InfoHub Logo

S. qalasynyń ońtústigin jaılaǵan eldiń qalaǵa qatynasatyn qara jolynyń ústinde Arqalyq degen taý bar. (Dalanyń kóńilsiz uzaq jolynda qajyp kele jatqan kerýenge Arqalyq alystan kórinip, dámelendirip turady. Joldyń aýzynda kóldeneń sozylyp jatqan turqy on shaqyrymdaı bolǵanmen, ensiz kerege syqyldy, jalǵyz taý. Ne baýyry, ne syrtynda yqtyrtyn joq ysqaıaq. Arqalyq jadaǵaı, jalǵyz qabat bolǵan soń, qys kúninde jel terisinen soqsa da, ońynan soqsa da panalyǵy joq azynap turady. Qystyń basynan eki jaǵyn qar alyp, jumyrtqadaı qylyp tegistep tastaıdy).

Sondyqtan ózge jer ashyq bolyp turǵanda, Arqalyqtyń baýyry kóbinese borannan bosamaıtyn. Alystan qaraǵanda da Arqalyq budyry joq jalańash. Kórýge asa kóńilsiz.

Jyl saıyn qys basynan qarly bolyp, malǵa panasy joq bolǵandyqtan, baýyryn jaılaǵan el malyn óltirip, ózge el aman otyrǵanda, sholaq juttyń quryǵynan qutylmaıtyn. Sondyqtan baýyryn meken qylǵan el kóbinese kedeı bolatyn. Bul jerdi meken qylǵan el, erte kúnnen atalarynyń qonysy bolǵandyqtan jáne basqa irge aýdararlyq jaıly jeri joqtyqtan, «qudaıyna jylap» otyra beretin. Bulardyń jalǵyz-aq medeý qylatyny Arqalyqtyń egindigi edi. (Baýyr syrtynyń shymy tutas kódeli jer bolǵandyqtan, úı basynyń salǵan birli jarymdy bóltek egini táýir bolyp shyǵyp, uzaq qysqa qorek qylatyny sol bolýshy edi).

Arqalyqtyń bul aıtylǵan jaılary ońtústigin jaılaǵan Ýaqpen kórshiles úsh-tórt bolys elge belgili bolatyn. Buǵan sebep — Arqalyqtyń syrt elder qalaǵa qatynasatyn qara joldyń ústinde bolǵandyǵy. Ótken-ketken kerýen uzaq jolda ne kóligi talyp shaldyǵyp, ne ózi sharshap qajyp kele jatqanda qadaýly qonalqalyq, ne tústiktik jeri Arqalyq bolady.

Arqalyqtyń joly asatyn kezeń — Kúshikbaı kezeńi dep atalady. Kúshikbaı — Arqalyqty qystaıtyn bes-alty aýyldyń atasy. Ózi batyr bolǵan adam deıdi. Dál dara joldyń aýzynda, Arqalyqtyń bir kishileý bıiginiń basynda tastan úıgen oba sekildi jalǵyz mola bar. Sol mola Kúshikbaı batyrdiki. Kezeń de sol sebepti Kúshikbaı atymen atalǵan.

Kúshikbaıdyń kim ekendigin, basynan qandaı dáýren keshkendigin árli-berli ótip júrgen kerýenniń kóbi bilýshi edi. Olarǵa bildiretin zamannyń shejiresi — dáýreni ótip kedeılik basqan, kóńilsiz salqyn ómirge túsken káriler bolatyn. Budan sońǵy bildirýshilerdiń kóbi ótken-ketken kerýenge kóp sóılesip daǵdylanǵan, aýyl ıesi bolǵan soń, aldynan eshkim shyqpaı, jaman ádettenip, ótirikshileý bolǵan adamdar bolatyn. Bulardyń kóbi áńgime aıtýdan buryn, azyraq shart kerek qylýshy edi. Aldymen kúndizgi mazasyz sýyq pen qar basqan kóńilsiz elsiz daladan qutylǵan bolý kerek. Ónbeıtin azyn-aýlaq maldyń sońynan júrip, ári ish pystyryp, ári qınaǵan beınetten serpilip, kún bata úıine kelýine kerek. (Ekinshi, kóligine, ózine azyq surap, shyǵyn shyǵaratyn jat kerýen joq bolsyn. Sol kezde úıinde birli-jarym kóńili súıetin, syılaıtyn qonaǵy bolýy kerek. Aqsaqal mal qoralap bolyp, jaılanyp shaıyn iship, qazanaspanyń aýzynda keıde jyltyldap, keıde lapyldap janyp jatqan otty kórip, burqyldap qaınap jatqan ettiń ısi murnyna kelip otyrǵanda, serpilip áńgime aıtatyn).

Joldan qajyp kelip, tynyǵyp jantaıyp jatqan salbyrańqy, kúńgirt pishindi jolaýshylar bastaryn kóterse de, jarym-jartylaı qalǵı otyryp, áńgime tyńdaýshy edi.

