InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej stýdenti   
Oryndaǵan: T-54 top stýdenti Kósherbaı Gýlshat Perdebaıqyzy

Eritkishterge jáne onda eritilgen zattardyń eritindilerine qyshqyldyq - negizdik qasıetter tán. Qyshqyl-negiz úǵymdaryn qarastyrý barysynda ártúrli kózqarastar ushyrasady. Endi olarǵa qysqasha toqtalalyq.

Ózimizge tanys sýdy erigende sýtek katıondaryn túzetin zattar qyshqyldar, al gıdroksıl anıondaryn túzetin qosylystar negizder dep atalatyndyǵy klasıkalyq Arrenıýs iliminen belgili.

Demek, keltirilgen kózqaras boıynsha zattardyń qyshqyl nemese silti bolyp atalýy olardyń eritkish boıyna bergen ıon túrimen anyqtalady dep tújyrymdalady. Túptep kelgende sýdyń ózi de joǵarydaǵydaı ıon túrlerine ydyraı alady, ıaǵnı:

Osy sebepti ǵalymdar Brensted jáne Laýrı qyshqyldar jáne negizder úǵymyna óz teorıalaryn úsyndy.

Býl pikir boıynsha qyshqyldarga protondy berip jibere alatyn, al negizderge osy protondy qosyp alatyn zattar (molekýla, ıon) jatady.

Ózgeris barysynda proton qosylyp ne alynatyn bolǵandyqtan bul ilim protondy nemese qyshqyl - ne-gizderdiń protolıtti teorıasy degen atpen kópshilikke tanymal boldy.

Atalǵan teorıanyń artyqshylyǵy kez-kelgen proton bóle alatyn eritkishterde beıtaraptandyrý reaksıasyn talqylaýǵa bolady. Mysaly:

Eritkishterde proton berip ne qosyp alyp júretin ózgerister, tek ıondar qatysynda júretin reaksıalardyń bir túri gana. Sondyqtan protolıttik teorıadaǵy "qyshqyl - negiz" ugymdaryn odan ári damytqan Gýtman men Lındkvıs jáne Ebert jáne Konopıktiń - solvojúıeler teorıasy (teorıa solvosıstem). Bul kózqaras boıynsha - ıon qatysynda júretin reaksıalardyń bárin de "ıonotropıa" degen úǵym biriktirýi tıis.

Ionotroptyq solvojúıeler túsinigi boıynsha qyshqyldar degenimiz - eritkishte qyshqyldyq qasıetke ıe katıondar konsentrasıasyn, al negizder - negizdik qasıetke ıe anıondar konsentrasıasyn arttyratyn qosylystar.

Protolıttik teorıa boıynsha eritkish molekýlalarymen árekettesip túzilgen ıondar lıonıı jáne lıat dep atalady (kelesi taqyrypta keńirek toqtalamyz). Mysaly, sý jáne amıak boıynda tómendegideı ózgerister oryn alady:

Dál osyndaı eritkish molekýlalarymen qosylyp solvattanǵan ıondar túzilýi solvojúıeler iliminde de oryn alady. Mysaly,

Joǵaryda túzilgen H₃O⁺, NH⁺₄ - katıondaryna qatıon-qyshqyldar NO⁺, SO²⁺, al OH^-, NH₂^-- anıondaryna - anıon negizder NO^-₃, SO₃^2- sáıkes keledi.

Sonymen, protolıttik teorıany negizge ala otyryp, eritkishtiń boıynda onyń katıon mólsherin (H₃O⁺, NH⁺₄, H₃SO₄⁺t.b.) arttyratyn zattar qyshqyldar, al eritkishtiń anıon mólsherin (OH^-, NH₂^-,HSO^-₄)   arttyratyn zattardy negizder dep qarastyratyn kózqaras solvojýıeler teorıasy dep atalady. Búl kózqarastyń bir artyqshylyǵy - sýdan ózge eritkish boıynda oryn alatyn tepe-teńdikti sıpattaıtyn sandyq kórsetkishterdiń eseptelinýi dál eritkish sý bolǵan kezdegimen birdeı. Mysaly, sý úshin:

Ózge kez-kelgen eritkish úshin mysaly NH₃ bolsa:

Mundaǵy:  S - eritkish degen maǵynany bildiredi;

K_w jáne K_S - sýdyń jáne eritkishtiń ıondyq kóbeıtindileri.

