp kele jatyr. Meniń balasha abdyrap, sabyrsyzdanyp turǵanymdy qyzyq kórip kele jatqan sıaqty.

Qushaǵymdy jaıa tura umtyldym. Sál qymsynǵandaı syńaı baıqatty. Qaraımyn ba, kádimgi tatý dostardaı saǵynysyp kóristik.

— Baýyr basyp qalyppyz-aý, ózi.

Ádettegideı qabaǵyn kere nazben aıtty bul sózin. Osy bir keıpi de kelisti-aq óziniń. Jańa týǵan aıdaı qasy ıile joǵary kóteriledi de, tunyq janaryna sulýlyq sýreti túsedi. Ári kerbez, ári oıly kórinedi sol sátte. Seniń qumarlyǵyń qansha attaı týlaǵanmen, jańaǵy kózqaras onyń shaýjaıynan tartyp ták-ták aıtady.

— Iá, aýyryp qalǵan joqsyz ba?

— Ólip qala jazdadym dese de bolǵandaı.

Men shoshyp kettim.

— Ulymnan, Maksımimnen «mama, tez jet, aýrýhanaǵa tústim» degen telegramma keldi. Janym shyǵyp kete jazdady.

«Ulymnan!» Men tańyrqaǵanymdy jasyra almadym. Qaıdaǵy ul? Kúni keshe ǵana bala-aı dep zar jylamap pa edi. Iá, ıá... Biraq áńgimeniń aıaǵy bitken joq-ty. Múmkin, tar dúnıe keńip, táńiri jarylqaǵan shyǵar...

— Álqıssa, qaı jerge kelip edik? — dep meniń esime myń bir túndi saldy.

— Iá, ıá... Qıyr Shyǵysta Vasılıı samoletke qaıta mine almaıtyn boldy dedińiz.

— Joq, áıel al dep aıtam dep taıaq jegen jerge toqtamadyq pa?

— Umytpapsyz. Men sizdi taıaq jegizýge qımaı tur edim. Dál osy jerde toqtaǵansyz.

— Nege umytaıyn. Umytpaq turǵaı, sol shapalaqty saǵyndym ǵoı...

Qıyr Shyǵystan kóshtik. Turǵan jerimiz de, dostarymyz da jaqsy edi. Osy Maksım úshin kóshtik. Qulaq etin kúnde qyryq ret jep júrip, Vasılııdi aqyry kóndirgen-di.

— Basqa áıel alýǵa ma?

Meniń daýsym shoshyna shyqty bilem, Maıa Denısovna kúldi.

— Alsa nesi bar? Siz meni ústime áıel alǵanǵa qımaısyz ba?

— Sizdeı adamdy kıý múmkin emes.

— Vasılıı de tap osy siz sekildi oılaǵan bolý kerek. Kónbeı qoıdy, — qaljyń aralas, sońǵy sózin kúlkige kómkere sóıledi Maıa. — Bala alýǵa aqyry kelisti. Sodan ol jaqtan ketýdi jón kórdik. Kim biledi, erteń eseıgen soń bireý bolmasa, bireý «sen asyrandysyń» dep júre me. Ol balaǵa da, bizge de ońaı tımeıdi ǵoı. Sodan atyn Maksım qoıdyq. Ne deısiz, Kýrsk qalasyna bir jasar uldy ana bolyp keldim.

Aqyldy istelgen sharýa ekenine ábden kózim jetti. Vasılııge keremet aldanysh boldy. Aspandy da, samoletti de umytty. Maksım báriniń, búkil ǵumyr boıǵy olqylyqtyń ornyn toltyrdy. Senesiz be, senbeısiz be, menen sút shyqty. Analyq meıirden alpys tamyrdyń ıigen sátin sizge aıtyp jetkize almaspyn. Búkil ǵalamnyń osy meıirden jaralǵanyn, ony ustap turǵan da osy meıir ekenin sonda ǵana uqtym. Anamnyń aq sútin emgende onyń tula boıy qalaı eljiregenin sonda túsindim. «Balam, balanyń qadirin balaly bolǵanda bilersiń» degen sóz de osyndaıda aıtylsa kerek.

Obaly ne, Maksımniń baǵýy túgel Vasılııdyń moınyna aýdy. Ústine túsip kete jazdaıdy. Mundaı balajan bolar ma. Baıaǵydan qaıtip shydap júrgen. Tıtteı yńq etse boldy, oraýymen qolyna ala qoıady. Túnimen kóterip shyǵady. Óziniń basy aýyratyny bar, sharshap qala ma dep men báıek, meni aıap ol báıek. Keı túnderi birimizdi-birimiz aıap, ekeýmiz de tikeden tik turyp shyǵamyz.

