InfoHub Logo

Qojabaqy mektebin bitirip shyqqan bul aqyn azamattardyń:

Abaı aqyn bir basqa, Muhtar basqa,
Men de, dosym, endeshe basqa bolam,
Jol izdeımin áli eshkim bastamaǵan,
Ózime shaq kógildir aspan alam,

– dep qazaqtyń belgili aqyny Muhtar Shahanovtyń jyrlaǵanyndaı, poezıa áleminde ózine shaq kógildir aspan alǵysy kelip júrgen, jyr jolynda áli eshkim bastamaǵan sony bir soqpaqty bastaǵysy kelip júrgen taǵy da qanshama qalam ustaǵan keıingi jas býyn talapkerlerdiń taǵy qanshasynyń jyr súıer keýdesine ózderiniń bataly sózderimen qanat bitirgenderin kim bilsin?

Qojabaqy mektebinen aqyndar túlep ushqan jer dep aıtylady. Bul burynnan aıtylyp kele jatqan sóz. Biraq Qojabaqy jerinen tek aqyndar túlep ushqan joq, sonymen birge ǵylym adamdary – ǵalymdar, mysaly, aǵaly-inili belgili, tanymal profesorlar: Shynbolat Derbisáliuly Dálenov, Erbolat Derbisáliuly Dálenov sıaqty aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń jáne medısına ǵylymdarynyń ǵylym doktorlary da osy Qojabaqynyń topyraǵynan túlep ushty. Olardyń inisi Bekbolat Derbisáliuly Dálenov Qojabaqy mektebin 1977 jyly «Altyn medalmen» bitirip shyqqan. Olar – Qojabaqy mektebiniń kópshilikke ustazdyq isi úlgi-ónege bolǵan belgili, tanymal ustazy Derbisáli Dálenovtiń uldary. Sondyqtan da 2000 jyly belgili ustaz Derbisáli Dálenovti 90 jasyna baılanysty perzentteriniń qatysýymen eske alý úshin uıymdastyrylǵan keshtiń senarıiniń taqyrybynyń da «Ustazdyqty úlgi etip san qyrdan, otbasyna ónegesin qaldyrǵan» dep atalýy da jáne de 1998 jyly dúnıege kelgen №25 orta mektebi jaıynda jazylǵan óleń joldaryndaǵy «Dálenovter otbasyn ǵylym-bilim jolynda úlgi etip shákirt qarady» degen joldar da osyǵan baılanysty aıtylǵan.

Sol sıaqty №25 orta mektebinen elimizdiń joǵary oqý oryndarynda ǵylymı-pedagogıkalyq jumyspen aınalysqan basqa da profesorlyq, dosenttik ataq, laýazymǵa ıe bolǵan ǵylym kandıdattary men ǵylym doktorlary da túlep ushty. Olar B. Aıtbembet, A. Erǵalaýov, T. Eńsegenov, Sh. Jaqsybaev, A. Jamanbaev, A. Qoshqarbaev, S. Qońyrbaeva sıaqty ǵalym túlekter. Sol túlekterdiń izine keıingi ýaqytta Qojabaqynyń perzenti, №25 mekteptiń 1987 jyly bitirgen túlegi, dosent, tehnıka salasynan ǵylymı dısertasıa qorǵaǵan tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty Nurlybek Kelmaǵambetov esimi de ilesken edi.

Qazaqtyń tamasha lırık aqyny Tumanbaı Moldaǵalıevtiń ánge aınalǵan óleńinde («Alataý qyzy» áni, kompozıtory Áshirhan Telǵozıev) «Uly ózender basyn taýdan alady, Taý balasy taýǵa qarap ósedi» degen joldar bar. Soǵan qaraǵanda árbir perzenttiń tabıǵaty da óziniń týǵan jeriniń tabıǵatymen uqsas bolyp keletin bolsa kerek. Taý balasynyń bolmysy da taýǵa uqsap turady. Taý balasynyń armany da asqaq bolady, kóńili de bıiktikti súıedi, ıaǵnı aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevshe aıtqanda, «Taý balasy bultty keship júredi».

Qojabaqyda taý joq, biraq Qojabaqyda qyr bar. Ol Arandy qyrynyń topyraǵynan shyqqan taǵy da bir esimi belgili qalamger, belgili jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Álmámbet Álishevtiń respýblıkalyq «Ana tili» gazetiniń saıty betinde 2014 jyly 3 sáýirde «Kıeli meken» degen atpen jarıalanǵan eńbegindegi «Qyzylorda oblysy, Qazaly aýda­ny­nyń «Qojabaqy» aýylynan bastalatyn uzyndyǵy jıyrma bes shaqyrymǵa jetetin «Arandy qyry» atanǵan bıik qyrat bar. Bylaı qaraǵanda taý sıaqty kóringenimen, jergilikti halyq ony «Nura» deıdi» dep sıpattama beretin – týǵan jerimizdiń qasıetti Arandy qyry. Taý balasy men qyr balasynyń ortaq uqsas jerleri sonda – qyr balasynyń armany da alasa bolmaıdy. Qojabaqydaǵy mekteptiń tolyq orta bilim beretin mektep bolyp qalyptasqanyna 50 jyl tolý qurmetine baılanysty dúnıege kelgen, 1998 jyldyń Muǵalimder kúni merekesinde №25 mekteptiń Ustazdar merekesine baılanysty Qojabaqy aýyldyq mádenıet Úıinde ótkizilgen is-sharasynda tuńǵysh ret oryndalǵan №25 mekteptiń termesiniń «Tósinen ushqan túlektiń Armany bıik bolǵan jer» dep atalǵany da sondyqtan.

«Qojabaqy mektebiniń termesin» 2016 jyldyń 27 maýsymy kúni Qazaly aýdandyq mádenıet Úıiniń dırektory Kemeńger Óteptiń tapsyrýymen Qazaly aýdandyq mádenıet Úıiniń belgili jyrshy-termeshi ónerpazy Jánibek Syrdyń maqamymen jazyp oryndady. Onyń mátinin odan bir jyl buryn, alǵash ret 25 mamyr merekesiniń qarsańynda 2015 jyldyń 18 mamyry kúni respýblıkalyq «Bilimdiler» portaly jarıalaǵan bolatyn. Jánibektiń jazyp oryndaǵany – osy mátin.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń músheleri Seıil Boranbaev, Ánes Narymbetov jáne Seıil aqynnyń 60 jasynda:

Týǵan jerdi túletip,
Buzylmaǵan irgemiz.
Kezdessek te jyl ótip,
Baıaǵy keýil birgemiz,

– dep jyrlaǵan olardyń synyptastary aqyn Aqanjan Kelimbetovter bar, №25 mektepti tuńǵysh ret tolyq orta bilimmen bitirip shyqqan alǵashqy túlekteriniń sany 18 bolǵan. Aqyn synyptastarynyń báriniń de esimderi aqyn toıynda aıtylǵan jáne aqynnyń mektepten alǵan atestatynyń nómiri de aıtylǵan. Sonymen birge bul derekterdiń barlyǵy da Syr boıynan shyqqan belgili qalamger Seıil Boranbaevtyń 2000 jyly Qojabaqyda Qojabaqy aýyldyq mádenıet Úıinde atalyp ótken «El bolyp óleń-jyrdyń taqyryby, qaýyshty aýylymen aqyn uly» atty aqyn toıynyń keshiniń senarıinde de jazýly tur.

***

№25 orta mektebiniń aqyn túlekteri – Seıil Boranbaev, Ánes Narymbetov, Aqanjan Kelimbetovter Qojabaqydaǵy №25 mektepti tolyq orta bilim týraly atestatpen bitirip shyqqan alǵashqy túlekteri bolsa, al júırik ýaqyt áne-mine degenshe-aq 1999 jyly №25 mekteptiń 50-túlekterin de bitirtip shyǵardy. Olardyń bitirgenine de bıyl 20 jyl tolyp otyr. 50-túlekterdiń synyp jetekshisi Aısulý Sansyzbaeva apaılary men Qanat Qýandyqov boldy. №25 mektepti 1991 jyly bitirgen Qanat Qýandyqov Almatydan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin «Fızık» kvalıfıkasıasymen bitirip kelgen. №25 mekteptiń tarıhynda pán mamany retinde jaratylystaný ǵylymy pánderi baǵytynda oqýshy balanyń ǵylymı jobasymen tuńǵysh bop jumys istegen maman. 2000 jyly jeltoqsanda Qanat Qýandyqovtyń shákirti, 10-synyp oqýshysy Tolqyn Málikova oblystyq ǵylymı jobalar jarysynyń fızıka boıynsha II dárejeli dıplomyn ıelengen. Qanat Qýandyqovtyń №25 orta mektebindegi synyp jetekshi maman retindegi tuńǵysh shákirtteri mektepti 1999 jyly bitirip shyqty. 50-túlek. №25 mekteptiń 50-túlekteriniń qurmetine jáne №25 orta mektebiniń tolyq orta bilim beretin mektep bolyp qalyptasqan tarıhyna jarty ǵasyr tolýyna baılanysty «Qojabaqy mektebiniń válsi» dúnıege keldi. «Qojabaqy mektebiniń válsi» tuńǵysh ret 1999 jyldyń 9 Mamyr Jeńis kúni «Sen qurmette ony» degen atpen ótkizilgen Uly Otan soǵysynyń qatysýshylaryna arnalǵan konsertte oryndaldy. Al «Qojabaqy mektebiniń válsin» 2016 jyldyń 7 jeltoqsany kúni ánniń óleńiniń avtorynyń ótinishimen Qyzylorda oblystyq fılarmonıasynyń ánshisi Rınat Úsenov jáne Qyzylorda oblystyq fılarmonıasynyń maman qyzmetkeri Tańsholpan Qazıevalar jazyp oryndady.