Mine osyndaı kóńildi jaıdyń birinde ótken kúnderdiń kóp áńgimesin eske túsirip otyryp, áńgimeshi aqsaqal sóz arasynda Kúshikbaıdyń tarıhyn sóıleýshi edi.

( — Kúshikbaı batyr jıyrma bir jasynda dúnıe salǵan eken. Erte kúnnen jortýylǵa attanyp, Ýaqtyń kóp batyrlarynyń arasynda buǵanasy qatpaǵandyǵyna qaramaı, talaı qıyn-qystaýda aqyl taýyp, qajymaı qaırat, erlik kórsetken). Osyndaı óneriniń arqasynda erte kúnnen batyr atyn alǵan eken. Sońǵy jyldarda kózdegen maqsaty qolbasylyq bolyp, aıaǵynda, oǵan da jetip, egesken elinen kegin alyp eger qylyp júrgende sheshek shaǵypty. Sheshek aýyr bolyp, tósekte qozǵala almaı kóp ýaqyt jatyp qalǵan. Sol kezde Kúshikbaı aýyryp jatyr degendi estip, talaıdan óshin ala almaı júrgen Ýaqtyń bir batyry jaýynyń janyn aýyrtpaq bolyp, beldeýde baılaýly turǵan «qyzyl besti» degen atyn tal túste tartyp alyp ketipti. «Pálenshe atyńdy alyp ketti» degen aǵaıynnyń jetimsigen sózin estigende jany shydamaı, aýrýymen alysyp, jylqydan at alǵyzyp, jalańash etine bir shekpendi kıe salyp, jaýynyń artynan qýyp ketipti. «Batyrdy muqattym» dep úıine kelip, jada jaılanyp, jaýy otyrǵanda: Kúshikbaı atyn oınaqtatyp, naızasyn túıiltip, órt sóndirgendeı bolyp zárin shashyp, jetip kelgen. Sol betimen aýyldaǵy samsyǵan sary qolǵa: «Soǵysamyn, qan tógemin», — dep álek salǵan. Biraq jıylǵan eldiń ishindegi basty adamdar: Ýaqtyń balasy birin-biri óltirip arazdaspasyn» —dep, at shapan aıybymen Kúshikbaıdyń atyn qaıyrypty. Batyr eline qaıta qaıtqanda aýrýy meńdeı bastap, atqa áreń júrip, osy kúngi beıiti turǵan bıiktiń basyna kelgende murshasy quryp, naızasyn tirep attan túsipti. Sonan soń basyn ońǵa qaratýǵa ǵana shamasy kelip, jan táslim qylǵan. Artynan aǵaıyn-týǵany jylap barsa: shesheginiń aýyzdaryn shekpen qajap, qotyrynyń sýy shekpeniniń syrtyna shyp-shyp shyǵyp ketken eken deıdi. Batyrdyń kóp muratyna jete almaı, jas kúninde qýaty qaınap, doldanyp ólgendiginen molasy turǵan bıiktiń baýyrynan boran, yzǵar aıyqpaıtyn bolǵan eken, — dep, baǵanaǵy kári áńgimesin toqtatýshy edi.

Bul áńgimeni aıtýshy adamdar Kúshikbaıdyń kim ekenin jurtqa tanytqanda, óziniń sol batyrdyń urpaǵy ekendigin kóńiline birtalaı qanaǵat qylyp, boıy kóterilip, kóńili kúńgirt ómirdiń ýaıymynan birtalaı sergip qalýshy edi (...).

Ianvar aıynyń aıaq kezi. Kún batýǵa taqap qalǵan mezgil. Kúnbatys batýǵa aınalǵan kúnniń qyzǵylt sáýlesimen nurlanyp, qyzyl torǵynnyń túsindeı boıalyp tur. Kúnge jaqyn turǵan uzynsha juqalań bulttardyń túsi qalyń órtke qyzǵan temirdeı qyp-qyzyl. Tóbege jaqyn turǵan alysyraq bulttardyń bir-bir jaǵy ǵana juqalań qyzylǵa boıalǵan asyl nurdyń býyn ǵana jalatqandaı. Qyzǵylt sáýlesin dúnıege jaıyp turǵan kún sharasymen tutas kórinip tur. Aspan ashyq. Berirek turǵan az ǵana ala-shubar bulttar keń jahannyń júzine perde bolǵan joq. Kúni boıy tynysh bolǵan jel Kúshikbaıdyń baýyrynda ǵana yzǵyryqtap, jańada jaýǵan kóbik qardy jaıaý borasyndatyp tur. (Kúnniń qyzyl sáýlesi dalany da, taýdy da óz óńine kirgizgen. Kúnbatys jaqtan boraǵan usaq qar da kún astynan qyzǵylttanyp kórinedi).

Joǵaryda aıtylǵan Qúshikbaıdan asatyn qara joldyń ústine Arqalyqty betine alyp, qala jaqtan bir par atty kele jatyr. Jaıdaq sary shanaǵa bıiktep salǵan jeńil júgi bar, jaqsy kıingen eki jigit. (Sylań eti bar eki qodyr at qajyǵandyǵyn bildirmeı, kóshir jigit bojy qaqqan saıyn yǵysa jónelip, sary jelip kele jatyr).