Biraq sharshamaımyz. Antonovtardyń urpaǵynyń úzilmegenine men qýanyshty, meniń emshegimnen sút shyǵyp, analyq mahabbatymnyń oıanǵanyna ol máz. Aýyq-aýyq únsizdik basyp, úıdiń ajary ketip qalatyn kezden qutyldyq. Balanyń jylaǵanynyń ózi qyzyq kórinetin sátter bolady eken. Úıimizge tolastamas tirshilik tynysy engendeı boldy. Eńbektegeni, táı-táı basqany, júrgeni, kúlgeni — bári-bári óz aldyna aıta berseń qyzyq-qyzyq taraý.

Tynymsyz adam qıyn bolady eken. Kýrskige kelgen soń tynyq densaýlyǵyńdy túze degenime qaramastan, Vasılıı ózine masterskoı saldy. Aǵash ustalyǵymen aınalysty. Balasyn tompańdatyp qasyna alyp, birdeńe jasap jatady. Ulyn detsadqa berýge senbeıdi. Aýyrtyp alady dep qorqady. Pensıadaǵy adammyn, ózim-aq baǵamyn deıdi. Qıyr Shyǵysta jalaqyny jaqsy alyp turdyq. Qorymyz da, pensıasy bar, qolymyzǵa tıeri de jetip jatyr. Obaly ne, Vasılııge turmysqa shyqqaly dúnıeden tarlyq kórgen emespin. İship-jemimiz mol boldy. Endi aınaldyrǵan úsh bas, bári jetedi. Keshegi qan keshken surapyl soǵys kúnderi osyndaı shaqty arman ettik emes pe. Shúkir, buǵan da jettik deımiz. «Bir joqtyqtyń bir toqtyǵy» bar degen osy da.

Biraq keı-keıde Vasılıı 43-ke kelip, pensıoner bolǵanyna qınalady. Ushqyshtar osylaı erte qartaıady dep qaljyńdaǵan bolam. Janyn jeıtin jaısyz oılardan aýlaqtatqym keledi. Maıdan kúnderin bylaı qoıǵanda, eki qulap, eki ólip tirilgeniniń ózi ne turady. Sen dúnıege eki kelip, eki júz jasaǵan adamsyń. Qaıta pensıaǵa kesh shyqtyń. Omyrtqań úzildi, jambasyń syndy, mıyń zaqymdandy. Sońǵy qulaǵanyńda saǵan jasaǵan operasıany eshkimniń basyna bermesin. Basyńnan — bir, omyrtqańnan — eki. Osynyń bárin azyrqanamysyń. Sen Otanǵa razy bolsań, Otan saǵan razy. Endi myna Maksımdi oıla, osy erte jetim qalyp júrmesin. Saqtan deımin. Kýrskige kelgennen beri eki ret esińnen tanyp aýrýhanaǵa tústiń. Sonyń bári sonaý samoletten tapqan paıdań ǵoı. Seniń basyńda bul ómirińe jeterlik úlken zaqymnyń izi bar. Saǵan tynyshtyq kerek. Sol úshin de osy jerge keldik emes pe. Jumys isteý sen úshin qaýipti. Qalǵan ǵumyrymyzda rahat ómir súreıikshi.

Mundaı sózderimdi kádimgideı tyńdap qalady. Keliskendeı bolamyz. Biraq jaratylys degen qıyn eken. Typyrlap qaıta mazasyzdana bastaıdy. Aqyry jumyssyz otyra almaıtynyna kózim jetti. Ózin qoǵamnan tys, kereksiz bolyp qalǵan jandaı sezindi. Oǵan qatty kúızeldi. Jınaq kasasynan pensıasyn alý — ol úshin azap. Shal-kempirdiń arasynda bolyp qartaıyp, qınalyp qaıtady. Qurǵyr, myna jaqsy kórgen adamyńnyń janyndaǵy bolymsyz renishti sezgish bolady ekensiń. Seniń de óz-ózińnen mazań kete bastaıdy.

Senesiz be, Kýrskige kelgennen soń birde qulap qalǵanyn jumysta otyryp bildim. Tap sol sátte júregim alyp-ushyp óz-ózinen shydamym ketti. Úıge barǵym kelip alasurdym. Qatelespeppin, essiz qulap qalǵanynyń ústinen shyqtym. Aýyq-aýyq osylaı aýyratyndy shyǵarǵan-dy.

Jumystan bosap, múlde qasynda otyrǵym da keldi. Biraq oǵan odan ári qınalatynyn baıqadym. Meni jumystan, balasyn baqshadan kútkenniń ózi oǵan qýanysh. Qasynda otyrýym aýrýyn udaıy eske salýmen para-par edi.