***

Biz sóz etip otyrǵan aqyn ári tarıhshy Aqanjan Kelimbetovtiń jazýshy Álmámbet Álishev basqarǵan Qazaly aýdandyq «Qazynaly Qazaly» gazetiniń 90-jyldardyń ishindegi sanyna basylyp shyqqan «1932 jyldyń aıaǵyna taman Aral teńiziniń ońtústik óńirinen Qazaly aýdanynyń jerine qaraı bir úlken jolbarys ketti degen úreıli habar elge, onyń ishinde Syrdarıanyń sol jaǵalaýynda otyrǵan halyq arasyna lezde tarap ketti. Kóp uzamaı jolbarystyń Mapa kóliniń narlyq, ný qamysyn jaılap jatqany anyqtaldy. Kúz aılarynda kól mańyna jaıylyp barǵan baspaq-tanalardyń, Arandy qyry eteginde jaıylyp júrgen taılaqtardyń jolbarysqa jem bolǵany málim bola bastady. Azýly jyrtqyshtan qoryqqan adamdar aýyldan oqshaý shyǵýdan, maldy kólge qaraı aıdaýdan qaldy» dep bastalatyn «Mapa kólinen ustalǵan sońǵy jolbarys» atty derekti maqalasynda 1933 jyldyń aqpan aıynyń basynda bolǵan jolbarys aýlaý oqıǵasy jóninde baıandalady.

Tarıhshy Aqanjan Kelimbetov bul maqalasynyń naqty derekterin 1933 jylǵy aqpan aıynyń basynda bolǵan oqıǵanyń kýágeriniń biri – ári emshi, ári eginshi, ári balyqshy, ári mergen, ári ańshy Jaras balasy Mátenniń aýzynan jáne sonymen birge 1933 jylǵy aqpan aıynyń basyndaǵy jolbarys aýlaý oqıǵasynyń naǵyz ortasynda bolǵan – óz ákesi Ersaıynuly Kelimbetten estip, kishkentaıynan jadyna toqyp ósken eken.

Aqyn Aqanjan Kelimbetovtiń ákesi Ersaıynuly Kelimbet «Úlgi bol» seriktestigin basqarǵan, kókirek kózi ashyq, óz zamanynda mádenıetti turmys qurǵan jan, ıt júgirtip, ań aýlaýdy da qyzyqtaǵan saıatshylyǵy da bar adam bolsa kerek. Sóz reti kelgende, aqyn Aqanjan Kelimbetovtiń ákesi Ersaıynuly Kelimbetke arnalǵan «Áke» óleńine de nazar salsaq.

Sen barda er jetippin keńdikte men,
Bilmedim ne ekenin kemdik degen.
Qataıyp, bilim alyp, kisi boldyq,
Ómirde qolda boldy teńdik degen.

Bolyp eń qamqorshysy bir aýyldyń,
Kóterdiń qıyndyǵyn kil aýyrdyń.
Ózińe qajet dúnıe bolsa daǵy,
İni men dosqa berdiń eń táýirin.

Keı ini kıip ketken ishigińdi,
Keı kelin kilem alyp tusyna ildi.
Surasa, oryńdadyń, áli esimde,
Berdiń-aý qoıan qaǵar kúshigimdi.

İnige jorǵa berdiń, júırik berdiń,
Qoı soıyp qonaǵyńa quıryq berdiń.
Ózińe bar adamdy týys tutyp,
Tilediń uıytqysyn berik eldiń.

Sen ediń jaqsy istiń uıytqysy,
Tyńdaýshy edi áńgimeńdi súıip kisi.
El úshin eńbegińmen qaı kezde de
Bolǵan eń aqsaqaldyń súıiktisi.

Darypty kóp áńgimeń jas kezde uqqan,
Jatyp ap oń tizeńde este tutqan.
Oıyma elesteıdi keı mineziń –
Sekildi ertede ótken Ákim Luqpan.

Ia, áke! Ardaq tutam shańyraqty,
Jaqaıym Jetes bı qonǵan arýaqty.
Men seniń rýhyńa basymdy ıip,
Jar bol dep tilektemin bar ýaqty.

Arnaǵan yqylasyńdy ákem ediń,
Keledi qaıta-qaıta áke degim.
Men seniń yqylasyńnyń arqasynda
Ómirge Kelimbetovter ákelemin.

«Azýly jyrtqyshtan qoryqqan adamdar aýyldan oqshaý shyǵýdan, maldy kólge qaraı aıdaýdan qaldy» dep joǵaryda aıtylǵandaı, sonan soń jolbarystan úrikken el Qazaly aýdanynyń ortalyǵyna habar beredi. Al Qazaly aýdanynyń ortalyǵy Syrdarıa ózeniniń sol jaǵalaýynda jatqan elge úreı tóndirgen azýly jyrtqyshty aýlaý úshin Qazaly aýdandyq ańshylar odaǵyna tapsyrma beredi. Osy tapsyrma boıynsha 1933 jyldyń aqpan aıynyń basynda azýly jyrtqyshty aýlaý maqsatymen burynǵy ótken baı tarıhynda neshe jyl boıy Aral, Qazaly, Qarmaqshy aımaǵynda jatqan birneshe bolys eldi biriktirip, basqaryp turǵan – ýez ortalyǵy bolǵan, jergilikti qazaqtardan da basqa ult ókilderi mekendeıtin, bul kezde, ıaǵnı 1933 jyly, endi sonyń aldynda ǵana 1928 jyly qurylǵan Qazaly aýdanynyń ortalyǵy bolyp turǵan – Qazaly qalasynan oq-dárisin artqan, myltyqpen qarýlanǵan, jandaryna ańshy ıtterin ertken uzyn sany on-on besteı ańshy orystar Oral kazaktary jolǵa shyǵady. Tarıhshy Aqanjan Kelimbetov maqalasynan ózge de tarıhı derekkózderinde baıandalǵandaı, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ýez ortalyǵyna aınalǵan – Qazaly aımaǵyna kapıtalısik qatynastar enip, osy kezeńde Qazaly halqy sanynyń jyl saıyn kóbeıip otyrǵanyn, sonyn ishinde osy kezeńde Qazaly jerine basqa ulttardyń da kóptep qonystanǵandyǵyn, mysaly, Qusaıynovtar fırmasynyń tóńiregine tatarlardyń kóbirek kelip qonystanǵandyǵyn, sol jyldardyń arasynda Qazaly jerine Oral kazaktary kelgendigin, sonymen birge saýda jáne ónerkásiptiń damýymen birge Qazaly jerinde osy kezeńde mádenıet pen aǵartý isiniń de damyǵandyǵyn, Qazaly jerinde qazaq balalaryn oqytatyn orys mektepterin ashýdy kóbeıtý kózdelgenin, Qazalyda ashylǵan mektepte sol kezde qazaqtyń ataqty ustazy Ybyraı Altynsarınmen Orynborda birge oqyǵan Múmin Baıdosovtyń da sabaq bergenin, Syr boıyndaǵy alǵashqy kitaphana Perovskiden (Qyzylorda qalasy) keıin XX ǵasyrdyń basynda Qazalyda ashylǵanyn, kitaphananyń jumysynyń jandanýyna Qazaqstan men Orta Azıa tabıǵatyn zerttegen orys zıaly qaýymynyń roli zor bolǵanyn, qazaqtan shyǵyp, XIX ǵasyrda Evropasha bilim alǵan ataqty qazaq ǵalymy, jas Shoqan Ýálıhanovtyń da ómirde dosyna aınalǵan kórnekti oqymysty, ǵalym-geograf P.P. Semenov-Tán-SHanskııdiń de Qazalyǵa taban tirep, kitaphana jumysyna keńes berip, Qazalynyń kitaphanasyna óziniń jeke kitaphanasynan qoltańbasymen 200 kitapty syıǵa tartqandyǵy jóninde aıtylady.