Lúıs kózqarasy boıynsha bólinbegen bos júp elektrondary bar zattar negiz, al osyndaı jup elektrondy qosyp alý múmkindigine ıe zattar qyshqyl bolyp eseptelinedi.

Lúıs kózqarasy boıynsha kompleks túzilý reaksıalarynyń bári de donorly - akseptorly baılanys túzetin qyshqyldy - negizdik árekettesý tobyna jatady. Alaıda, bul turǵyda, qúramynda protony bar qyshqyldardyń qyshqyldyq qasıet kórsetýin túsindirý tyǵyryqqa tireledi.

Qyshqyldy - negizdik teorıalar ishinde jalpy jaǵdaıdy eskergen ilim qazaqstandyq ǵalym M.Ýsanovıchtiń qyshqyl-negizder teorıasy. Bul teorıa boıynsha qyshqyl-negizderge tómendegideı anyqtama beriledi.

Qýramynan katıon bólip jibere alatyn jáne anıon, álektron jýbyn qosyp ala-alatyn zattar qyshqyldar dep atalynady.

Negizder degenimiz qúramynan anıondy nemese álektron bólip jibere alatyn jáne katıondardy qosyp ala alatyn zattar.

Mysaly:

Mundaǵy metılıodıd - qyshqyl, óıtkeni CH₃⁺ katıonyn berip jiberdi, al trımetılamın - negiz, katıondy qosyp aldy. Atalǵan reaksıa túri Brensted - Laýrı boıynsha qyshqyldy - negizdi reaksıalar túrine jatpaıdy, óıtkeni proton berý-alý prosesi oryn alǵan joq.

Ýsanovıch teorıasynda joǵaryda keltirilgen teorıalardaǵydaı shekteýler joq (ıaǵnı proton, álektron júbyn berip ne qosyp alý sıaqty naqty ózgerister). Teorıanyń jalpylamalyǵy óziniń keń qanat jaıýyna kedergi keltirdi. Hımıalyq reaksıalardy totyǵý dárejesi ózgere jáne ózgermeı júretin ózgerister dep negizinen eki topqa bólýge bolady. Al Ýsanovıch teorıasy boıynsha barlyq reaksıalar qyshqyldy - negizdik bolyp qana toptalady.

Qyshqyl -negizder ilimi keń talqylanǵan dúnıelik jáne keıde bir-birin qaıtalaıdy desek qatelespeımiz. Mysaly, Berrým, qyshqyl-negizderdi -Lúıs jáne protondyq teorıa jıyntyǵynan turatyn kózqaras túrǵysynda qarastyrdy. Búl ilim boıynsha qyshqyl protondy berip jiberýshi qosylystar, al Lúıs qyshqyldaryn antınegizder dep atady, ıaǵnı tek ataýlar ǵana ózgerdi.

Sonymen qatar, qyshqyl -negizderdi kvantty - mehanıkalyq turǵyda qarastyratyn teorıalar da bar.

Lúıs teorıasynyń negizinde týyndaǵan Pırsonnyń "júmsaq jáne tik" (mágkıe ı jestkıe) qyshqyldar úǵymynyń da ǵylymdy damytýda ózindik oryny bar ekendigin esten shyǵarmaýymyz kerek.

Pırson kózqarasy boıynsha álektron júbyn qosyp alatyn qyshqyl (A) jáne ony berip jiberetin negiz (V) arasynda turaqty qyshqyldy -negizdik AV - kompleksti qosylysy túziledi dep qarastyrylady, ıaǵnı:

---