Jolaýshynyń biriniń torǵyn tysty jańa túlki tymaǵy bar. (Qalyń kıimniń syrtynan kıgen mol sur shapanynyń jaǵasy qara barqyt. Aıaǵynda baıpaǵynyń qonyshyn barqytpen kómkergen jada dara etik. Alǵashqy kórgen jerden-aq mynaý myrzasy eken degizgendeı).

(Bul jigittiń jasy otyz shamasynda. Orta boıly, dóńgelek deneli, qysqalaý murtty, shoqsha saqaldy surǵylt beti dóńgelek jalpaqtaý. Sýyq qaraıtyn qısyq bitken kishileý ótkir kezinde jáne túksıgen qabaǵynda ózgeshe qataldyq bar. Kishkene murny kóz, qabaǵyna úılespeıdi. Bul adamnyń kúlgendegi pishini qumarlyqqa kóp salynǵandyǵyn bildirip turady.

Bul jigit — Aqan myrza). Qalaǵa .qazynanyń alymyn salýǵa baryp, jumystaryn túgel bitirip, úıine qaıtyp kele jatqan beti. Qasyndaǵy Qaltaı — erte kúnnen janynan tastamaıtyn joldasy. Aqan bolys bolǵannan beri qaraı atshabar qylyp, burynǵysynan da jaqyn ustaıtyn. Qaltaı asa pysyq, sózge usta, qaljyńqoı, ásirese Aqannyń túndegi júrisine óte yńǵaıly, ári jylpos, ári tildi er jigit edi.

Aqan kúni boıy jolda kóp sóılemeı, bir nárseni qadalyp oılaǵandaı bolyp otyrdy. Biraq túpsiz tereń oıdyń túıinin sheshe almaı otyrǵan kisiniń pishinine túskenmen, Aqannyń oıy qaı jerde júretini belgili edi. Ol kóbinese osyndaı qadalyp oılaǵanda, qıalynda bir sulý áıeldiń sýretin taýyp alyp, soǵan pálendeı dep sóılesip ázildessem, sondaı qylyp qushaqtasam, súısem dep, sony ermek qylýshy edi. Qaltaı myrzasynyń ne oılaıtynyn bilse de, erte kúnnen jaltań bolyp óskendikten, ashýlanyp qala ma dep qorǵalaqtap, janyn aýyrtatyn sózderdi mundaı kúıde aıtpaıtyn. Sondyqtan Aqan úndemegende, o da úndemeı otyrady.

Jolaýshylar kúni boıy tońbaı kelse de, keshke jaqyn kún sýytyńqyrap, Kúshikbaı baýyrynyń yzǵyryǵy qataıǵan soń tońazı bastady.

(Bojy ustap otyrǵan Qaltaı betin ýqalap, kishkene qozǵalyp, Aqanǵa qarap: — Batyr-aý, myna Kúshikbaı «meni óltirgen sheshek — osy Sh. qalasy» deı me? Nemene: bir emeski emes, yzǵyryqtaıdy da turady, — dep kúldi. Aqan da túsi jadyrańqyrap kúlip, az sergip qaldy. Biraz ýaqyt ótken soń taǵy da úndemeı kúni boıǵy ádetpen tunjyrasa bastady).

Osylaı alys joldan jalyǵyp, tońyp, yǵy ketip qyryndap kele jatqan jolaýshylarǵa Kúshikbaı kezeńiniń túbinde bir jińishke qara syzyq sekildenip Qanaıdyń jalǵyz qorasy kórindi. Uzaq jol qajytqan jolaýshylar osy bolymsyz kishkene syzyqqa qarap, qonalqaǵa keletin úıiniń ártúrli kóńilsiz jaılaryn esine túsirdi. Burynǵydan da tunjyrady. Kóńilsizdik molaıdy.

Qanaıdyń qorasy kezeń qasyna kelgenge sheıin jan ıesiniń mekeni ekendigin bildirmeıdi. Iesiz abdyrap, umytylyp qalǵan birdeńe sekildi. Qoradan jarty shaqyrymdaı jerde basy qara qojalaq bolǵan kishkene tóbeshiktiń ústinde tompaıyp jatqan bir úlken kisiniń, bir balanyń beıiti bar. Jolaýshylar ótip bara jatyp, álgi beıitterge qarap, aýyzdary kúbirlep, tońǵan qoldaryn kóterip, betterin sıpap, bata qyldy. Kúshikbaıdyń basynan soqqan boran jańadan shyqqan beıitti qarmen kómip, qaraýshynyń kózinen tez jasyrýdyń qareketin istep jatyr. (Iesiniń dúnıege kelgenin sezdiretin aqyrǵy belgisi — tompıǵan beıit az ýaqytta joǵalmaq, iz bitpek. Taýdan asa soqqan jel beıit turǵan tóbeshiktiń basynda, ásirese, qatty yzǵyryqtanady; beıittiń taý jaǵynan topyraǵyn ushyryp, ekinshi jaǵyna jaldanǵan qarmen basyp jatyr. Az ýaqytta beıitti túgelimen qar kemgendeı. Keıde sebelep, syrǵyp ótip jatqan usaq qar óziniń meırimsiz, yrzasyz, biraq erkin bir kýá ekendigin bildirip tur.