Qoıshy, aqyry jumysqa turdy. Áýesqoı ushqyshtardyń qalalyq klýbyn basqardy. Samoletpen taǵy da baılanysty. Baıqaımyn, óńi kirip, qaıta túlep, jasaryp keledi. Basynyń ustamasy da toqtaǵan sıaqty. Keı kúnderi sharshap kelse de, maǵan bildirgisi kelmeıdi. Pıanıno tartqyzady. Endigi tyńdaýshy ekeý. Maksım de úrip aýyzǵa salǵandaı ádemi ósip keledi. Aınaldyratyny — ákesi. Men pıanıno tartqanda oǵan óleń aıtqyzady. Kádimgideı dýmandy bir elmiz. Balasyna dep kitap jınap tastady. Buryn da ózi kitapqumar edi. Endi eki adamnyń atyna jınaıdy. Kóringen oıynshyqty alady. Bir bólme oıynshyqqa toly. Kádimgi oıynshyq magazıni dese de bolǵandaı.

Ómir barlyq qalpyna kelip, ketigimiz bitelip, kemistigimiz tolǵan shaqqa jettik. Ushqyshtar klýbynan balalar úıge kóp kele bastady. Vasılıı olarǵa kitaphanasyn kórsetedi, kitap beredi ne oqý kerektigin aıtady. Masterskoıynda jumysqa salyp, modelder jasatady. Balalardyń áńgimesine qaraǵanda, Vasılıı bular oqıtyn mekteptermen de tyǵyz baılanysta kórinedi. Úshtik baǵasy barlar klýbqa qabyldanbaıdy. Ushqyshtyqqa degen áýestik úlgerimge úlken septigin tıgizipti. Mektepterden, qalalyq partıa komıtetinen tanystar kóbeıdi. Tárbıe taqyrybyna leksıa oqýǵa jumsady. Qalalyq «Bilim» qoǵamyna múshe boldym dep keldi bir kúni. Kýrskidegi ushqyshtardyń kóbi úıdiń telefonyn bilip alyp, maza bermeıdi. Kádimgi Qıyr Shyǵystaǵydaı murnyna sý jetpeıtin ómir bastaldy.

Aýyryp qala ma dep qorqam. Ázir jaqsy. Mazasyz qyzmetke úırengen adamdy tynyshtyqtyń ózi aýyrtatyn bolý kerek. Meıli dedim. Dostarynyń, joldastarynyń myqtap kóbeıgenin Maksımniń týǵan kúninde bildim. Shaqyra beripti, shaqyra beripti. Úsh bólmeli úıdiń eki bólmesine áreń syıdy. Kúzde balamyzdyń oqýǵa baratynyn, taǵy jınalatynymyzdy aıttyq. Úıde dostary bolǵanda óziniń arqasy ustap, erekshe jarqyn bolatyn ádeti edi. Tap solaı boldy. Qıyr Shyǵystaǵy dostardan kelgen quttyqtaý telegrammalardy oqydy. Árqaısysyn otyrǵandarǵa táptishtep tanystyrdy. Maǵan pıanıno oınatty.

Nege ekenin qaıdam, baıaǵy Moskva men konservatorıany bitirgen kesh esime tústi. Dál sondaǵydaı jaınap, sondaǵydaı basqardy deısiń. Balasyna da óleń aıtqyzdy. Kópten kórinis bermegen qyzǵanyshy qurǵyr meniń qaıta mazamdy aldy. Arada ótken biraz jyl, basqa túsken aýyrtpalyq basyp tastaǵan ba desem, joq, keıbir kelinshekterdiń Vasáǵa qylmyńdaı qalǵanyn kórip, ishime shoq túse bastady. Biz áıel zaty qyzyqpyz ǵoı. Aýyrsa jylaımyz, saý bolsa qyzǵanamyz. Baıqaımyn, men babymda bola alsam, jigitim babynda sekildi. Balamnyń týǵan kúni kózimdi soǵan jetkizdi.

— Átteń, ishe almaı qor boldym-aý, — dedi keshten soń Vasılıı.

— Ókinishiń sol ǵana bolsyn.

Dárigerler ishimdik jaǵyna úzildi-kesildi tyıym salǵan bolatyn.

...Jazdyń tamyljyǵan jaqsy bir kúni edi. Vasá jas jigit pen bir jas qyzdy ertip keldi. Menimen olardy tanystyrdy. Eki kúnnen soń senbi bolatyn.

— Maıa, myna jastar úılenbekshi eken. Toı jasaıtyn jerleri joq. Ekeýmiz sıaqty tul jetim. Dostaryn shaqyrsyn. Toılaryn bizdikinde-aq ótkizse qaıtedi?

Vasılııdiń sózin ǵumyry eki etip kórmegen basym kelistim. Ózi basqaryp, ózi dúrildetip ótkizdi. Jastar qatty razy boldy. Nıkolaı degen jigit týǵan aǵasyndaı kórip, odan keıin kelinshegi ekeýi úıden shyqpaıtyn boldy.