Joǵaryda aıtylǵan ańshy orystar Oral kazaktary joǵarydaǵy Jaras balasy Mátenniń úıi men Ersaıynuly Kelimbettiń úıine kelip túsedi. Sebebi ol ańshy orystar Mátenmen de, Kelimbetpen de burynnan tanys, dos-jar adamdar bolǵan eken. Olar bul jerden basqa ýaqytta da únemi kelip, ań aýlap turady eken. 1928 jyly týǵan tarıhshy Aqanjan Kelimbetov Uly Otan soǵysy bastalatyn 1941 jyly 13 jasar ul. Osy ańshy orystar Uly Otan soǵysy bastalatyn 1941 jylǵa deıin de úıge kelip jatyp, qysta talaı qaban aýlap ketetin edi deıdi Aqanjan Kelimbetov maqalasynda. Sonda osy kásibı ańshylar oq-dári, qarý-jaraǵymen birge izderine taǵy da 60-70-teı ańǵa túsip mashyqtanǵan, ańǵa salatyn tóbet ıtterin ertip júredi eken. Olardyń ıtterine Máten áke aldyn ala azyq daıyndap qoıatyn edi deıdi Aqanjan Kelimbetov. 1933 jylǵy aqpan aıyndaǵy oqıǵanyń kezinde de olar osy kisilerdiń úılerine túsip, jolbarysty aýlaýǵa aldyn ala jospar qurady, jandaryna elden de jigitter ertedi.

Ańshylar jolbarysty Naızaǵul tamynyń mańynan ushyrastyramyz dep ózderi aldyn ala boljam jasaǵan. Ózi de solaı bolady. Ańshylar tús mezgilinde Naızaǵul tamynyń mańyna aıaldap, jolazyqtanǵan kezde jolbarysqa kezigedi. Dálirek aıtqanda, olardyń ózderi emes, jolbarystyń izine salynǵan, izge túsip ketken izshil ıtteri kezdesken. Ańshylardyń ıtteri úsh topqa bólinedi eken. Birinshi topta shoshqa alyp mashyqtanǵan, jeńil júgiretin, iz keskish, ıis bilgish ıtter bolǵan. Al ekinshi topta jolbaryspen aıqasýdan qoryqpaıtyn kúshti ıtter bolǵan. Al úshinshi toptaǵy eń tańdaýly degen ıtterin ańshylar oq-dári, azyq-túlikterin artqan arbalarynyń mańynda shynjyrǵa baılap ustaıdy eken. Naızaǵul tamynyń mańynda aıaldaǵan ańshylardyń buryn shoshqa alyp mashyqtanǵan izge túsip ketken izshil ıtteriniń ishinen kenet úsh-tórteýi janushyryp keri qaraı júgirip kelip, ıeleriniń artyna tyǵylady. Bir nárseden ıtterdiń qatty qoryqqandary sondaı, úni shyqpaı qalady. Ańshylar osydan keıin myltyqtaryn ala salyp alǵa qaraı tura júgirginde úsh júz metrdeı jerde ólip jatqan ózderiniń ıtterin kóredi. Jolbarys olardy qas qaǵymda-aq baýlanǵan qamystaı etip ár jerge úsh-tórteýden úıip ketken eken. Jolbarys ıtke atylǵan kezde ıtti aldyńǵy eki aıaǵymen soǵyp óltirip jiberedi eken. Osydan keıin jolbarystyń izine kúshti degen ıtter salynady. Olardyń ózderi de ıeleri izderinen jetkende ǵana, adamnyń qarasy kóringen kezde ǵana baryp kúsh alyp turdy deıdi. Olardyń da ólgeni ólip, ólmegeni jolbarysty tilersekten tartyp aıqasqa túsedi, ony álsirete bastaıdy.

Osy jolbarys aýlaý aıqasy kezinde Qazaly qalasynan shyqqan ańshylardyń ishinen Rodıon esimdi ańshy aýyr jaraqat alyp qalady. Óıtkeni ol ańshylardyń ishinen alǵa qaraı birinshi bolyp júgirip jetip, ıtter qamalap ustaǵan jolbarysqa tym jaqyndap baryp atqan eken. Rodıon jolbarysqa jaqyndap, ony jalǵyz oqpen atqan kezde, oqtyń tıgenine qaramastan, kenetten jolbarys kóz ilespes shapshańdyqpen atylyp kelip Rodıonnyń ózin soqqanda, sonda alyp deneli Rodıonnyń jan daýsy shyǵyp aıqaılady degen eken kýágerler. Osy kezde basqa ańshylar da atady. Jolbarys atylyp shyǵyp, keıin qaraı qasha bastaıdy. Budan keıin ańshylar aýyr jaraqattanyp qalǵan joldastary Rodıondy at shanaǵa jatqyzyp, túnde Máten emshiniń úıine alyp keledi. Máten emshi oǵan kómek jasap, dári egedi. Odan ári Qazalydan medısına mamandarynyń kómegin surap, habar jiberedi. Ózderi ábden sharshap-shaldyqqan ańshylar oń aıaǵynyń kúl-talqany shyqqan joldastary Rodıondy oılap túni boıy qatty qınalady.

Ańshylar erteńine ertemen eń tańdaýly degen ıtterin ertip kólikterimen kelip Naızaǵul tamynyń arjaǵynan jolbarystyń izine qaıtadan túsedi. Jolbarys osy kúni aýlanady. Ol keshe denesine tıgen oqtardyń sebebinen alysqa uzaı almaı, kóldiń ashyq alańynda jatýǵa májbúr bolǵan eken. Ábden álsiregen jolbarys muzǵa qatyp qalypty. Onyń janynda ańshylardyń ıtteriniń óligi jatady. Ańshy orystar jolbarysty kórip, ómirimizde mundaı úlken jolbarysty kezdestirmeppiz degen eken. Ańshylar jolbarysty túıe arbaǵa zorǵa salypty deıdi. Osylaısha 1932 jyldyń kúzinen bastap-aq Mapa kóliniń ný qamysynda bir úlken jolbarystyń paıda bolǵany týraly ne túrli úreıli áńgimeler aıtylyp, habary shyǵyp, Syrdarıa ózeniniń sol jaǵalaýynda otyrǵan eldiń úreıin ushyryp, malyn jep ketip, qutyn qashyrǵan azýly jyrtqyshtyń kózin joıý maqsatynda Qazaly aýdandyq ańshylar odaǵyna berilgen tapsyrma oryndalady.

Tarıhshy Aqanjan Kelimbetov 90-jyldardyń ishindegi Qazaly aýdandyq «Qazynaly Qazaly» gazetinde jarıalanǵan «Mapa kólinen ustalǵan sońǵy jolbarys» atty bul derekti maqalasyn jazar ma edi, jazbas pa edi? Burynda da osy oqıǵany jazsam dep oqtalyp júrgen avtordyń maqalasynyń aıaq astynan baryp jazyla ketýine bir jaǵdaı sebepshi bolady. Aqanjan Kelimbetov 90-jyldardyń ishindegi gazetke jarıalanǵan osy maqalasy jazylar aldynda ǵana televızordan kezdeısoq «Turan jolbarysynyń izimen» degen bir fılm kórip qalady. Sonda televızor telekórermenge Syrdarıa ózeni boıynan eń sońǵy, eń úlken Turan jolbarysy 1933 jyly Qazaly jerinen ustalǵan degen bir derekti beredi.

Osydan keıin Aqanjan Kelimbetov 1933 jylǵy jolbarys aýlaý oqıǵasynyń naǵyz ortasynda bolǵan kýágeri – óziniń ákesi Ersaıynuly Kelimbet pen ańshy Jaras balasy Mátennen bala kúninen estip, qanyǵyp, jadynda saqtap ósken derek pen osy televızordyń berip turǵan dereginiń arasynda bir baılanys bar shyǵar, múmkin, ekeýi bir oqıǵa shyǵar dep boljam jasaıdy. Sondyqtan osydan 64 jyl burynǵy ótip ketken oqıǵany qaǵaz betine túsirip, gazetke jarıalap otyrmyn deıdi tarıhshy avtor Aqanjan Kelimbetov Arandy qyrynan shyqqan belgili prozashy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, batyr erligin Latvıa jerine birneshe baryp zerttep, kezinde jazylǵan mazmuny on taraýdan turatyn – Uly Otan soǵysynda 1944 jyly shilde aıynda latysh jerinde, Perelı derevnásynda qarýynyń oǵy taýsylyp, ózin qolǵa túsirmek bolǵan sany kóp dushpanmen odan ári qolma-qol urysqa shyǵyp, jaýynyń aldynda tize búkpegen kúıi erlikpen qaza tapqan qazalylyq ul, Keńes Odaǵynyń Batyry, kishi serjant Úrmásh Túktibaev jaıynda jazylǵan, batyr erlik jasaǵan jerdegi latysh balalary da óz ana tilderinde oqyǵan, «Batyr bolyp týmaıdy» atty kórkem shyǵarmasyn sol kezgi Qazalynyń bar oqýshy balasy qyzyǵa oqyp shyqqan, bul shyǵarma mazmuny toǵyz taraýdan turatyn jazýshynyń «Báıterektiń butaǵy» atty kórkem shyǵarmasymen birge jazýshynyń «Báıterektiń butaǵy» atty kitabyna engizilgen bolatyn, kópshilikke esimi tanymal, belgili redaktor, pýblısıs Álmámbet Álishev basqarǵan Qazaly aýdandyq «Qazynaly Qazaly» gazetiniń 90-jyldardyń ishindegi sanyna basylyp shyqqan «Mapa kólinen ustalǵan sońǵy jolbarys» atty derekti maqalasynda.

