InfoHub Logo

Bizdiń qımyl-áreketterimizdi ne baǵyttap otyrady? Aqyl-oı ma, logıka ma, emosıalar ma, túpsana mehanızmderi me? Nege biz jazdyń ystyǵynda salqyn sý alýǵa dúkenge kirgende, jarnamasyn teledıdardan talaı ret kórgen zatty avtomatty túrde izdeı bastaımyz jáne kerisinshe, ózimizge belgisiz markalarǵa nege senim bildirmeımiz? Bul suraqtarǵa kishigirim pýblısısıkalyq maqalada jaýap berý — shama kelmes sharýa. Biraq jaýap berýge tyrysyp kórý úshin, sizge óz minez-qulqyńyzdy jaqsyraq túsinip, ózimizdiń oı-sanamyzdyń keıbir aılalaryn bilip alýǵa septigi tıetin «qoljetimdilik evrıstıkasy» uǵymymen tanystyrǵymyz keledi.  

Jasalǵan zertteýler tarıhy  

Sheshim qabyldaý úderisi tirshilik ıeleriniń negizgi qam-qareketiniń biri bolyp tabylady. Eger de jan-janýar ınstınkteriniń yrqynda júrse, adamǵa kelgende olaı qarapaıym emes. Sol sebepti qazirgi tańda áleýmettik jáne minez-qulyq ǵylymdarynyń osy taqyryptar toptamasyna qyzyǵýshylyǵy túsindiriledi. Aqıqatty anyqtaýmen ár salanyń — psıhologıa, áleýmettaný, ekonomıkalyq teorıa, marketıń salalarynyń ǵalymdary aınalysyp júr.  

Osy baǵyttaǵy zertteýler 1970-jyldardyń bas kezinde-aq eki úzdik ǵalymdy: Danıel Kaneman men Amos Tverskıdi bir jolǵa toǵystyrdy. Birinshisi eksperımentaldyq jáne áleýmettik psıhologıaǵa mamandansa, ekinshisi alǵashqy bolyp kognıtıvtik burmalaýlardy sıpattap shyqqan psıholog-kognıtıvıst jáne ekonomıs boldy. Olar adamnyń minez-qulqyn tek rasıonalızm turǵysynan túsindirip berýge tyrysý — durys emes ekenine senimderi kámil edi. Osylaı birlesip jumys isteýdiń maqsaty: yqtımaldylyq oılaýdyń negizgi evrıstıkalyq erekshelikterin aıqyndaý jáne zerdeleý maqsaty paıda boldy.

^{Amos Tverskı jáne Danıel Kaneman}

Negizge alynǵany mynaý edi. Qandaı da bir oqıǵanyń yqtımaldyǵy men jıiligin baǵamdaý qajet bolatyn qıyn sharýaǵa tap bolǵan adam evrıstıkalyq strategıalardyń shekteýli jıyntyǵyn paıdalanady. Bul sheshimdi izdeýdi meılinshe ońaılatý úshin isteledi. Ǵalymdar basty zeıinin myna tórt — qoljetimdilik, reprezentatıvtik, ornyqtyrý, túzetý strategıalaryna saldy.

 «Qoljetimdilik evrıstıkasy» uǵymsózi ǵylymı qoldanysqa 1973 jyly endi. Osy uǵymsóz arqyly avtorlar psıhologıalyq erekshelikti — adamnyń qandaı da bir nárseni rastaıtyn nemese teriske shyǵaratyn mysaldardy tabýdyń ońaılyǵyna súıenip, áńgime bolyp jatqan nárseniń yqtımaldyǵy jaıynda pátýa shyǵarýǵa beıim turatyndyǵyn sıpattady. Basqasha aıtsaq, qoljetimdik evrıstıkasy — bul qandaı da bir qubylystyń jıiligin, oıǵa sáıkesti mysaldardyń qanshalyqty ońaı keletinimen salystyrý arqyly paıymdaý.

Fılmderde neshe dúrkin qaıtalanǵan klasıkalyq jaǵdaı — súıikti akteriniń tabysqa jetý tarıhyn oqyp alǵan ashyq aýyz provınsıaldar Los-Andjelesti baǵyndyrýǵa attanyp jatady. Tek bir «biraq» bar. Ońaı (qoljetimdi) mysal árdaıym «durystyń» sınonımi bola bermeıdi. Bul jaıynda ary qaraı aıtamyz.   