— Men kisi tanysam, osy Nıkolaıdan jaqsy ushqysh shyǵady. Kóp sapalary soǵan keledi, — dep otyratyn ol joqta.

Bizdiń úı ekinshi aeroklýbqa aınaldy. Vasılııdiń masterskoıy kádimgi modelder mýzeıi boldy. Bir kún klýb jumysy, bir kún «Bilim» qoǵamynda, bir kún mektepterde — murynǵa sý jetpeı júrdi. Keı-keıde aýyryp ta qoıady, biraq oǵan mán berip júrgen ol joq.

Sondaı úıde jatqan bir kúni qalalyq partıa komıtetinen telefon soqty. azaıa sóılesti. Áńgime ne jaıynda ekenin ańǵara almadym. Qasyna kelsem, maǵan asúıdi nusqaıdy. Estimesin degendeı.

— Mashına jiberińder, qazir kelem, — dedi.

Túni boıy oralǵan joq. Men kóz ilmedim. Biraq bireý aýyq-aýyq telefon soǵyp turdy.

— Alańdamańyz, Vasılıı Mıhaılovıch sizge tynyǵa bersin dedi.

— Bul ne jumbaq? Ózi nege sóılespeıdi.

Ertesine kózi shúńireıip sharshap oraldy. Jasyrǵysy keldi. Men taqymdap bolmadym.

— Eshkimge aıtpa. Jurt qulaqtansa, qala úreılenip júrer. Nemisterdiń kómip ketken bomba qoımasy tabyldy. Sony qaýipsizdendirý kerek. Mamandar jınalyp aqyldasýdamyz. ushqysh retinde meniń de pikirim kerek bolǵan. Olaryna raqmet. Bul da maıdan, Maıa. Áskerı bólimshelerden saperler shaqyryldy. Óte qaýipti ári kúrdeli is. Bizdiki keńesshilik qana. Qoryqpa!

Zárem zár túbine ketti.

— Sen úshin soǵys baıaǵysha bitken. Jolama, onyń ústine sen múgedeksiń, dedim aıqaılap.

— Múgedeksiń. Myna sózdi aıtyp turǵan sen be, Maıa!

Shıqanynyń basyn julyp aldym-aý deımin. Daýysymyzdyń qatty shyqqanyn kórmegen Maksım úrpıip bizge qaraıdy.

— Jáı, ásheıin. Qaljyńdap turmyz.

— Óıtip qaljyńdamaıdy. Sender ursyp tursyńdar, dep aýzyn tompaıtty. Júgirip baryp ákesiniń moınyna asyldy. Aldyndaǵy ulyń úshin degendeı syńaı tanyttym da, ekinshi bólmege shyǵyp kettim.

Kóp keshikpeı kýrskilikterge arnap radıomen arnaıy habar berildi. Qala halqyn úreılenbeýge shaqyrdy, jer astyndaǵy qoımadan bombalardyń tasylatynyn, qaýipsiz etiletinin habarlady. Búginshe úılerinde bolmańdar dedi. Qansha sabyrǵa shaqyrǵanmen, halyqtyń aty halyq qoı, abyrjyp úreıli sezderdi kóbeıtip jiberdi.

Vasılıı de úıde joq. Janymyzdy taǵy shúberekke túıip otyrǵanbyz.

Jergilikti radıo damyl-damyl sóılep tur. Eń sońǵy bombany áketti, qalaǵa endi qaýip joq!

«Ýh» dep jeńildegendeı boldyq. Meniń tóbemnen zil qara tas qaıǵynyń janshyǵanyna qanshama kún. Elmen birge eńsemdi kótergim keledi, biraq eki ıyǵyma eki put topyraq artyp qoıǵandaı boıymdy áldene bosatpaıdy. Maksım úshin ǵana kúlgen bolam. Ol da ákesin saǵat saıyn suraıdy. Mektepke baramyn dep satyp alǵan kitaptaryn kezek-kezek aqtaryp, ákesine kórsetýge asyq. Esik tyqyr ete qalsa tura júgiredi. Nıkolaıdyń kelinshegi óńi qashyp birneshe ret kelip ketti. Kúıeýi shofer edi. Ol da erikti komsomolester qatarynda sol jumysta júr.

Qala tikesinen tik turǵan. Áskerı bólimshelermen birge búkil aktıv jumyldyrylǵan. Birneshe kvartal boıy transporty júrgizbeı tastady. Kóshe toly mılısıa, soldattar. Kúni boıǵy osy bir kórinistiń ózi-aq záreńdi alady.

Endi bári tarady, bári jaıma-shýaq ornyna keldi. Radıodan saltanatty mýzyka oınap ketti. Birer jerden raketa atylyp, birer kósheden án estiledi. Qumyrsqasha qaptap halyq kóshege shyqty. Bir kúnniń ishinde qalada tirshilik toqtap, bir tirildi. Kúni boıy kóshe de susty, kóńil de susty edi. Endi bári máz-meıram.