«Mapa kólinen ustalǵan sońǵy jolbarys» maqalasynyń mazmuny ishteı úsh taqyrypshadan turady. Onyń «Jolbarysty birinshi kórgen adam» atty birinshi taqyrypshasynda jolbarysty birinshi kórgen Qazaly aýdandyq qarjy bóliminiń ınspektory Álish Úmbetáliuly Arandy qyryndaǵy Saǵyndyq, Jantaqty, Qojabaqy aýyldaryndaǵy sharýashylyqtarǵa aýdan ortalyǵynan ókil bolyp baryp, sharýashylyqtardy aralap, keshkisin Sarytóbe aýylyndaǵy óziniń úıine Arandy qyrynyń Mortyq, Naızaǵul tamyn japsarlap ótetin kól jıegindegi úlken jolmen atymen sydyrtyp, jeldirtip kele jatqanda abaısyzda jolbarysqa kezdesip qalady. Bul 1932 jyldyń kúz aıy. Kún kesh batyp kele jatqan kez ári kúz aıy bolǵan soń búrkip maıda jaýyn jaýyp turǵan tumandaý, býaldyr kún eken. Sondyqtan Á.Úmbetálıev joldan bólekteý turǵan qarany áýelde tusaýlanǵan at eken dep oılaıdy. Eldiń adamdary jolda kózderińe mal tússe, tústep bilip, aýylǵa qaraı baǵyttap jiberip otyryńdarshy dep aıtyp otyrady eken. Sol oımen ınspektor Á.Úmbetálıev álgi joldan bólekteý turǵan qaraǵa taıana bergende, basy baqyr qazandaı, alabajaq tarǵyl bir nárse júrisin bildirmegen kúıi jybyrlap basyp Á.Úmbetálıevke jaqyndaı beripti. Sonda tóngen qaýipti áýeli astyndaǵy júırik tory bestisi sezip, shyńǵyra kisinep jiberip, quıyndatyp shaba jónelgende, Á.Úmbetálıev te osy kezde atqa qamshy basady. Inspektor Álish aǵaıy týraly ózi de atqa kelgende jany jaqyn, attyń júırigin, jorǵanyń maıtalmanyn tańdap minetin, kıimniń de eń qymbatyn kıetin, at ábzelderi de kúmistelgen sulý sándi, ózi de sulý músindi, óte kelbetti, kórikti jigit edi deıdi Aqanjan Kelimbetov maqalasynda. Tarıhshy Aqanjan Kelimbetov maqalasynan ózge de tarıhı derekkózderinde baıandalǵandaı, 20-jyldardyń ishinde jáne 30-jyldardyń basynda Qazaly ýezi jáne Qazaly aýdandarynda jaýapty qyzmetter istegen, 1932 jyly Oral oblysyna qyzmetke jiberilgen, 1925 jyly Qazalyda sovettik bolystyq atqarý komıtetiniń saılaýynda Aqtóbe bolystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanǵan (osy saılaýda orynbasarlyqqa Naǵmet Úrkimbaev, sekretarlyqqa Baınazar Ótepov saılanady), 1930 jyldyń basynan bastap Qazaly aýdanynda da júrgen jappaı kolhozdastyrý kezinde aýdan kolhozdaryn óz qolymen uıymdastyrǵan, sol kezeńde ózine jabylǵan jala, jazylǵan aryzǵa qaramastan, qaı jumysta júrgende de óziniń qyzmetin adal, ádil atqarýǵa tyrysqan Ertas Bólekbaev 1967 jyly jazylyp, 1992 jyly Almatydan «Qazaqstan» baspasynan shyqqan «Ómir ótkelderi» atty tarıhı derekti kitabynyń 49-betinde sol 30-jyldardyń basynda jastardyń uıymy – komsomol komıtetiniń búro múshesi bolǵan Álish Úmbetálıev týraly jaza kelip, bul óte ustamdy, isker, kópshilikke unamdy, til alǵysh jigit edi jáne jasy úlken men aıtatyn sózdi ol ózi menen buryn taýyp aıtatyn aqyldy edi dep baǵa beredi. Joǵarydaǵy oqıǵany 1941 jyly maýsymda bastalǵan Uly Otan soǵysyna attanyp ketemin degenshe ózinen aıtyp bershi dep suraǵan jandarǵa aıtyp otyratyn edi deıdi maqala ıesi Aqanjan Kelimbetov Álish Úmbetálıev týraly. Sol sátte Álish Úmbetálıev atymen biraz jerge shaýyp baryp, artyna burylyp qaraǵanda, jolbarys jete almasyn bilgen soń toqtap qalǵan eken. Jolbarys sol sátte toq boldy deıdi eken oqıǵany aıtýshy Álish Úmbetálıev, sonyń aldynda bir maldy jáýkemdep alyp, jol ańdyp, ashyqqa shyǵyp júrse kerek, meniń atyma jete almaǵany ishi toqtyqtan boldy-aý dep oılaımyn deıdi eken Álish Úmbetálıev óz áńgimesinde. Myna oqıǵany estigende Álish Úmbetálıevtiń Sarytóbede turatyn ata-anasy bir mal soıyp, qudaıy joly jasap, ertemen elge taratqan eken.

Al «Jolbaryspen betpe-bet kezdesken adam» atty maqalanyń ekinshi taqyrypshasynda Qońyrbaı atty qarttyń jolbaryspen qalaı betpe-bet kezdesip qalyp, odan aman qutylǵandyǵy jóninde baıandalady. 1932 jyldyń jaz aıynda biraz adamdar Mapa kóliniń Arandy qyraty jıegindegi Aımyrza ózegi mańyna baqsha egip, egin salǵan eken. Sodan sol jerdegi egin ańyzynda ań, qustar kóp bolypty. Osyǵan baılanysty sol 32-jyly alǵashqy qar túskennen-aq keıbir adamdar qaqpan salyp, tuzaq quryp sol jerdegi kól jıeginen ań, qus aýlaıdy eken. Qońyrbaı qart ta kúndelikti ádetimen sol jerge qoıan, qyrǵaýylǵa qurǵan qaqpan, tuzaqtaryn qaraýǵa kelgende jolbarysqa kezdesip qalady. Sol jerde tóbesi jazda buzylǵan, biraq qabyrǵalary bar, qamystan soǵylǵan qaqyra turady eken. Qońyrbaı qart ómirinde kórmegen bir alabajaq tarǵyl haıýan álgi qaqyranyń ishinen shyǵyp kele jatypty. Úreılengen Qońyrbaı qart janushyryp, jalma-jan qamys qaqyranyń qabyrǵasynyń joǵary beldeýine shyǵyp ketedi. Jolbarys adamnan eki kózin almaǵan kúıi saqtyqpen baıaý qozǵalyp, arqa júnin tikireıtip, qamys qaqyranyń ekinshi jaǵynan kelip jonyn súıkep, yńyranýymen kóldiń seldir qamysynyń arasyna kirip kórinbeı ketedi. Qońyrbaı qart keıin «Jolbarys adamnyń eki kózinen qorqady» degen halyqtyń bir dana sózi bar edi, sol esime túsip, jolbarystan kózimdi almaǵan kúıi kirpik qaqpaı qaraı berdim degen eken. Biraq ózi mynadaı «kezdesýden» keıin úıine es-túsinen aıyrylyp, jolaı bir qulap, bir turyp, domalanyp júgirgen kúıi áreń jetipti.

Al maqalanyń úshinshi taqyrypshasy «Jolbaryspen aıqas» dep atalady. Oqıǵa Kishi júz Álimniń Shektisiniń alty Kishkenesiniń bir balasy – Úsen rýynyń egin egetin jeri Bas, Kipen degen jerde uıymdastyrylǵan. Sebebi Kipenge jaqyn jerdegi jıyrma-otyz úı birikken «Úlgi bol» seriktestiginiń sol jyly eginderi bitik shyǵyp, astyqtary mol bolyp, sol jerden kóshpeı qystap qalǵan eken. Sol seriktestikti basqaratyn Ersaıynuly Kelimbet qamystan úlken qaqyra turǵyzyp, onyń ishi-syrtyn inilerine sylatyp, áktetip, ishine aspaly sham quryp, sonda qystap otyrǵan. Al qonaqjaı Máten ańshy ári emshi, ári eginshi, ári balyqshy, Kipen degen jerdi meken etedi eken, sol jerde egin salady, qysta Mapa kólinen balyq aýlaıdy, sonda oryn tepken.

1932-1933 jyldardyń kúz, qys aılarynda Qazalynyń Syrdarıa ózeniniń sol jaǵalaýynda otyrǵan eldiń úreıin ushyrǵan azýly jyrtqyshty aýlaý maqsatynda Qazaly qalasynan shyqqan ańshylardyń tobyn basqarǵan ańshynyń esimi Shýrka esimdi ańshy deıdi Aqanjan Kelimbetov maqalasynda. Bul ańshy Aqanjan Kelimbetovtiń ákesi Ersaıynuly Kelimbettiń ómirde jaqyn dosy bolypty. Bul ańshynyń áıeli Qazalydaǵy orys mektebinde hımıa jáne bıologıa pánderinen sabaq beretin muǵalim bolyp isteıdi dep ákem aıtyp otyratyn edi deıdi Aqanjan Kelimbetov óz maqalasynda. Sonymen birge bul topta Panteleımon esimdi ańshy jigit jáne joǵaryda aıtylǵan jolbarystyń shabýylynan jaraqattanyp qalatyn Rodıon esimdi ańshy jáne osy ańshylar tobynyń bastyǵy Shýrkanyń inisi Petka esimdi ańshy jigitter de bolǵan eken.