Beıitten jarty shaqyrymdaı jerde turǵan eki kishkene qora da beıit sekildi múláıim pishindelgen. Tozyǵy ábden jetip, eskirgenin tóbesi de sezdiredi. Qyry ketip jumyrlanǵan burysh-buryshynda úıilip qalǵan qorda topyraq, qoranyń onsyz da alasa boıyn jermen-jeksen qylyp tur. Jan-jaǵyna úıilgen qar, qys basynan bir kúrelmegendikten, qoranyń ústine shyǵyp, birjolata basyp alǵan. Az kúnde qorany kózden joǵaltýǵa aınalǵan.

Bul kúıden amanyraq bolǵan esiktiń ǵana aldy. Kishkene tar kúresini bar. Qystaý aınalasynyń álgideı pishininiń ústine, teriskeı jaq buryshyndaǵy bir qoranyń tóbesi ortasyna túsip, taýdan asa soqqan boran álgi tesiktiń ústinde aq tútektenip, birese tútin sekildenip uıtqyp, birese qıyrshyqtanǵan usaq qaryn ishke sebezdep tógip, qoranyń ishin toltyrýǵa tyrysyp jatyr. Taý jaqtaǵy pishen qoranyń ishinde bir-eki shoshaqtaı ǵana taptalǵan az pishen bar. Bunda qaýyrsyn jotasynyń bári dar bolǵan bir aryq qyzyl torpaq jáne eki-úsh jaman toqty tur)".

Qoranyń syrtynan bilinip turǵan osy sekildi kóńilsiz kúıin kórgen adam «bıshara, mynaý qandaı sorlynyń qorasy eken?» dep eriksiz aıtqandaı. Muny oılaǵan adam úıge kirip, qorany meken qylǵan adamdardy kórgende, álgi oıynyń shyndyǵyna kózi jetýshi edi.

Kúndizgi biz kórgen jolaýshylar kún batyp, qoı qoralaǵan mezgilde osy qoranyń aldyna kelip toqtady. Shanadan túsip, ústeriniń qaryn silkip bolǵan soń, Aqan myrza qoranyń sıqyn kórip, kóńilsizdenip:

( — Qaltaı, osy úıge qaıdan ákeldiń? Kisi otyrarlyq jeri de bar deımisiń, basqa úılerdiń birine barmaı, — dedi.

Qaltaı atty doǵaryp jatyp:

— Úndeme, nege ákelgenimdi keıin bilersiń, — dedi.

Qulaǵyna jaıly habar tıgen soń, Aqa« úıge kirýge asyǵa bastady. Aty doǵaryldy. Endi qonaqtar qarańǵy qoranyń ishine kirip, qabyrǵany sıpalap júrip esikti taýyp alyp, úıge kirdi).

Úı — aýyz úı, tór úı retinde salǵan eki bólmeli eken. Biraq aýyzdaǵy bólme zatynda úıge arnalyp salynsa da, kázirgi qalpynda úılikten shyǵyp, ári shoshala, ári qoranyń mindetin atqaryp tur. Úıliktiń belgisi terezeniń jalǵyz áınegin japsyryp qoıǵan tesikten jáne jyltyldap ot shyǵyp jatqan bir buryshtaǵy kishkene qazanaspadan ǵana bilinedi. İshi qarańǵy. Burysh-buryshynda aıazdaǵan qar, qabyrǵasy qara balshyqpen sylanǵan kir. Tóbesine japqan syrǵaýyl qaraıǵan, túgel ystan qap-qara. Tereze jaqtaǵy bir buryshynda jańa týǵan bir qozy jáne arqasyna kıiz tańyp qoıǵan bir aryq qyzyl torpaq tur. Tór úıdiń ishi budan góri az kóńildirek. Kóp turǵandyqtan maı bolyp kirlep, qaraıyp ketken kishkene tar tesikten kirgende, oń jaq buryshta eshbir áksiz, retsiz úıile salǵan úlken pesh bar. Odan joǵary boıaýy kóshińkiregen aǵash tósek. Ústinde ijdıhatty qolmen jıylǵan surǵylt tústi kónetozdaý eki-úsh kórpe, jastyq. Esikke qarsy tórde kishkene júnaıaqtyń ústinde eki eski sandyq, úıdiń qalǵan jerinde bóten eshnárse joq. Tór degeni eki-úsh kez ǵana jerge jaıylǵan eski qurym kıiz. (onyń ústinde bir-eki eskileý syrmaq. Úı ishiniń barlyq jasaýy osy. Bul úıdiń de qabyrǵasy kóp jyldardan beri sylanbaǵandyqtan, ár jerinen qara balshyǵy shyǵyp, kir bolyp, qojalaqtanyp tur. Peshtiń de óneboıy ne kúıe, nemese qojalaq bolyp, keı jerleriniń kárnezi synǵan — o da tozyǵy jetkendigin bildirgendeı. Ońtústikke qaraǵan eki kózi jamaýly kishkene terezege taý jeli gýildep soǵyp, ár jerindegi tesiginen tystaǵy sýyq bý bolyp kirip tur. Kózderiniń bárin qyraý basqan, appaq. Peshtiń qyrynda turǵan kishkentaı jalańbas lampynyń jalpyldap janǵan bolymsyz jaryǵy úı ishiniń qarańǵylyǵyn zorǵa jeńip, azǵana elpildep, kúńgirt, qyzǵylt sáýlesin túsiredi.