Túngi saǵat on. Vasılıı áli joq. Bir kezde aýladan dabyr estilgendeı boldy. Bir top adam eki-úsh jeńil mashınadan túsip jatyr. İshterinde Vasılıı kórinbeıdi. Balamyz ekeýmiz terezege jabysyp qalyppyz. Kele jatqandardyń óńi sýyq. Bul tegin júris emes.

— Qymbatty Maıa Denısovna! — dedi qalalyq partıa komıtetiniń sekretary, — biz Vasılıı Mıhaılovıchten aıyrylyp kelip turmyz.

— Papam! — dep Maksımniń shar ete qalǵanyn bilem. Ar jaǵy esimde joq. Qulap bara jatqanymda turǵandar súıep qapty...

Maıa Denısovnanyń kózi jasaýrap, oramalyn qolyna aldy. Qulap keter me degen qaýippen men onyń shyntaǵynan súıeı berippin.

— Qoryqpańyz. Qulamaımyn. Shynyqtym. Jylaı-jylaı kózdiń jasy da taýsyldy. Qaıǵymen de adam qaırattanady eken.

Bar qurmet, qoshemetimen búkil qala sońǵy saparǵa Vasılııdi shyǵaryp saldy. Basyna jaqsylap eskertkish ornatty. Tórt jylǵy soǵystan aman qalyp, eki ret samoletten qulady onda da jany olja bolyp edi. Endi, mine, soǵys bitken soń 20 jyldan keıin qaza tapty. Ókinishti me, joq pa?

Onyń ústine qalaı bolǵan deısiz ǵoı. Sońǵy bombany

Nıkolaıdyń mashınasyna tıep, qaladan alysqa aparyp jarýǵa alyp shyǵady. İnim edi, birge baram dep bolmaıdy. Nıkolaı da qalyńyz dep ótinedi. Ajaly ǵoı, kónbeıdi. Ol bireýdi jaqsy kórse, onyń jolynda ólýge qashan da ázir. Tabıǵaty solaı bolatyn. Jas úılendi dep aıady ma eken. Qastarynda basqa áskerı mamandar da bolady. Búkil tehnologıa jaqsylap oılastyrylǵan. Oǵan deıingi bombalardyń bárin jarǵanda eshbir shyǵyn bolmaǵan. Adamdar shetinen din aman.

Nıkolaıǵa: «Atańa nálet, soǵystyń sońǵy bombasyn óz qolymmen jaraıyn», — depti. Tıisti jerine, elsiz jerge, árıne, bomba aparyp túsiriledi. Mashına da, kelgen adamdar da qajetti qashyqtyqqa ketedi. Kúni buryn belgilengen tasaǵa tyǵylady. Gúrs ete qalǵanda saǵatyna qarap sanap turǵan Vasılıı de ushyp túsedi.

Basyna qan quıylǵan deıdi. Dóp kelýin kórdiń be. Neshe kúngi áýre, úreı ózi juqarǵan tamyrdy jaryp jibergen ǵoı.

Meniń bir qaıran bolǵanym, osynyń bárin Maıa Denısovna asa bir sabyrmen aıtyp kele jatyr.

— Sizge men bir sumdyqty aıtaıyn. Jurt kópke deıin tań bolyp júrdi. Sol álgi talyp turǵan soń kózimnen jas shyqpaı qoıdy. Bedireıdim de qaldym. Aıttym ǵoı sizge, sheshem ólgende solaı boldy dep. Munda da sóıttim. Tisim qaırala berdi. Kimge qaıradym? Sheshem ólgende darǵa asqan nemisterge qaıraǵan shyǵarmyn. Siz meniń ne aıtqym keletinin bilesiz be? Munda da ol tegin qaıralmaǵan. Soǵys bitken joq áli, — dedi Maıa Denısovna julyp alǵandaı. Eki kózi zárlenip óktem sóıledi. Názik, nazdy áıeldiń muńynan góri qatal úkimge uqsap ketti aıtqandary. Kishkene súıkimdi judyryǵyn túıip alypty. Tanaýy sál ǵana qýsyrylyp, erinderi diril qaqty. İshinde ot oınap, ol kópten tynshyǵan daýylmen birge kóterilip kele jatqandaı kórindi maǵan.

— Sizdiń anaý anańyzdy da óltirgen soǵys. Kórgen qısapsyz qıyndyǵy qyltamaqtaı dert bolyp jabyspaǵanyna kim kepil. Jasyńyzǵa jetpeı júregim deısiz. Oq tımegenmen, ot tıgen júrek qoı ol. Kádimgi soǵys otyn aıtam. Ol sharpymaǵan semá, bizdiń urpaqta ol ot kúıdirmegen pende bar ma? Sol kúıiktiń bir qurbany qarsy aldyńyzda turǵan myna menmin. Meniń jastyǵym, meniń mahabbatym, meniń ǵumyrym! Meni bedeý qylǵan, urpaqsyz qaldyrǵan soǵys emeı nemene. «Jasyńyzda qatty shoshyndyńyz ba, sýyqta qaldyńyz ba?» — deıdi dárigerler. Qaı shoshynyp, qaı sýyqta qalǵanymyz esimizde. Anamnyń darǵa asylǵanyn kórgennen asqan shoshyný bola ma!