***

Qazaq SSR Ǵylym akademıasy M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qyzylorda oblysy boıynsha fólklor jınaýshy-tilshisi bolǵan aqyn, tarıhshy, QR Bilim berý isiniń úzdigi Aqanjan Kelimbetov mektep oqýshylarynyń arasynan Arandy qyry topyraǵynan, Qojabaqydan Respýblıkalyq dárejedegi bilim jarysyna tuńǵysh shyqqan oqýshynyń ǵylymı jetekshisi boldy. 1985 jyly týǵan Gúlaıym Baınazarova (oqýshynyń muǵalimi Ǵabıden Qojahmet) 2001 jyly «Halyq aqyny Baınazar Ótepov shyǵarmashylyǵyndaǵy el taǵdyry jáne aqyn óleńderiniń kórkemdik máni» atty óziniń ǵylymı joba jumysymen oqýshylardyń Respýblıkalyq Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń Qazaly aýdanynyń mektepteriniń oqýshylarynyń arasynan ádebıet boıynsha tuńǵysh qatysýshysy boldy.

№25 mektep oqýshysy Gúlaıym Baınazarovanyń 1999 jyldan bastap ótkiziletin, Arandy qyry, Qojabaqy topyraǵynan tuńǵysh shyǵyp qatysqan oqýshylardyń Respýblıkalyq Ulttyq ǵylymı joba jarysy týraly naqty derekterge súıengen maǵlumat bere ketsek, oqýshylardyń Ulttyq ǵylymı joba jarystary shtab-kvartırasy Vashıngton qalasynda ornalasqan Búkilálemdik ǵylym men tehnıka kórmesiniń 2000 jyldan bastap fılıaly bolyp tabylatyn Respýblıkalyq «Daryn» ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń ǵylymı jetekshiligimen Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń atynan ótkizetin jarysy. «Bilimdi jurttarda bilim jarysy degen bolady. Ol jarysta báıgege túse alatyndar – bilimdiler, zeıindiler» degen sózi bar Alashtyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynovtyń. Oqýshylardyń Ulttyq ǵylymı joba jarystary 2000 jyly Búkilálemdik «Úshinshi myńjyldyqqa ótkel» ǵylym men tehnıka kórmesiniń fılıaly bolyp tirkelgen. Ulttyq ǵylymı joba jarystary fızıka, tehnıka, kosmonavtıka, matematıka, qoldanbaly matematıka, ınformatıka, tarıh, ólketaný, ádebıet, ekonomıka, sosıologıa, quqyqtaný, bıologıa, hımıa t.b. seksıalar boıynsha bes baǵytta ótedi. Jumysqa qoıylatyn eń basty talaptardyń biri: shyǵarmashylyq qabilet, ǵylymı oılaý, taqyrypty ashý deńgeıi jáne naqtylyq.

Oqýshylardyń Ulttyq ǵylymı joba jarystaryn ótkizý boıynsha ádistemelik nusqaýlarǵa sáıkes Ulttyq ǵylymı joba jarystarynyń ekinshi kezeńi – oblystyq kezeńiniń jeńimpazdary Ulttyq jarystyń úshinshi kezeńi – irikteý kezeńine qatysa alady. Ulttyq ǵylymı joba jarystarynyń úshinshi kezeńi – irikteý kezeńiniń aldyn ala saraptamasynan keıin baryp saraptaý komısıasy nusqaýlarda kórsetilgen talaptarǵa sáıkes Ulttyq ǵylymı joba jarystarynyń tórtinshi kezeńi – respýblıkalyq kezeńine qatysatyn oqýshylardy anyqtaıdy.

Qazaly aýdany №25 mekteptiń 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Baınazarova 2000 jyly jeltoqsan aıynda Qyzylorda qalasynda ótkizilgen oqýshylardyń Ulttyq ǵylymı joba jarystarynyń ekinshi kezeńi – oblystyq kezeńinde oblystyq jarysqa qazylyq jasaǵan mamandardyń tarapynan joǵaryda atalǵan ǵylymı joba jumysymen oblystyq jarystyń II dárejeli dıplomyn ıelengen bolatyn. Al G.Baınazarovamen birge osy oblystyq jarysqa qatysqan №25 orta mektebiniń taǵy bir oqýshysy, 11-synyp oqýshysy, №25 mektepte 90-jyldardyń aıaǵynda jumys istegen – Barlybek Syrtanov atyndaǵy quqyqtaný úıirmesiniń (B. Syrtanov úıirmesiniń Asqar Súleımenov atyndaǵy ádebıet úıirmesimen birlesken «Ar jáne Zań», sosyn odan bólingen «Quqyq» úıirme gazetteriniń redaktory mekteptiń oqý úzdigi, mektepti 1999 jyly «Úzdik atestatpen» bitirgen Elmıra Bekjanova boldy) múshesi bolǵan, 1984 jyly týǵan Dastan Amanbaev (oqýshynyń muǵalimi Ǵabıden Qojahmet) Qyzylorda qalasyndaǵy osy Ulttyq ǵylymı joba jarystarynyń ekinshi kezeńi – oblystyq kezeńinde «Musylmandyq quqyq jáne onyń qoldanystaǵy quqyqtan uqsastyǵy men aıyrmashylyǵy» taqyrybyndaǵy óziniń ǵylymı joba jumysymen quqyqtaný seksıasy boıynsha oblystyq jarysqa qazylyq jasaǵan zańger mamandardyń tarapynan oblystyq jarystyń gramotasyn ıelengen. Sonan soń Qyzylordadaǵy Ultyq jarystyń ekinshi kezeńinen keıin G.Baınazarovanyń ǵylymı joba jumysy Astanadaǵy (qazirgi Nur-Sultan qalasy) Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń úshinshi kezeńi – irikteý kezeńiniń saraptaý komısıasynyń aldyn ala saraptamasyna usynylyp, saraptaý komısıasynyń mamandarynyń aldyn ala saraptamasynan keıin baryp G.Baınazarova Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń tórtinshi kezeńi – respýblıkalyq kezeńine óz jumysyn qorǵaýǵa «Shaqyrý» aldy.

Qyzylorda oblysy Qazaly aýdany №25 orta mektebiniń 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Baınazarovanyń «Shaqyrý» paraǵynda:

«Sizdi 2001 jyly aqpan aıynyń 28 juldyzy kúni saǵat 17.00-de ótetin oqýshylardyń Respýblıkalyq «III Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń» ashylý rásimine shaqyramyz. Uıymdastyrý komıteti. Ótiletin orny: Túrkistan qalasy H.A. Iassaýı atyndaǵy Halyqaralyq Qazaq-Túrik ýnıversıtetiniń mádenıet ortalyǵy» dep, odan ári respýblıkalyq jarysqa ózderiniń ǵylymı joba jumystaryn qorǵaýǵa jınalyp otyrǵan Respýblıkanyń oqýshylaryn 28 aqpan – 3 naýryz arasyndaǵy respýblıkalyq jarystyń úsh kúndik baǵdarlamasynda oqýshylardyń ǵylymı joba jumystaryn qorǵaý, jarystyń saltanatty túrde ashylý, jabylý rasimderi, jeńimpazdardy saltanatty túrde marapattaý rásimi, qonaqtardy kútip alý, tirkeý, ornalastyrý, shyǵaryp salý rásimderimen qatar, sonymen birge oqýshylardyń respýblıkalyq jarysyna Qazaqstannyń ár aımaǵynan kelip qatysyp otyrǵan shákirtter aldymen Otyrardaǵy Arystan babtyń kesenesine saıahat jasap, taǵzym etip baryp, Halyqaralyq ýnıversıtetpen, mádenıet ortalyǵymen tanysý, kelesi kúnderde qaladaǵy qasıetti tarıhı-tanymdyq oryndar, «Áziret Sultan» memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-murajaıyna saıahat jasap, taǵzym etý jáne sonymen birge Respýblıkanyń ár aımaǵynan jınalyp otyrǵan oqýshy jastar úshin arnaıy uıymdastyrylatyn «Tanysý keshi», dıskoteka sıaqty oıyn-saýyq baǵdarlamalary men olardyń bastap kelgen ustazdaryn qala mektepterinde bolyp, ol mektepterdiń ustazdarynyń istep jatqan úzdik jumystarymen tanystyrý sıaqty is-sharalar da kútip turǵandyǵy kórsetilgen.