Ózderiniń oıtúıinderiniń shynaıylyǵyn kórsetý úshir D. Kaneman men A. Tverskı eksperımentter serıasyn ótkizdi. Qoljetimdilik evrıstıkasy qarapaıym ári kórneki túrde dáleldendi. Eksperımentke qatysýshynyń árqaısysy adam esimderiniń tórt tizimin aldy: tizimderdiń ekeýinde  19 áıgili er kisi men ataq-dańqy sál tómendeý 20 áıel kisiniń esimderi, ekeýinde 19 áıgili áıel kisiniń jáne ataq-dańqy sál tómendeý 20 er kisiniń aty-jóni boldy. Synaqtan ótýshilerdi eki topqa bóldi. Birinshi toptaǵylardan tizimderdegi adamdardyń esimderin meılinshe kóbirek eske túsirýdi, ekinshilerden — qandaı esimder tanymalyraq jáne jıi kezdesetinin aıtyp berýdi ótindi. Eki jaǵdaıda da ataqtylardyń aty-jónderi qatysýshylardyń esine ońaıyraq jáne jyldamyraq túsip otyrdy, al tizimderdegi kıno, estrada, saıasat juldyzdarynyń esimderi, statısıkalyq derekter boıynsha, kóp taralǵan esimderge jatpaıtyn.  

Bunyń bárin bilýdiń qajeti ne? Qur qyzyǵýshylyq emes, árıne. Kanemannyń minez-qulyq salasyndaǵy jáne oǵan túıisip turǵan ekonomıkanyń keıbir qyrlary salasyndaǵy ary qaraı júrgizgen zertteýleri jańa myńjyldyqtyń bas kezinde Nobel syılyǵyna laıyq dep tanyldy. Qazirgi kezde akademıalyq ǵalymdar ǵana emes, osy bilgenin is júzinde qoldanatyndar (pıarshylar, jarnamashylar, saıasatkerler) da sheshim jasaý kezinde oı eleginen ótpegen refleksıanyń qandaı mańyzy bar ekenin túsinip aldy.

Sondyqtan, mańyzdy qadam jasarda bolýy múmkin nusqalardyń bárin oılastyrýǵa tyrysyńyz. Tipti senimińiz kámil nárseniń ózine kúmandanyp turyńyz.  

Mysaldar men jaǵdaılar

Bizdiń qabyldaıtyn sheshimderimizge qoljetimdik evrıstıkasy yqpal etken jaǵdaıǵa árkim-aq tap bolǵan shyǵar. Mysaly, gazetterde nemese teledıdarda birneshe mıllıondyq djek-pot utyp alǵan baqytty adam týraly reportaj berilse, bıletterdiń satylymy anaǵurlym artyp ketedi. Bizge qalaýly bıletti satyp alýǵa ne májbúrleıdi? Bul, árıne, qumarlyq. Sondaı-aq uqsas mysaldar da eleýsiz qalmaıdy — mine, týra men sıaqty qala irgesindegi jupyny eki bólmeli páterde búkil otbasy turyp jatqan qarapaıym jumysshy. Dál osylaısha avtokólikti urlaý jıilep ketkeni jaıly habarlar garajǵa arnalǵan kúzet júıesin satyp alý týraly baılamǵa áser etedi.  

Osyny ár túrli taýarlardy óndirýshiler esh uıalmastan paıdalanyp jatyr. Teledıdardy qosyp, jarnamany kórseńiz, jetip jatyr. Bir rolıkte qamqor ana ári sharýaǵa pysyq áıel jýý nátıjesine tań-tamasha bolyp, úzdik kir jýǵysh untaqty jarnamalaıdy. Ekinshi bireýinde — dıktordyń áýezdi úni balalar taǵamy anasynyń sútindeı paıdaly ekenin aıtady.

Biraq bul bir mysal ǵana, sondyqtan marketıńti erkine qoıyp bereıik. Marketıń bizdiń oılaý júıemizdegi ádet bolyp qalyptasyp ketken baǵyttyń kesirinen bolatyn jańylys paıymdarymyzdyń jemisin jep otyr. Jáne de áıgili markaly kir jýý untaǵyn nemese shokolad batonchıgin anaǵurlym qymbatqa satyp alǵanda biz tańdaýymyzdan sonshalyqty kóp nuqsan kóre qoımaımyz. Biraq qoljetimdik evrıstıkasy bizdi tálkekke aınaldyryp, mańyzdy, tipti taǵdyrsheshti baılamdarymyzǵa yqpal etip jatady.