Jyltyraǵan syrtyma qarap, tórt túligi saı shyǵar dep oılaıtyn bolar. İshimde saý-tamtyq joq ekenin qaıdan bilsin. Syrymdy uq, ólshem jetpes qaıǵymdy kór dep qaısysyna aıtam. Tán jarasy jazylar, jan jarasy jazylmas dep sizge aıtqanym sondyqtan bolatyn. Bul soǵys tánge ǵana jara salǵan joq, jandy da jaradar etpedi me.

Jarsyz áıel qansha, uryǵy ashylmaı urpaqsyz qalǵan urǵashy qansha! Kári qyzdar nege kóp? Erkek tappaǵandyqtan emes, erin tappaǵandyqtan, mahabbatyn tappaǵandyqtan. Qurbylary qurban bolyp ketti olardyń. Jaratylystyń zańy, tirshiliktiń qamy dep kóńiline loqyǵa urynǵannan góri, olar qulazyp júrse de qıalynan nár alǵandy artyq sanaıtyn shyǵar. Ol kári qyzdar ómirin bosqa óksitkennen góri óstip ótkenin qalaıtyn shyǵar. Jan jarasy emeı nemene bul?

Men qaıta shúkir deýim kerek. Jar qushtym, az da bolsa qyzyq kórdim. Jar bolǵanda qandaı! Qysqa ómirimen qymbat mura qaldyrdy ol maǵan. Rýhanı murasyn aıtam. Vasılıımen birge turǵan jıyrma jylym bir jaǵynan, balta sabyndaı sholaq kóringenmen, bir jaǵynan, myń bir túndeı uzaq hıkaıa sekildi. Árbir kúnin qaıta aqtaryp oqysam, jastyǵyma, qaıtalanbas mahabbatyma oralamyn, óz-ózimnen mas bolam. Oralam da túleımin, oılanam da júdeımin. Túleıtinim — sondaı janǵa kezdeısoq bolsa da tap bolǵanym. Kúni búgin kórgen tátti tústeı bolady da turady. Bir aýyq ózime-ózim kúdiktenem, jaqsy adamǵa jar bolǵanym ras pa deımin. Júdeıtinim — tez aıyrylyp qalǵandyǵym. Qymbattyǵyn bildirý úshin de qysqa ómir súrgen shyǵar.

Vasılııdiń qasynda júrip aspandap ketkenimdi, asqar shyńnan qaraýǵa úırengenimdi bilmeppin. Ol meni asa bir bıik ólshem órine tastap ketipti. Ózgelerge sol ólshemmen, sol bıikten qarap kóńilim tolmaıdy, qarnym ashady. Basyń jas, balań bireý, kúıeýge shyǵyp al deýshiler de tabyldy. Ómirińdi óksitpe — ondaılardyń aıtar sózi osy. Óksitý degendi olar basqasha, men basqasha túsinetin bolsam kerek. Vasılııdi esime alǵanda bári alasa bop ketetinin qaıdan bilsin. Tóbeshikte turyp moınymdy sozǵannan góri tóbeden erkin sholý qanyma sińip ketipti. Osyndaı ólshemmen tirlik etýdi búkil ǵumyrymen ósıetke qaldyrypty. Bıikke ǵana ushpapty, meni de bıikte ustapty. Sol bıiktigi úshin ǵana oǵan tabynǵan edim, endi kúnde saǵynam. Bir kezde kózimnen shyqpaǵan jas qazir kól-kósir, aǵyl-tegil. Bir jylǵa jetpeı birtúrli boıym bosap, ózimdi-ózim ustaı almaıtyn halge ushyradym. Dúnıe múlki, ár zaty, esime túsken ár qareketi eljiretip qoıa beredi. Solyǵymdy basa almaı, solqyldap jatyp uzaq túndi ótkizgen kezderim az bolmady. Alǵashqy kúnderi kózimnen jas shyqpaǵanyna tań qalsam, endi sonshama kóz jasynyń kóldeı bolyp qaıdan kele beretinine tańyrqaımyn.