Osydan keıin Respýblıkalyq «III Ulttyq ǵylymı joba jarysyna» Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany, Qojabaqydan, №25 orta mektebinen kelip qatysyp otyrǵan 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Baınazarova 2001 jyl 28 aqpan – 3 naýryz aralyǵynda ótkizilip, qorytyndylanǵan oqýshylardyń Respýblıkalyq «III Ulttyq ǵylymı joba jarysynda» respýblıkalyq jarystyń fılolog ǵalym mamandarynyń aldynda óziniń ǵylymı joba jumysyn sátti qorǵap shyǵyp, respýblıkalyq jarys jeńimpazdaryn mádenıet ortalyǵyndaǵy saltanatty túrdegi marapattaý rásimi kezinde Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń atynan ótkizilip otyrǵan oqýshylardyń Respýblıkalyq «III Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń» II dárejeli dıplomymen marapattaldy. Shákirttiń tabysyna sol kezde Qyzylorda qalasynda turatyn jumysqa ǵylymı jetekshi bolǵan aqyn, tarıhshy Aqanjan Kelimbetov qatty qýanyshty boldy. Respýblıkalyq Ulttyq ǵylymı joba jarysynyń Qazaly aýdanynyń mektepteriniń oqýshylarynyń arasynan ádebıet boıynsha tuńǵysh qatysýshysy ári júldegeri bolǵan 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Baınazarova Qazaly aýdany №25 orta mektebinde 2000–2001 oqý jylynda jumys istegen – halyq aqyny Baınazar Ótepov atyndaǵy «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi ári osy úıirmeniń top basshysy bolǵan.

Al osy halyq aqyny Baınazar Ótepov atyndaǵy «Jas qalamger» úıirmesi gazetiniń redaktory mekteptiń oqý úzdigi, mektepti keıin, 2003 jyly «Úzdik atestatpen» bitirip shyqqan Baldyrǵan Mámenova boldy. Jalpy, №25 orta mektebiniń tarıhyndaǵy oqýshylar arasyndaǵy ǵylymı joba qorǵaýdan respýblıkalyq jarystyń tuńǵysh qatysýshysy ári júldegeri Gúlaıym Baınazarova bolsa, al №25 orta mektebiniń tarıhyndaǵy jalpy ǵylymı joba qorǵaý jarysynyń tuńǵysh júldegeri joǵaryda atalǵan «Jas qalamger» úıirmesi gazetiniń redaktory Baldyrǵan Mámenova bolyp sanalady. Sebebi ol 2000 jyldyń qańtar aıyndaǵy Qyzylorda qalasynda ótkizilgen ǵylymı joba qorǵaý jarysynyń oblystyq kezeńinen oblystyq ǵylymı jobalar jarysynyń tarıh boıynsha III dárejeli dıplomyn ıelengen. Baldyrǵan Mámenovamen birge sol kezde Qyzylorda qalasyndaǵy 2000 jylǵy qańtar aıynda ótken bul ǵylymı joba qorǵaýdan oblystyq jarysqa №25 mekteptiń taǵy bir oqýshysy, 11-synyp oqýshysy, 1983 jyly týǵan, Qazaly aýdany mektepteriniń oqýshylarynyń arasynan ǵylymı jobadan oblystyq jarystyń quqyqtaný boıynsha tuńǵysh qatysýshysy bolǵan Rýslan Medeýbaev ta (oqýshynyń muǵalimi Ǵabıden Qojahmet) qatysty. Sonan soń ádebıetke de jaqyn júretin Baldyrǵan Mámenova №25 orta mektebinde 2000-2001 oqý jylynda jumys istegen «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi ári osy úıirmeniń qabyrǵa gazetiniń redaktory boldy. Sol kezde «Jas qalamger» úıirmesiniń músheleri úıirme barysynda ózindik shyǵarmashylyq jumystar oryndady. Sonyń biri osy úıirme múshesi Baldyrǵan Mámenova joǵaryda atalǵan ǵylymı jobasynyń 1999 jyldyń 24 jeltoqsany kúni áýeli Qazaly aýdanynyń ortalyǵynda qorǵalǵanyn, sol aýdannyń ortalyǵyna baratynyn estigendegi áseri men qýanyshyn óziniń «Jas qalamger» úıirmesi barysynda oryndaǵan shyǵarmashylyq jumysynda sol kezde bylaısha jazyp jetkizgen edi:

«Sóıtip baıandamam 8 jeltoqsan kúni aýdanǵa ketti. Aqyry aýdannan da habar jetti-aý. Habar kelgen kezde mynadaı qyzyq oqıǵa boldy. Sol kúni mektepte kesh ótip, sodan úıge keshteý qaıtqam. Biraz ýaqyttan keıin klastasym Gúlhan kelip: «Baldyrǵan, súıinshi!» dep aıtpasy bar ma. «Ol ne, aıtsaıshy, súıinshińdi beremin» dep edim, ol: «Aýdannan baıandamań ótipti, endi 24-i kúni qorǵaýǵa barasyń» dedi. Sondaǵy qýanǵanym-aı! Ertesine klasqa barǵanymda bári quttyqtap jatty. Aqyrynda klass jetekshim kelip: «Mundaı oqýshysy bar bizdiń klass baqytty!» dedi. Sol kúni Gúlbaǵıda apaı da (Gúlbaǵıda Qosbarmaqova – jetekshisi, №25 mekteptiń tarıh mamany) quttyqtap, endi qorǵaýǵa daıyndalýymdy aıtty». Baldyrǵan 1999 jyldyń 24 jeltoqsanynda aýdanda óziniń jumysyn sátti qorǵap shyǵyp, tarıh boıynsha Qazaly aýdanynyń atynan oblysqa jiberilip, sonan soń 2000 jylǵy 10 qańtar kúngi oblystyq ǵylymı jobalar jarysynda oblystyq ǵylymı jobalar jarysynyń tarıh boıynsha III dárejeli dıplomyn ıelengen. Sóıtip №25 orta mektebiniń tarıhyndaǵy ǵylymı joba qorǵaýdyń tuńǵysh júldegeri boldy.

Al №25 orta mektebiniń sol kezgi 9-synyp oqýshysy Laýra Dosqojaevanyń respýblıkalyq ǵylymı joba qorǵaýdyń júldegeri Gúlaıym Baınazarova jóninde jazǵan sol kezgi maqalasynda bylaısha sýretteledi:

«№25 qazaq orta mektebiniń 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Baınazarova – bizdiń mekteptiń maqtanyshy. Olaı deıtinimiz, sabaqqa alǵyr, qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasyp júredi jáne de «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi. Gúlaıymnyń jaqyn arada ǵana «Halyq aqyny Baınazar Ótepov shyǵarmashylyǵyndaǵy el taǵdyry jáne aqyn óleńderiniń kórkemdik máni» atty ádebıet boıynsha jazǵan ǵylymı joba jumysy Túrkistan qalasynda ótken respýblıkalyq ǵylymı jobalardy qorǵaýda ekinshi oryndy ıelenip, tek mektebimizge ǵana emes, sonymen qatar oblysymyzǵa, aýdanymyzǵa maqtanysh ákeldi. Qazaly aýdandyq bilim bóliminiń bastyǵy Munarbaı Qojahmetovtiń qabyldaýynda boldy. Al Gúlaıymnyń ǵylymı joba qorǵaýǵa barǵan kezdegi alǵan áseri sheksiz. Al qorǵaý jóninde ózi bylaı deıdi: «Keler kúni qorǵaýǵa daıyndaldym. Túni boıy daıyndalyp, tań atqansha kóz ilmeı shyqtym. Tańerteń ǵylymı jobamyzdy qorǵaýǵa keldik. Kezek maǵan da jetti. Men de qorǵap shyqtym. Qorytyndysy aıtylar kezinde men qatty qoryqtym. Sálden keıin ózimniń ekinshi oryn alǵanymdy estigende tóbem kókke eki eli jetpedi». Mine, bizdiń mekteptiń maqtanyshy – Gúlaıymdaı izdený qajet. Laýra Dosqojaeva, 9-synyp oqýshysy, «Jas qalamger» úıirmesi».

«Jas qalamgerde» sonymen qatar joǵarydaǵy oqýshylarmen birge Aqnur Qýatbaeva, Bota Jalmaǵambetova, Nazymkúl Mádireımova, Maqpal Asaýbaeva Bolatqyzy, Dınara Aıdarova Dáýletqyzy, Gúlnara Jańabergenova Jaıylhanqyzy, Aqnur Jálimbetova, Gúlgúl Qýatbaeva, Dınara Óteshova, Bekzat Ájimuratova sıaqty oqýshy shákirtter de boldy.