(Bul úıdiń barlyq jany — úsh-aq áıel. Peshtiń janynda birine-biri tyǵylyp, búrsıip otyr. Áıelderdiń bireýi — seksennen asqan, káriligi ábden jetken kempir, ekinshisi qyryqtyń shamasyndaǵy áıel, úshinshisi on úsh jastaǵy qyz. Kempirdiń jasy qartaıyp, qýaty azaıǵandyǵy shyn bolsa da, betinde erekshe bir qaırat bilinedi, erkek pishindes kesek. Úlken, jalpaq mańdaıly, qoshqar tumsyqtaý kelgen úlken muryndy. Taqyrlaý suıyq qabaqtyń astynan kóringen kishkene ótkir kózderi qajyǵan salqyn janarmen jaltyldaıdy. Mańdaıy men eki urtyna túsken qatpary qalyń tereń ájimderi ómiriniń talaı qaıǵy, talaı beınetine kýá. Bul kempir osy úıdiń qazirgi qojasy. Ana áıeldiń bireýi — kelini, bireýi — sol kelinnen týǵan nemere qyzy. Kelinniń pishininde ne jaqsylyǵyna, ne jamanshylyǵyna aıǵaq bolǵan orasan belgi joq: orta pishindi, ortasha jaratylǵan adam tárizdi. Biraq bunyń pishininde de ózgeden bóten bir jattyq bar. Qadaǵalap qaraǵan kisige ol kórinetin. Tuńǵıyq qara kózderi bir qaraǵan jerden aýmaı, ylǵı jansyzdyqpen qarap turǵanyna kózi túsken adam bısharanyń kim ekenin aıyrýshy edi. Ol jańa arada eki kózinen aırylǵan sý qarańǵy edi. Bul eki áıelge ermek, jubanysh bolyp otyrǵan — jas qyz. Ol — sypaıy, názik bolyp ósken Ǵazıza: jińishke suńǵaq boıly, az ǵana sekpili bar dóńgelek aqsur júzdi Ǵazıza. Kórgen kózge alǵashqy jerden-aq súıkimdiligin sezdiretin ýyz jas. Jalǵyz-aq uıań, jumsaq qaraıtyn qara kózinde jáne ylǵı shytynap, kirbeńdegen qabaǵynda qalyń ýaıymnyń salǵan izi bar. Pishini muńdy, júdeý. Jas basyna ornaǵan qaıǵy,. júregin jegen dert syrtyna shyǵyp tur).

Bul balanyń ýaıymy ne? Ýaıymy — osy úıdegi úsh: áıelge ortaq bolǵan jesirlik, jetimdik. Bulardyń basynan taǵdyr daýyly jańada ǵana soǵyp ótken. Qoranyń. aldyndaǵy jas beıitter sol daýyldyń saldarynan týǵan. Bul áıelderdiń qýanysh-qyzyǵy da, úmit-qorǵany da sol sýyq qabyrǵa óliktermen birge kómilgen. Ol qabyrda jatqan — Ǵazızanyń ákesi Jaqyp jáne jany: týysqan jalǵyz kishkene baýyry — Muqash. Osy búgingi keshten bir aı buryn ákesi men baýyry qabat jyǵylyp, súzek boldy. Ǵazızanyń aǵam ólse, kúnim ne bolady dep kúndiz-túni birdeı tynym almaı, qudaıǵa qupıa sybyrlap, ońasha jerlerde tysta júrip óksip-óksip jylaǵany, kempir ájesiniń moınyna burshaǵyn salyp, ata-babasynyń arýaǵyna jalbarynǵany sebep bolmaı, ekeýi de ólgen.

Iesiz qorada qýatsyz, qorǵansyz úsh áıel qulazyp, zarlap qalǵanda, mańaıynan jıylǵan kórshi-qolańy ǵazızderiniń súıegin sýyq qabyrǵa salǵanyn oılaǵanda, árqashan Ǵazızanyń júregi shanshyp, óńi qashyp, kózinen ystyq jasy tamshylap ketýshi edi.