Balamdy aıaýdan da qaldym. Aıamaıyn demeımin, ózimdi-ózim ustaı almaı ketemin. Mektepke barǵanyn da kórmedi-aý dep ókinem. Bir sát balasyn jetelep, máz bolyp mektepten kele jatqandaı elesteıdi. Buıra shashy, qyr muryny, tik denesi, nyq adymy — túgel kóz aldyma keledi. Kúlisi, júrisi, tynysy, turysy — taǵy da boıym bosap, álimnen aıyryla bastaımyn. Sharshaǵanym sonsha, úıdi aıyrbastap basqa jerge kóshkim de keldi. Artynan oılap qarasam, onym aqymaqtyq eken. Nege qara ornyn tastap, qara basymdy alyp qasham. Onyń ár qımylyn esime alyp, qoly tıgen ár dúnıesine janasyp júrgenniń ózi janyma azyq emes pe. Nege qashamyn men odan?

Búgin qara ornynan qashsam, erteń bárinen de qashqanym emes pe. Jo... joq, esińnen adaspa, Maıa Denısovna deımin. Sen basqa qaırat kórset. Bir kúni túsimde tý syrtymnan myqtap qushaqtap alypty. Bulqynam, bulqynam, júzin kórgim keledi, jibermeıdi. Tas qylyp ustaǵan kúıi ábden sharshatty. Ashý shaqyrǵym keldi. Ǵumyry óıtip qatty oınamaıtyn. Tipti óreskel kórindi. Álden ýaqytta Vasám jarylatyn bombaǵa uqsap keledi. Aıqaı salyp, shoshyp oıandym. Balamdy da shoshytyp aldym. Sóıtsem, bastyrylyp qalyppyn

Mine, osyndaı kezeńderdi de bastan keshemiz. Ne dep oılaısyz muny? Tán jarasy ma, joq álde, jan jarasy ma? Árıne, jan jarasy. Mundaı azaptan góri bir aıaq, bir qoldy kestirgenniń ózi jeńil bolar. Jan jarasynyń jazylýy múmkin be? Soǵys biz úshin bitken joq deıtinim sondyqtan.

Birneshe jyl boldy, kýrortqa kelem. Árkim ártúrli oılaıdy, árıne. Syrt synym bolǵandyqtan, qyryndaıtyn da tabylyp qalady. Biraq olar meniń qumarlyǵymdy qozdyrmaıdy, qaıta zyǵyrdanymdy qaınatady, Vasılııdiń baǵasyn arttyra túsedi. Kisineıtin erkekter bar ǵoı, biraq kisisi az ǵoı. Kisimen ótken ómirimdi maktan tutam da, kisinegish erkekterge jırene qaraımyn. Vasılııdiń arýaǵynyń ózi abyroıymnyń kilti.

Olardiki de ózinshe ómir, ózinshe qyzyq shyǵar. Shurqyrasyp tez tabysar, tez jabysar. Meniń uǵymymda bul ar aldyndaǵy opasyzdyq. Odyrańdap, oqyranǵandardyń talaıyn kórdim, talaıynyń sazaıyn da berdim. Óıtkeni bizder rýhanı eki dúnıeniń adamdarymyz. Janasýymyz, tutanyp, tutasýymyz múmkin emes.

Mynaý mýzyka tilinde «falyn» degen termın bar. Búkil yrǵaqty, áýezdi úndi buzyp-buzyp ketedi. Talantty dırıjerlerdiń janyn qınap, júregin jaraly qylatyn sol jadaǵaı, jalǵan yrǵaq. Ondaı yrǵaqqa dırıjerler tóze almaıdy, ashý shaqyryp aıqaılap jiberetinderi de bolady. Meniń aıtyp otyrǵanym da bizdiń búkil rýhanı orkestrimizdegi kezdesip qalatyn jalǵan ún, jaramsyz yrǵaq jaıly.

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, alǵash men kelgende qandaı oıda boldyńyz? — dedi Maıa Denısovna. — Urynarǵa qara tappaı júrgen áıel shyǵar dep qalmadyńyz ba?

— Alǵashqyda, ras, tosyndaý boldy. Biraq keýdeńizdi kernegen tuńǵıyq bir syrdy kózińiz jasyra alǵan joq.

— Ańǵarǵanyńyzǵa raqmet. Sol sebepti de bizdiń aramyzda ádemi syılastyq ornap, syr shertildi. Jaqsy jarastyqpen jan jarasyna em izdedik. Ustamdylyq degen uıaty bardan ǵana shyǵady. Raqmet! Endi Maksımime jeteıin. Kóringenge kóz jasymdy kórsete berýge de namystanýshy edim. Syrt adamnan sizge ǵana syr shashtym. Ózim sıaqty ózegi sherli me desem, sizdiki ánsheıin júrektiń soqpasy eken ǵoı. Jazylasyz. Qaıǵyrmańyz. Odan úlkeninen saqtasyn.

— Kóriskenshe. Erteńge deıin aman bolaıyq.

Maıa Denısovna qolyn bulǵap, sylań qaǵyp bara jatty. Men ańyryp turyp qappyn. Alystan tipti ádemi eken. Ár jigit-aq meniń kelinshegim osy bolsyn degendeı.