Tómende №25 orta mektebinde 2000-2001 oqý jylynda jumys istegen – halyq aqyny Baınazar Ótepov atyndaǵy «Jas qalamger» úıirmesiniń osydan 19 jyl burynǵy – 2000 jylǵy qazan aıyndaǵy Ustaz kúnine baılanysty shyqqan qabyrǵa gazetiniń sanynda jarıalanǵan «Jas qalamger» úıirmesiniń qabyrǵa gazetiniń redaktory Baldyrǵan Mámenovanyń №25 orta mektebinde sol kezgi jumys istep júrgen ustazdary – bir aǵa býyn ustaz qataryndaǵy jáne bir jas býyn ustaz qataryndaǵy ustazdarmen qysqasha ǵana Ustaz merekesi aldynda júrgizgen merekelik suhbaty jáne sonymen birge osy avtordyń Ustaz kúnine baılanysty shyǵarylǵan «Ustazyma» atty sol kezgi merekelik óleńi jáne osy úıirmeniń taǵy bir múshesi Nazymkúl Mádireımovanyń sol Ustaz merekesine arnalyp shyqqan qabyrǵa gazetine jarıalanǵan ustaz týraly «Qımas sezim» atty shákirttik tolǵanysy jáne osy úıirmeniń taǵy bir múshesi Maqpal Asaýbaeva Bolatqyzynyń №25 orta mektebiniń sol kezgi jumys istep júrgen ustazy – óziniń anasyna arnap shyǵarǵan «Anama» atty óleńi jáne osy úıirmeniń taǵy bir múshesi Aqnur Qýatbaevanyń ustaz ákege arnap shyǵarǵan týǵan kún merekesine baılanysty sol kezgi óleń shýmaqtary men osy shákirttiń sol kezgi shyǵarǵan, ózi bilim alyp júrgen uıasy – №25 orta mektebine arnalǵan «Mektebim» atty óleńi búgingi 2019 jylǵy Ustaz kúnine baılanysty berilip otyr.

Baldyrǵan Mámenovanyń №25 orta mektebiniń ustazdarymen Ustaz merekesi aldynda júrgizgen qabyrǵa gazetindegi qysqasha merekelik suhbaty:

«Qazan aıynyń alǵashqy jeksenbisi – Ustazdar merekesi. Osyǵan baılanysty №25 orta mektebindegi «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi mektep ustazdaryna mereke aldynda bir-eki saýal qoıǵan edi.

Birinshi saýal №25 orta mektebiniń ustazy, matematıka pániniń muǵalimi Esetov Amangeldi aǵaıǵa qoıyldy:

– Mereke aldyndaǵy kóńil kúıińiz qalaı?

– Árıne, ustazdar merekesi jyl saıyn aınalyp soǵatyn tól merekemiz ǵoı. Sondyqtan da tól merekemizdi jaqsy tabystarmen qarsy alý – bárimizdiń boryshymyz. Mereke aldynda barlyq ustazdar da merekelik, qýanyshty kóńil kúıde bolady dep oılaımyn.

– Mereke qarsańynda áriptesterińizge qandaı tilek aıtasyz?

– Áriptesterime árbir oqý jylynda shyǵarmashylyq tabystar tileımin. Otbasynda baqytty bolsyn.

Kelesi saýal №25 orta mektebiniń mektepte eńbek jolyn endi ǵana bastap júrgen jas ustazy Seıtenova Gúlnaz apaıǵa qoıyldy.

Seıtenova Gúlnaz apaı, jas ustaz:

– Týǵan jerińizdiń mektebine maman bolyp kelip jatqandaǵy kóńil kúıińiz qandaı?

– Jalpy, árbir mamannyń óziniń týǵan jerine, óziniń týǵan mektebine kelip qyzmet etýi baqyt dep sanaımyn.

– Ustaz retinde oqýshylaryńyzǵa ne aıtar edińiz?

– Qoǵamdyq jumystarǵa kóbirek aralassa eken deımin, sosyn ádebı dúnıelerdi kóbirek oqysa eken degim keledi.

– Raqmet.

Suhbatty júrgizgen Baldyrǵan Mámenova, «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi».

Ustazyma

Bul ómirde kim qymbat balalarǵa,
Bilim jolyn úıretti ol danaǵa da.
Jany jaısań, aq kóńil adamdar bar,
Ustaz degen atqa ıe bul ǵalamda.

Qutty bolsyn búgingi merekeńiz,
Arylmasyn eshqashan berekeńiz.
Tókken terdiń árqashan zeınetin kór,
Jyldan-jylǵa kóbeısin merekeńiz!

Altynmen teń sizdiń árbir sózińiz,
Tentekti de tárbıelegen ózińiz.
Aıtqan sózdi múlt jibergen shákirtke
Árqashan da keshirimshil boldyńyz.

Altynmen teń sizdiń árbir sózińiz,
Kún kózindeı jarqyraıdy kózińiz.
Shákirtterdiń júregine nur seýip,
Ortamyzda aman-esen júrińiz!

Baldyrǵan Mámenova, «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi.

Qımas sezim

(shákirttiń kóńil kúndeliginen)

Klass ishi siltideı tynyp qalǵan. Aldymyzda muǵalıma janarynan nur shasha bar asyldy úıretýde. Al men bolsam ishteı ustazym týraly oılanyp otyrmyn. Ustazym – qanshama jyl boıy dúnıeni tanytqan aıaýly jan! Endi bir jylǵa jýyq ýaqyt qaldy bárimizge de mekteppen, ustazben qoshtasýǵa. Ómir ózen syrǵı aǵyp barady. Ony toqtatatyn esh janda dármen joq. Keshe ǵana bantıgi jelbiregen kishkene qyzdy úlken azamat qylyp shyǵarǵan, qudirettim!..

Qońyraý syńǵyrlap qoıa berdi. Ustaz jaı ǵana basyp, balalarǵa kózimen meıirim tóge ketip bara jatyr. Al men bolsam sol sátte ózimniń ishteı tolqyp, egilip otyrǵanymdy sezdim. Bul bir ustazǵa degen shákirttik júrekte bastalǵan ishki qımastyq sezimi edi.

Nazymkúl Mádireımova, 11-synyp, «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi.

Anama

Asyl anam, qandaı ystyq qushaǵyń,
Boıymdy bir bılep alady kúsh aǵyn.
Eseısem de balalyǵym qalmapty,
Kórgen saıyn qaıta-qaıta qushamyn.

Eńbegiń bar áli orny tolmaǵan,
Jyrlap sony talaı aqyn tolǵaǵan.
Asyl ana, saǵan degen mahabbatym bir álem,
Júregime máńgi baqı ornaǵan.

Maqpal Asaýbaeva Bolatqyzy, «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi.

Qutty bolsyn, ákeshim, týǵan kúniń

Qutty bolsyn elý bir, áke, jasyń,
Dos-jaranǵa tolsynshy seniń qasyń.
Balalardyń qyzyǵyn uzaq kórip,
Júzge jetsin laıym seniń jasyń!

Baqytty bol, ákeshim, bul ómirde,
Arnar jyrym áli kóp meniń Sizge.
Eńbegińiz árqashan jemisti bop,
Aqylyńdy aıt shákirtke jáne bizge.

Asqar taýdaı ákeshim,
Uzaq bolsyn ómiriń.
Jarqyrap júr ortada,
Kir shalmasyn kóńiliń!  

Mektebim

Jarty ǵasyr tarıhy bar mektebim,
Aqyl berip, bilim nárin tókkeniń,
Umytylmaıdy barlyq ýaqyt bir seniń
Bilim berip, bizge eńbek etkeniń.

Eńbek ettiń, talaılardy túlettiń,
Aıanbadyń, aldymyzǵa gúl ektiń.
Oqy dediń, úıren dediń, bil dediń,
Osylaı sen otyn jaqtyń júrektiń.

Aqnur Qýatbaeva, «Jas qalamger» úıirmesiniń múshesi.