Bul bala jasynan kókesiniń jalǵyzdyǵyn, aǵaıyndarynyń dostyǵy joq qattylyǵyn oılap, syrtyna shyǵaryp eshkimge aıtpasa da, sol ákesine jany ashyp, tileýin tileýmen ósken. Ol kóńildi bolǵan ýaqytta — bul da kóńildenip, qýanyp otyrýshy edi. Jasynan sezimdi bala; zerdeliligimen ákesiniń jalǵyzdyǵyn, sharýasynyń nasharlyǵyn uǵyp, soǵan qolynan kelgenshe kómek qylǵysy kelip turatynyn sezgen soń, úı ishi túgelimen Ǵazızany álpeshteýshi edi.

Buryn ákesi tartatyn aýyrtpalyqtyń bári bul kúnde Ǵazızanyń óz basyna túsken. Erkek isteıtin sharýanyń. bárin ózi isteıtin bolyp, áli kelgenshe úıiniń barlyq sharýasyn ustap turǵan — ózi. Sońǵy az ýaqyttan beri. bul qyzmetiniń ústine, taǵy úı ishindegi bar jumys masyl bolyp moınyna mindi. Buryn tystaǵy sharýasyna da kómegi tıip, úıdegi barlyq sharýany jaılap otyrǵan, sheshesi jıyrma kúnnen beri kózinen aırylyp, soqyr boldy. Jaqyptyń tiri kezinde kózi anda-sanda aýyryp qalyp: «shep tústi», «kóz aýrý boldym», «jelge asqynyp; ketti», — dep júre berýshi edi. Jaqyp ólip, kóp jylaǵan soń, sol kózi az kúnde sýqarańǵy boldy. Úı úshiniń qaıǵysy burynǵysynan da asty. (Jetim-jesirge es bolyp otyrǵan kempir, basynan qara tuman aıyqpaı, ústi-ústine qaıǵy jaýyp, qabat qaza kórgen soń, qudaıǵa, taǵdyrǵa nanǵan kóńilmen bir ýaqyt shyn jalbarynyp, nazalanyp: «Qudaı-aý, ne kúná sumdyǵymnan osyndaı qazaǵa dýshar qyldyń? Ne jazyǵym bar edi?» — dep meńireý dúnıege suraq qoıýshy edi. Aýyr óksikpen kúrsinip, keýdesin jarǵan ýaıymnyń jalynyn, eshkimnen jaýap qaıtpaıtynyn bilse de, anda-sanda daýystap aıtyp otyrýshy edi).

Ǵazıza da eki sheshesimen qosylyp, júrekterin jegen qıǵylaryn syrtyna shyǵaryp sóıleskende, burynǵy ótken kúnderin saǵynýshy edi. Kempir ony da eske túsirip: ol kún de bir dáýren eken ǵoı, Jaqyp tiri turǵanda kimnen kem, kimnen qor edim?! — dep, ah uryp alyp: endigini aıtsańshy, tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda ketip otyrǵan dep, — únsiz jylaıtyn.

Kúndegi ádetpen belgili ýaıymnyń sońynda bıshara áıelder otyrǵanda, aýyz úıdiń esigi ashyldy. Úsheýi birdeı: «bu kim? — desip esikke qaraǵanda, bular otyrǵan úıdiń de esigi ashylyp, úıge túlki tymaq, jaqsy kıimder kıgen eki qonaq kirip keldi.

Ǵazızanyń soqyr sheshesi Ǵazızany túrtip, qonaqtyń kim ekenin surady. Ǵazıza qonaqtar kelgen jerdegi tańdanǵan pishinmen aqyryn: «Bilmeımin, tanymaımyn!» — dedi. Qonaqtar kıimderiniń qalǵan qaryn qaǵyp, tórge shyǵyp otyrǵan soń, asjaýlyq ákelgizdi. Aqan quran oqydy. Artynan Aqan da, Qaltaı da úı ishimen amandasyp, kempirge qarap:

— Qudaı isi sypaıyshylyq, aqyrynyń qaıyryn bersin! — dep, jaılap kóńil aıtty.

(Úı ishi qonaqtar alǵashqy kelgende tańdansa da, artynan pishinderin, qalyptaryn kórgen soń, jetimdik halderine múmkin bolǵan dárejede kóńildenińkirep, jadyrap, shamalarynsha sergı bastady. Erkekteri ólgennen beri qalǵan áıelderdiń ýaıymynan bosaǵan shaǵy osy bóten kisiler kelgende ǵana bolatyn. Odan basqa ýaqytta úsheýi úıde ońasha otyrǵanda jetimdik-jalǵyzdyq ta, qorǵansyzdyq-sorlylyq ta kózderine aıqyn kórinip, kóńilderin muń men zardan aıyqtyrmaýshy edi. Sol retpen qazirgi qonaqtar kelgende de qabaqtary jadyraǵan sebebi osy edi).

