InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej stýdenti   
Oryndaǵan: T-54 top stýdenti Sattar Uldana Baqdáýletqyzy

 

Arrenıýstiń álektrolıttik dıssosıasıa ilimi boıynsha qyshqyldar degenimiz sýda erigende sýtek ıondaryn, al negizder degenimiz - gıdroksıl ıonyn túzetin qosylystar bolyp sanalady.

Alaıda búl klasıkalyq teorıa osy turǵyda myna máselelerge nazar aýdarmady:

1. Sýdan ózge eritkishter qarastyrylmady.

2. Beıtaraptandyrý reaksıasyn qyshqyl ıony N⁺ -tiń negiz ıony ON^- - pen árekettesýdiniń nátıjesi dep qana túsindirdi. Al kez-kelgen qyshqyl-negiz eritindisin tuz eritindilerimen de beıtaraptandyrýǵa bolatyndyǵyn es-kermedi. Mysaly, tuz qyshqylyn natrıı asetatymen, al sirke qyshqylyn natrıı karbonatymen beıtaraptandyrýǵa bolady:

3. Arrenıýs ilimi - sýdy tek ıonǵa ydyratatyn orta dep qana qabyldady jáne ıondardyń eritkishpen árekettesýge túsetindigin qarastyrmady. Mysaly,

4. Amfoterlik qasıetke ıe gıdrooksıdterdi, olardys N⁺ nemese ON^- ıonǵa dıssosıasıalanýynan ǵana dep túsindirgen ilim, keıbir qyshqyldardyń da amfoterlik qasıet kórsetýine jaýap bere almady.

Joǵaryda atalǵan máseleler ǵalymdar Brensted jáne Laýrı usynǵan "Qyshqyl - negizderdiń protolıttik teorıasynda" óz sheshimin tapty.

Atalgan ilim boıynsha qyshkyldar degenimiz protondy berip jiberetin, al negizder degenimiz protondy ńosyp alatyn qosylystar.

Protonyn berip jibergen qyshqyl ózi týyndatqan "sabaqtas" (soprájennyı) negizge aınalady. Mysaly:

Ózgeris barysynda ylǵı da proton berilip ne qosylyp alynatyn bolǵandyqtan, teorıa protolıttik dep atalynǵan. Alaıda eritindide bos protondar ushyraspaıdy, olardyń bári derlik eritkish molekýlalarymen baılanysta bolady. Eritindidegi ıondardyń eritkish sý bolǵan jaǵdaıda baılanysyp júrýi gıdrattangan, al ózge eritkish molekýlalarymen baılanysyp júrýin solvattangaı nondar dep ataıdy.

Mysaly, Na⁺ katıony óziniń tóńiregińde 70-ke jýyq, al K⁺-katıony 20-ǵa jýyq sý molekýlalarymen baılanysyp gıdrattanady. Al, protonnyń sý molekýlasymen qosylǵan túri gıdroksonıı dep atalady:

Qazirgi tanda protolıttik teorıa boıynsha eritkish molekýlasymen qosylǵan protondy "lıonıı ıony", al protony bólinip ketken eritkish anıonyn "lıat ıony" dep ataıdy. Mysaly:

Múndaǵy, gıdroksonıı  H₃O⁺- lıonıı ıony,

gıdroksıl  OH^- - lıat ıony.

Eritkish retinde kóp paıdalanylatyn suıyq amıakpen sýsyz sirke qyshqylynda da osyndaı ózgerister oryn alady.

Mundaǵy amonı ıony NH₄⁺- lıonıı ıony, amıd - ıony NH^-₂,   - lıat ıony.

Mundaǵy, asetonıı SH₃COOH₂⁺- lıonıı ıony, asetat ıon CH₃COO^- - lıat ıony.

Sonymen qyshqyldy - negizdik protolıttik teorıa boıynsha qyshqyl protonyn berip jiberip negizge aınalady, ıaǵnı júıede qyshqyl jáne negizden turatyn jup týyndaıdy. Osy juptardy protolıttik juptar nemese sabaqtasqan protolıtter (soprájennye protolıty) dep ataıdy.

Mysaly:

qyshqyl      negiz protolıt

protolıttik jup

Mundaǵy Cl^- - ıony sabaqtas nemese týyndaǵan negiz dep atalynady. Keıbir oqýlyqtarda "soprájennyı" sózin "iliktes" dep aýdarǵan balamalar da ushyrasady.

Joǵarydaǵy lıonıı jáne lıat ıondarynyń túzilýine nazar aýdarsaq bir eritkish molekýlasy protondy qosyp ta, berip te jiberetin qasıet kersetindigin baıqadyq. Mundaı protolıtter amfı-protolıtter dep atalady.

Mysaly, sý, amıak molekýlalarynda biri protondy berse, ekinshisi ony qosyp alyp jatyr:

Osy turǵydaǵy oryn alatyn ózgeristerdi avtoprotolız reaksıasy dep ataıdy jáne jalpy osyndaı eritkishter úshin teńdeý tómendegishe jazylady:

Teńdikten kórip otyrǵanymyzdaı qyshqyl men negiz ózara sabaqtasa baılanysyp tur. Árbir qyshqyldyń ózindik negizi bar. Dál osylaı, proton qosyp alý barysynda túzilgen negizdiń de ózindik qyshqyly bar. Demek, biz ylǵı da qyshqylmen negizden turatyn zattar júbymen júmys isteımiz.

Mysaly, sý molekýlasynyń proton bergeni qyshqyl, al qosyp alǵany negiz bolyp tabylady. Osylarǵa sáıkes sabaqtas negiz jáne sabaqtas qyshqyl túziledi. Jalpy jaǵdaı úshin HSolv jáne Solv^- nemese HSolv jáne H₂Solv⁺ sabaqtasqan qyshqyl-negiz jubyn bildiredi.

---