Syrty — syndy, ishi — muńdy. Taǵdyry talaıdy tolǵandyratyn adam bir. Muńynda da sulýlyq bar. Adamgershiliktiń, bıik parasattyń, rýhanı beriktiktiń sulýlyǵy. Jan jarasy jahanǵa jar salyp tur — qurysyn soǵys! Saq bolyńdar, adamdar!

Kýrorttan qaıtar kún taıady. Maksım mamasynyń aldynan shyqqanda qýansyn dep oıynshyq izdedim. Ushqyshtyń balasy endi kosmonavt bolsyn. Gagarınniń qoldan quıylǵan beınesin aldym. Maıa Denısovnamen qoshtasqaly kele jatyrmyn. Bireý «bazarlyq satyp almaısyz ba», — dedi. Qolynda kól betinde qalqyǵan jalǵyz aqqýdyń beınesi. Aqqýy da, kóli de shynynyń ishinde, syrtynan ádemi kórinedi. Dereý aqshasyn tólep ala qoıdym. Asa bir laıyq eskertkish taptym-aý dep qýanyp kettim.

— Mynaý Maksımge! Mynaý ózińizge!

Ákelgen bazarlyq eskertkishterime uzaq qarap turdy da, Maıa Denısovna kózine jas aldy.

— Siz maǵan úlken oı salyp tursyz. Ákeden bala artpasa, ustazdan shákirt ozbasa, ilgeri basý joq qoı. Nemdi aıaıyn. Vasámnyń ákelik sezimin oıatqan Maksımge arnalar endi bar ómirim. Sonyń tileýi, sonyń qyzyǵy endigi qalǵan... Sizge de lám deı almastan áneýkúni baryp kelgenim sol ǵoı. Áıteýir bári sátti. Jas dene soqyrishekten tez jazylar. «Bar, emdel» dep ózi qaıyryp jiberdi. Endigi qamqorym sol. Yqylasyńyzǵa kóp raqmet!

— Al endi mynaý aqqý, Maıa Denısovna, meniń aq kóńilimniń kýási bolsyn. Bizdiń halyqta jandydan dúnıedegi eń tatý, bir-birine eń adal osy qus degen ańyz kóp, jyr da jetedi. Shynynda da solaı. Ǵalymdar da rastaıdy ony. Sulýlyq degenniń ózi tatýlyqta bolsa kerek. Qandaı ádemi qus, á. Sýretiniń ózine suqtanyp qaraısyń. Jubyn jazbaıtyn osynaý shirkindi músinshi jalǵyz jasap qoıypty. Sizdiń demalys kúnderi aıtqan áńgimeńiz maǵan aqqýdyń jalǵyzsyraǵan naryndaı bop estildi. Sulý qustyń úni de syndy, muńy da syndy. Men úshin siz de solaı kórindińiz. Muńyńyzdan da zamandasymnyń rýhanı sulýlyǵyn kórdim. Osynaý dúnıe az kúnde sizden alǵan áserimdi esińizge salyp júrsinshi.

— Raqmet! Apyr-aı, munyńyzǵa tolqyp ta turmyn, sasyp ta turmyn. Tolqıtynym, aqqý ekeýmizdi juptaǵanyńyz, — dedi Maıa Denısovna abyrjyńqyrap. — Sasyp turǵanym, qolymda eshteńe joq edi, men beıbaq basym esh nárse oılamappyn...

— Siz meni renjitesiz, Maıa Denısovna. Men qarymyn surap turǵam joq.

— Jo... joq. Ǵafý etińiz. Olaı degenim emes.

Oqys oı túsip, qýanyp ketken adamsha stoldyń ústindegi aq qutyny julyp aldy.

— Mynaý osynda kelgeli shólimdi qandyryp, dárý sýyn iship júrgen aq qutym edi. Portfelińizge salyp qoıyńyzshy. Kózińiz túskende eń bolmasa esińizde júreıin. Osyndaı bir egilgen kelinshekti kórip em dersiz. Biraq ol ózińiz úshin ǵana, oıyńyzǵa túsirý úshin ǵana. Aıtqan áńgimemdi qupıa ustańyz. Jan jarasyn jarıa ete bermeıdi ǵoı. Syrǵa berik bolarsyz dep senem. Shartym — osy. Aq qutym ári aýzyńyzdyń qulpy bolsyn. Soǵan ýáde etesiz be?

Iá, men ýáde etken edim. Keshirińiz, Maıa Denısovna! Sózimde endi tura almadym. Siz týraly syrǵa qulyp salyp qoıýǵa dátim barmady. Tán jarasyn da, jan jarasyn da emdeıtin ýaqyt deıdi ǵoı. Sol ýaqyt meni de arashalap alyp qalar...

---