Qonaqtar shaı iship, jaılanyp boldy. Kempir aýyl aqsaqaly — basty erkektershe qonaqtarmen árnárse jaıynan jaqsy sóılesip otyrdy. Kempirdiń baısaldy sózinen qonaqtaryn qurmettegisi kelip otyrǵan yqylasyn jáne qaıratty júzin baıqaǵan soń, Aqan da ár nárseniń jaıynan sóılesýge jalyqpaıtyn sıaqtanyp otyrdy. Basynda qala jaıynan, el jaıynan qysqa-qysqa habarlar aıtyp otyrǵan Qaltaı edi. Shaı artynan eki qonaq kóbinese kempir sózine qulaq salyp otyrdy. Kempir, qonaǵy — bir eldiń bolysy bolǵan soń, onyń ústine sóziniń salmaǵy bar jýan aýyldyń balasy bolǵan soń, ekinshi, árli-berli ótkende birde bolmasa-birde sezim, isim túser dep, óziniń balasy ólgennen bergi jaıyn bildirip qoıýdy oılady.

Osy oımen óziniń jaı-kúıin aıta bastady. Kempirdiń áńgimesi sheshen uǵymdy tilmen uzaq aıtyldy. Daýsyn birese tıisti jerde qataıtyp, óńin ajarlandyryp, birese aqyryndap kelip, aıaǵyn sybyrlap jeke-jeke aıtyp, uǵymdy qylyp, barynsha kóńil-ijdıhatpen aıtty. Áńgime álpeti óler aldyndaǵy qoshtasyp otyryp aıtqan nemese bir úlken marqabat kútken kisisine jany qysylǵan ýaqyttaǵy úmit, tilek aıtqan sózge uqsaıdy (...). Aqanǵa qarap, qabaǵyndaǵy kirbeńi jadyrap, sez bastady:

— Qaraǵym, bizdiń hal-jaıymyzdyń shet-jaǵasyn kórip-bilip otyrsyń ǵoı, — dep, taǵdyrdyń barlyq sýyǵyna, zardabyna, azabyna shydaǵan, shynyqqan qaıratty, sabyrly pishinmen kúrsinip aldy. — Biz jetim-jesir qalǵan panasyz bısharamyz. Barlyq dúnıeniń taýqymetin arqalap qalǵan jas balam — anaý. Men bolsam — sarnaǵan tilimnen basqa túgim qalmaǵan, qaıratym qaıtqan, bir aıaǵym kórde, bir aıaǵym jerde turǵan qýarǵan bir kempirmin. Eki kózin alyp, qudaıym múgedek qylyp qoıǵan kelinim — anaý. Ózine kútýshi kerek qylyp otyrǵan ol — bir sorly.

Ári ótip, beri etip júrgende sondaılyq bısharalar edi-aý dep esine ala júrsin dep, aıtyp qoıaıyn dep otyrmyn. Kúnderdiń kúni bolyp júdep-jadap, bireýden zorlyq, bireýden qorlyq kórip otyrǵan ústine kelseń, kózińniń qyryn salarsyń (...). Jaıymdy aıtyp qoıaıyn: eń bolmasa — jyly sózińdi aıtarsyń. Bóten eldiń jumysyna ne sez aıtam demessiń. Senderdiń sózderińdi tastaı alatyn Ýaqtyń balasy joq qoı. Bul arada otyrǵan elde adam sekildi adam bar ma? Urǵashy sekildi jybyrlaǵan usaq. Qoryqqanyna ǵana jaýap berip, qoryqsa ǵana aıtqanyńdy isteıtin sumdar emes pe?! Mine — meniń Jaqybym ólgenine eki aı boldy. Bireýi týysqan bolyp: bıshara, jaıyń qandaı, sharýań ne kúıde dep, esikten qarady ma eken? Qaıta úıimizge kelse, shetinen tysyraıyp, jýansyp keledi. Ylǵı jetim-jesir dep qyzyǵyp aıtalap, bir nársemizdi aýzyna túsirip alǵysy kep turady. Uıalmaǵyrlar uıalmastan bizdi jegisi kelip turady. Men sorly balam ólgennen beri solardan kórgen zorlyǵymdy aıtaıyn dep otyrmyn.

Jaqyp óldi. Odan bir juma keıin, jyǵylǵannyń ústine judyryq dep, Muqashym óldi. Kúndiz-túni jylaýda bolyp eseńgirep otyrǵanymyzda: endi bul úıdiń erkekteri ketti, ylǵı urǵashy úı bolyp otyra almaıdy; dúnıesin bólip alamyz; qatyndardy árqaısymyz qoldy-qolymyzǵa alamyz dep, balalarymnyń bet topyraǵy jasyrylmaı jatyp, sýyq sóz júrgizdi ǵoı. Balamnyń tiri kúninde aǵaıyn ishinde jaqyn kórip, baýyryna tartyp, qolyna túsken azyn-aýlaǵynyń jartysyn jyryp berip júrgen jar degende-jalǵyz sengen Ysmaǵul ne qyldy? «Jaqyp ólgende bata qylýshylarǵa men qoıymdy soıǵamyn» dep, Muqashym qysylyp jatqanda, daladan et taýsylsa — soıyp alamyz ba dep júrgen jalǵyz tý qoıymdy áketti ǵoı. Myna kelinime: «Sharýaǵa ıe bolatyn kisimsip qoqaqtamasyn, odan da Jaqypty joqtaýyn bilsin, malǵa ıe bolam dep júr me ózi?!» — dep aıtady deıdi.