Buqaralyq aqparat quraldary men jurt ishinde taraǵan sybys, qoljetimdik evrıstıkasy retinde, adamdy belgili bir júris-turys baǵytynan aınymaýǵa ıtermeleýge qaýqarly. Saýalnama arqyly amerıkalyqtardyń neden eń kóp qatty qorqatynyn anyqtaǵan zertteý jasalǵan. Olar akýlanyń jemi bolýdan eń kóp qorqady eken. Akýlalardyń shabýyldary týraly reportajdardyń qorqynyshty bolǵany sonshalyq, olar amerıkalyqtardyń jaýaptaryna áser etip ketti. Áýeden qulaıtyn ushaq synyqtarynan mert bolýdan qorqatynyn aıtqandar áldeqaıda az bolǵan, biraq statısıka bundaı jaǵdaı akýlanyń aýzyna túsýden anaǵurlym jıi bolyp turatynyn kórsetedi.

Taǵy qyzǵylyqty mysal. 2012 jyly «Business insider» ınternet-basylymy jaı adamdardyń da, iri kompanıalardyń da ınvestısıalyq naryqtaǵy qam-qareketine qoljetimdiktiń qalaı áser etetinin baǵamdaǵan materıaly jarıalandy. Belsendilik shyrqaý shegi ekonomıkalyq ósim men ınvestısıa salýǵa qolaıly jaǵdaı bolyp turǵany týraly habarlardan soń bolatyny, al belsendiliktiń tómendep ketýi naryqqa teris baǵa berilgen soń bolatyny anyqtalǵan. Budan tipti amerıkalyqtaı damyǵan naryq júıelerinde de medıa arqyly «durys» naýqan júrgizý jurttyń kóńil kúıine áser etetin ańǵarý qıyn emes.

BAQ jarysa jazatyn daǵdarys jáne jappaı jumystan shyǵarý týraly habarlar tasy órge domalap turǵan kompanıalardaǵylardyń da kúızelisi men alańdaýshylyǵyn kádimgideı arttyryp jiberedi. Adamdar ózderin ózderi jamanǵa sendirip tastaýǵa beıim, bul eńbek ónimdiligine áser etedi. Nátıjesinde kózsiz senim, esh sebep bolmasa da, ónimdiliktiń ornyn basady.   

Budan mańyzdyraǵy sol, qoljetimdik evrıstıkasy bizdiń minez-qulqymyzdy jáne sheshimderimizdi aıqyndap qana qoımaı, sondaı-aq bizdiń qandaı da bir nárse jaıyndaǵy uǵym-paıymymyzdy tolyq ózgertip jibere alady. «Hayibor & Wasieleski» zertteýlerinshe medıalyq sújetter nemese ataqty adamdardyń nemese qarapaıym adamdar tobynyń jaǵa ustatarlyq qylyqtary jappaı jáne únemi qaıtalanyp otyrýy kesirinen kópshilik adamnyń oı-pikiriniń ózgerýine, sáıkesinshe moraldik uıytqylardyń, jaqsy men jamannyń, ruqsat etiletin men tyıym salynǵan nárseler jaıyndaǵy oılarynyń da  ózgerýine aparyp soǵady. Ózińiz oılap kórińiz, 100 jyl buryn birneshe myń adam aldyna shyǵyp, tiri jarqanattyń basyn tistep julyp alǵan adamǵa nemese ibiliske tabynǵan adamǵa ne ister edi?    

Qoryta kele, qoljetimdik evrıstıkasy, biz keltirip otyrǵan mysaldarǵa qaramastan, aıla-sharǵylar úshin múmkindik týdyratyn basybútin negatıvti qubylys emes ekenin eskereıik. «Aıqynsyzdyq kezinde sheshim qabyldaý: erejeler men qate túsinikter» oqý quralyn qurastyrýshylar myna jaıdy daralap kórsetedi: «Qoljetimdik oqıǵalardyń jıiligin nemese yqtımaldyǵyn baǵamdaý úshin óte paıdaly, óıtkeni úlken klasstarǵa tıesili oqıǵalar sıregirek bolatyn klasstardyń oqıǵalarynan jyldamyraq eske túsedi». Bul rette yqtımaldyq pen jıilikten basqa faktorlardyń bárin alyp tastaý qoljetimdiktiń sharty bolyp tabylady. Kúndelikti turmysta qoljetimdik evrıstıkasy — bul qarapaıym jáne baıaǵydan belgili jaǵdaılar kezinde uzaq jáne qajetsiz oılanyp-tolǵanýsyz-aq baılam jasaýdyń avtomatızmge jetken tásili.

Siz qalaı oılaısyz, qoljetimdik sizdiń jáne basqa kisilerdiń qabyldaıtyn sheshimderine jıi yqpal etip tura ma?

---