InfoHub Logo

№42 Jalpy bilim beretin mekteptiń
6 "B" synyp oqýshysy: Átike Ámına
Jetekshisi: Saltanmýratova Elmıra Hamıtovna

Kóktem ... Shýaqty kóktem, shuǵylaly kóktem. Ásirese, bul kóktemdi baq ıeleri men dıhandar qalaı kútedi deseńizshi! Kóktem shyǵysymen olar jer ananyń tósin gúlge oraıdy. Gúl. Bizdiń ata-babalarymyz «jerdiń kórki - gúl» deıdi emes pe? Desek te, gúldiń de gúli bar. Kóktemgi baqtyń eń áıgili gúli – qyzǵaldaq (túlpan). Qaharly qystan jalyqqan adam kóńiline qýanysh syılap, sáýleli sezimdi qytyqtap oıatatyn da osy gúl. Sondyqtan da baq ıeleri ózderiniń baqshasyn gúldendirýdi qyzǵaldaqtan bastaıdy. Sondaı aq, bul gúl mektep aýlasynda da ádemi kórik beredi.

Negizinen qyzǵaldaqtyń Otany - Ortalyq Azıa. Ol túrik kóshpendileri arqyly Azıanyń basqa bólikterine tarap, parsy, túrik memleketteri patshalarynyń súıikti gúline aınaldy. Qyzǵaldaq HÚI ǵasyrdyń ortasynda Túrik elindegi nemis elshisi arqyly Germanıaǵa jetti. Osy kezden bastap, Eýropa baılary úshin qyzǵaldaq erekshe oryn aldy. Al, golandıalyq baı saýdagerler úshin qyzǵaldaq - baılyqtyń belgisi boldy. Tipti, erekshe túrleri úshin bar baılyǵyn jumsaǵandar da kezdesti.

Jalpy, qyzǵaldaq - lalagúl tuqymdasqa jatatyn pıaz tekti kópjyldyq shóptesin ósimdik. Onyń júz elýge jýyq jabaıy túri bolsa, 32 túri Qazaqstannyń dalalary men taýlarynda ósedi. Qazaqstannyń endemıgi bolyp sanalady. Seleksıonerlerdiń birneshe jyldar boıǵy eńbekteriniń arqasynda búginde qyzǵaldaqtyń úsh myńnan astam túri bar.  

Bulardyń bıiktigi 5-50sm.ge deıin. Sabaǵy jumyr, tik ósedi. Tamyrymen jalǵasqan býynynda pıazshyǵy bolady. Jemisi - qaýashaq.

Qyzǵaldaq ásemdik jáne gúlinen hosh ıisti zat alý úshin ósiriledi.

Qyzǵaldaqtyń jer astyndaǵy bóligi kóktemde qysqa ýaqyt ishinde damıdy. Olar 20-25kún boıy gúldeıdi.

Qyzǵaldaqtyń eń alǵashqy toby sáýir aıynyń ekinshi jartysynan gúldeı beredi; Brııan Star bıiktigi 20-25  sm.-ge deıin, túsi qyzyl qońyr, Ibıs bıiktigi 20-25 sm.-ge deıin, túsi ashyq sary, Elektra bıiktigi 20-25 sm.ge deıin, túsi - shymqaı qyzyl (qara qoshqyl), Mýrılo- bıiktigi  20-25sm.ge deıin, túsi aq.

Kesh gúldeıtin qyzǵaldaqtar; mamyr aıynyń ortasynan sońyna deıin gúldeıdi; Nıfetos- bıiktigi 60 sm, sarǵysh tústi, Madam Baterfláı- bıiktigi 65-70 sm, ashyq sıren tústi, Prınsessa Elızabet- bıiktigi 45-50 sm, tańqýraı tústi.

Qyzǵaldaqtar kún sáýlesi mol túsetin, jelden yq jerlerde óte jaqsy ósedi. Olar jaqsy qurǵatylǵan, qunarly qumdy topyraqty súıedi. Qyzǵaldaqty sabaǵynyń bıiktigine baılanysty jerge 12-15sm. tómen egedi.

Jalpy, qyzǵaldaqtar pıazynyń janynan ósip shyǵatyn qosymsha pıazshyǵy  arqyly kóbeıedi. Olar qyrkúıektiń sońynda jerge egiledi.

Qyzǵaldaqtyń japyraqtary sarǵaıǵannan keıin,onyń sabaqtaryn jyl saıyn jaz aılarynda (mamyr- maýsym) qazyp alý kerek. Qazyp alynǵan pıazshyqtaryn qoraptarǵa salyp, jertólede nemese qurǵaq, kún túspeıtin, biraq aýa almasyp turatyn bólmede, 15-17 gradýstyq jyly jerde saqtaý kerek. Tipti, jyl saıyn qaza bermeı  jylda qazyp alyp, sabaǵyn bólse de bolady. Ol úshin japyraǵyn qaldyryp, jaz aılarynda azyraq sýarý kerek.

Qyzǵaldaqty kósheni, aýlany ádemileý úshin kóp paıdalanady. Sondaı-aq,teplısada gúldetip, naýryz meıramynda satady. Árıne, boıyna, túsine baılanysty qyzǵaldaqty egý ádisi de ártúrli. Múmkindiginshe túr túsine qaraı qyzǵaldaqtardy toptap ekken ádemi kórinedi. Erekshe ásem kórkimen daralanatyn gúl bolǵandyqtan, ony bilmeıtin adam kemde- kem. Osy sebepti de Qazaqstan - qyzǵaldaqtyń otany bolyp sanalady.

---