Al №25 orta mektebinde sol kezeńde jumys istegen – Asqar Súleımenov atyndaǵy ádebıet úıirmesi músheleriniń kúshimen ótken jazýshy Muhtar Áýezovtiń júz jyldyq mereıtoıyna baılanysty ótkizilgen «Teńizden de tereń tulǵa» atty mektep oqýshylarynyń arasyndaǵy ádebıet keshi jáne qazaq aqyny Zeınolla Shúkirov shyǵarmashylyǵyna baılanysty ótkizilgen «Bir juldyz bolyp qalam men» atty ádebıet úıirmesiniń músheleri arasyndaǵy aqyn óleńderin oqýǵa arnalǵan poezıa keshi jáne №25 mekteptiń ádebıet úıirmesi músheleriniń №25 orta mektebiniń mektep kitaphanasymen birlese uıymdastyrǵan «Aıtyp ótken aqynda arman bar ma?» atty qazaq aqyny Muhtar Shahanov shyǵarmashylyǵyna baılanysty ótkizilgen mektep oqýshylarynyń arasyndaǵy kitap oqýshylar konferensıasy jáne №25 mekteptiń ádebıet úıirmesiniń №25 orta mektebiniń tálimgeri Jadyra Bekjanovamen jáne №25 orta mektebiniń oqýshylar komıtetimen (tóraıymy №25 orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń ustazy Janar Bekjanova) birlese uıymdastyrǵan mekteptiń burynǵy mektep túlekteri – elimizdiń ár túrli qalalarynda joǵary jáne arnaýly orta oqý oryndarynda bilim alyp júrgen stýdent jastardy joǵary synyp oqýshylarynyń arasyna shaqyra otyryp, búgingi mektep oqýshysynyń erteńgi bolashaq jolyna baǵyt-baǵdar berý maqsatynda ótkizilgen «Armanǵa barar jol» atty suhbat jáne №25 mekteptiń ádebıet úıirmesiniń №25 orta mektebiniń jastar komıtetimen (tóraıymy №25 orta mektebiniń tarıh pániniń ustazy Kúlaısha Káribaeva) birlese uıymdastyrǵan mekteptiń joǵary synyp oqýshylarynyń arasynda ótkizilgen «Jastar jáne mádenıet» atty dıspýt jáne №25 mekteptiń ádebıet úıirmesiniń Qojabaqy aýyldyq mádenıet Úıinde ótiletin sahnalyq mádenı is-sharalardyń únemi turaqty júrgizýshisi bolatyn muǵalim, №25 orta mektebiniń bastaýysh synybynyń ustazy Samal Sársenmen birlese uıymdastyrǵan mektep ónerin damytý jáne ulttyq aspapty nasıhattaý maqsatynda oqýshylar arasynda ótkizilgen I mektepishilik «Án-dombyra» óner baıqaýlarymen birge, mektepte jumys istegen «Jas zańger» – Barlybek Syrtanov atyndaǵy quqyqtaný úıirmesiniń músheleri de shyǵarmashylyqtan tym alys qalǵan joq. Mekteptiń oqýshylary men synyp jetekshilerin jáne №25 mektep dırektorynyń tárbıe jumystary jónindegi orynbasary Dosbol Baınazarulyn úıirme otyrysyna qatystyra otyryp, musylmandyq álemindegi quqyqtyq mektepterdiń qalyptasýy jáne sharıǵat uǵymy tóńiregindegi áńgimelerge arqaý bolǵan, úıirme otyrysyna «Dilimbet ıshan» meshitiniń ımamy Qoldas Shákıdi áńgimege shaqyra otyryp ótkizilgen «Syryn búkken ıslam» atty úıirme otyrysy jáne Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń ýchaskelik ınspektory, polısıa maıory Seıilhan Bógenbaevty «Jas zańger» úıirmesiniń úıirme otyrysyna áńgimege shaqyra otyryp, №25 mekteptiń oqýshylary men ustazdaryn jáne №25 mekteptiń dırektory Almas Temirbaıulyn is-sharaǵa qatystyra otyryp ótkizilgen «Polısıa jáne zań» atty úıirme otyrysy jáne Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń polısıa qyzmetkeri, polısıa aǵa serjanty Berik Tileýbaevty «Jas zańger» úıirmesiniń kezekti úıirme otyrysyna áńgimege shaqyra otyryp ótkizilgen «Polısıa mindeti ne bolmaq?» atty úıirme otyrysy jáne Arandy aýyldyq okrýg ákimi apparatynyń salyq jónindegi mamany, ýchaskelik saılaý komısıasynyń tóraǵasy Rahmanbergen Jumaǵanbetti «Jas zańger» úıirmesiniń kezekti úıirme otyrysyna áńgimege shaqyra otyryp ótkizilgen «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý quqyǵy» atty úıirme otyrystary mektep oqýshylaryn Qazaqstan Respýblıkasynyń quqyq qorǵaý organynyń jumystarymen tanystyra otyryp, Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryn syılaýǵa, qurmetteýge úıretýdegi naqty quqyqtyq tárbıelik baǵyttaǵy is-sharalar bolsa, al mekteptiń oqý ozaty, «Jas zańger» úıirmesiniń top basshysy Sholpan Shábileva men osy «Jas zańger» úıirmesiniń úni – «Quqyq» qabyrǵa gazetiniń redaktory Elmıra Bekjanovalardyń otbasysy Qazaly aýdanynyń Birlik aýylynda turatyn ýchaskelik ınspektor, oǵan deıin basqa da qyzmetter atqaryp, mılısıanyń jumysyna 1979 jyly mamyr aıynda kelgen, 1979 jyldan 1984 jylǵa deıin bólimde mılısıa qyzmetinde ár túrli qyzmetter atqarǵan, 1980 jyly Almatydaǵy arnaıy mılısıa mektebine oqyp, ony 1984 jyly bitirip shyqqan soń Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń ýchaskelik ınspektory qyzmetine taǵaıyndalǵan, sodan bergi ýaqytta Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń saqshylarynyń qatarynda qoǵamdyq tártipti saqtaýda, ákimshilik quqyq buzýshylyq pen qylmystyń aldyn alýda ýchaskelik ınspektor, 1994 jyldan bastap aǵa ýchaskelik ınspektor qyzmetterin atqaryp kele jatqan zańger, ishki ister organynyń qyzmetkeri Seıilhan Bógenbaevtyń úıine baryp, №25 orta mektebiniń «Jas zańger» úıirmesiniń úni – «Quqyq» qabyrǵa gazeti úshin úıirme músheleri ózderi arnaıy jýrnalıs retinde ýchaskelik ınspektormen suhbat júrgizip qaıtqan bolatyn.

№25 mektep oqýshylarynyń ýchaskelik ınspektormen suhbat kezinde basqa da suraqtarmen birge, jalpy ishki ister organy qyzmetkerlerine júktelgen jumys jónindegi qoıǵan suraqtaryna jáne sonyń ishinde ýchaskelik ınspektorlardyń ókilettikteri jónindegi qoıǵan suraqtaryna jáne jasóspirimderdiń quqyqtyq tártibi men tárbıesi jónindegi qoıǵan suraqtaryna jáne ishki ister organy qyzmetkerleriniń ózderiniń qyzmetin atqarý barysy kezindegi qandaı da bir ómirine tónetin qaýipti oqıǵalar jónindegi qoıǵan suraqtaryna jáne bolashaqta ózderiniń mamandyǵyn, qyzmetin ishki ister organyndaǵy qyzmettermen baılanystyrǵysy keletin mekteptiń uldary men qyz balalaryna qandaı baǵyt-baǵdar, keńes beresiz degen suraqtaryna tájirıbeli ishki ister organy qyzmetkeriniń ózderiniń kúndelikti atqaryp júrgen jumystarynan naqty mysaldar keltire otyryp, baıypty túrde qaıtarǵan tushymdy jaýaptary jáne mekteptiń oqýshy balalaryna tilegi №25 orta mektebiniń «Jas zańger» úıirmesiniń «Quqyq» qabyrǵa gazetiniń kezekti – Táýelsizdik kúngi sanyna «Mılısıa bolýǵa qyzyqtym» deıdi bizben áńgimesinde Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń ýchaskelik ýákili Seıilhan Bógenbaev» degen atpen, suhbat berýshiniń formadaǵy sýretimen birge jaryq kórdi.

Qazaly aýdany №25 orta mektebinde 90-jyldardyń aıaǵynda jáne 2000-2001 oqý jylynda jumys istegen, oqýshylar arasyndaǵy Asqar Súleımenov atyndaǵy ádebıet úıirmesiniń, Barlybek Syrtanov atyndaǵy quqyqtaný úıirmesiniń jáne halyq aqyny Baınazar Ótepov atyndaǵy «Jas qalamger» úıirmeleriniń jetekshisi bolǵan – Ǵabıden Qojahmet.

2001 jyly Qazaly aýdanynyń mektepteriniń oqýshylarynyń arasynan ádebıetten respýblıkalyq dárejedegi ǵylymı jobalar jarysynyń tuńǵysh qatysýshysy ári júldegeri bolǵan Qojabaqydaǵy №25 orta mektebiniń oqýshysy Gúlaıym Baınazarovanyń «Halyq aqyny Baınazar Ótepov shyǵarmashylyǵyndaǵy el taǵdyry jáne aqyn óleńderiniń kórkemdik máni» atty ǵylymı joba jumysyna pikir jazǵan ǵalym: Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, belgili ádebıettanýshy ustaz, N.G. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń (Qyzylorda pedınstıtýty tarıhynda Qorqyt Atanyń atymen 1992 jyldan bastap ataldy) 1989 jylǵy tarıhynda óz aldyna derbes shańyraq kóterip, fakúltet bolyp qurylǵan – «Qazaq fılologıasy jáne tarıh» fakúltetiniń fakúltet qurylǵan 1989 jyldan bastap 1994 jylǵa deıin dekany bolǵan bilikti jetekshi pedagog, sol kezeńde «Qazaq fılologıasy» mamandyǵynyń stýdentterine «Ádebıet teorıasy» páninen dáris oqyǵan ustaz, fılolog ǵalym retinde birneshe ǵylymı eńbekterdiń avtory, QR Bilim berý isiniń úzdigi Baǵdat Káribozov.

Tómende Arandy qyry topyraǵynyń perzenti, Qojabaqydaǵy №25 orta mektebin tolyq orta bilimmen bitirip shyqqan alǵashqy túlekteriniń biri, esimi kópshilikke tanymal ustaz, kitabyna alǵy sóz jazǵan ǵalym mamannyń bergen baǵasymen aıtqanda «muǵalimdik qyzmettiń maıtalmany», tarıhshy, QR Bilim berý isiniń úzdigi, aqyn Aqanjan Kelimbetov aǵaıdyń óleńderi berilip otyr. Óleńder aqynnyń «Aǵysty arna» jyr kitabynan alynǵan. Kitap 2000 jyly jaryq kórdi. Aqynnyń «Aǵysty arna» jyr kitabynyń alǵy sózin jazǵan: Qorqyt Ata atyndaǵy memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, QR Bilim berý isiniń úzdigi Baǵdat Káribozuly.