Meniń balam tiri bolǵanda sonyń tirshiliginen aýjal alyp telmirip otyrýshy edi. Balaqtaǵy bıttiń basqa shyqqanyn kórmeımisiń? Bular úshin qaraǵym ne kórmedi? — deı kelip, qabaǵyn kóterip kúrsinip alyp: — sol tiri bolsa, mańyna kele alar ma edi? Báriniń de... boǵyn jýyp, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, adam sekildi qylyp, osy aýyldy adam qataryna qosqan sol emes pe edi? Joqtyǵyna qaramaı úıin — bazar, túzin — toı qylyp, dýman qylyp otyrýdan bosaýshy ma edi. Momyndyǵy, bıazy sypaıylyǵy qandaı edi, topyraǵyń torqa bolǵyr, qaraǵym!

Myna jamandardyń ishinde onyń tyrnaǵyna tatıtyny bar ma? Jaqybym osy joly aýyrǵanda — solardyń keselinen aýyrǵan joq pa! Meniń qaınymnyń myljyń Dúısen degen balasy bar ǵoı. Qatynsha jybyrlaǵannan basqa, isteıtin adam sıaqty bir minezi, bir isi joq. Jannan asqan dúnıeqońyz. Úıine bir qonaq qonsa, soǵan asqan bir jilikke jany shyǵyp, tyjyrynyp otyrady. Úıine qonaq qonǵan kúni qatynyna tynyshtyq joq: etti kóp asasyń, meni qurtasyń dep myjıdy da otyrady. Sonyń úıine qys basynda Shubaradyrdyń kóp urylarynyń bireýi keledi. Myljyń: tamaǵym joq, jatqyzatyn jerim joq dep, tún ishinde, boranda qýyp jibergen. Ejelden Ýaqty kisi ǵurlym kórmeıtin; eki sózdiń birinde: «Shaýyp alam, aıyp alam!» — dep turatyn (...). Óktem eldiń balasy bul qorlyqqa shydasyn ba? «Ólmeseń — órem qap» dep dalaǵa tentiretip jibergen soń, sol túnde kelip, qorasyn talqan qylyp jaryp, tórt-bes semiz qoıyn, malǵa minin júrgen eki atyn alyp ketken. Soǵan ózi izdep barýǵa qorqyp: «Barsam, taǵy atymdy alyp qoıady», — dep, Jaqypqa keldi ǵoı. «Senimen ol eldiń basty kisileri tanys, sózińdi tastamaıdy. Meniń malymdy kórneý qoıa berip otyramysyń?» — dep asylyp otyryp aldy. Jer-jebirine jetip ursyp:

— Qudaı súıer qylyǵyń joq. Qazanbuzar úı-tenteksiń. Kisi yǵysatyn aıdynyń joq, nemenesine jýansısyń?! Bir kúni bolmasa bir kúni kerek aǵaıynnan jalǵyz jiligińdi aıaısyń. Jýan bolsań, myqty bolsań, — osy Arqalyqtyń túbinde ótken-ketken bireýmen yryldasyp nemenege otyrsyń? Dúnıeniń astyn ústine aýdaryp, seniń bolysyńnan onyń urysy jýan bolyp otyrǵan Tobyqtyǵa seniń jol ústinde turǵan jaman lashyǵyń júk bolyp pa?! «Ótpes jarlyq — boıǵa qorlyq» ekenin áli kúnge nege bilmeısiń? — dep, jerden alyp, jerge saldy (...).

Aıaǵynda, moınyna sý quıylyp: «Ózińnen basqa senerim joq» —degen soń, álgi ıttiń malyn izdep ketkeni ǵoı, Tabandaǵan jıyrma kún júrip, tabanynan taýsylyp barmaǵan kisi qoımaı, aıaǵynda, bar malyn alyp keldi. Urysy jýan aýyl eken. Basynda el kisileriniń sózine kónbeı, «Dúısen myljyńnyń yzasy ótken», — dep, qasaryp bolmapty. Sonan soń eldiń basshy adamdary: «Munymen quda bol, áıtpese malyń tımeıdi», — degen soń, myljyńnyń. 9 — 10-daǵy qyzyn ury aýyldyń soqtaldaı bir azamatyna bermek bolyp, sóz baılap, malyn alyp qaıtypty. Sol urymen osy kúnde bal jalasqan quda bolyp otyr. Jaqyp sol jolda sýyq ótip, óńi qashyp, qý shúberekteı bolyp keldi. Artynan, nemene, eki-úsh kún ótken soń qatty jyǵylyp, tósek tartyp jatyp qaldy. Aıaǵy, minekeı — mynaý boldy. Já! Sol myljyń osy kúnde ne istep otyr de?

Meniń balam qolynyń qysqalyǵyna qaramaı, anaǵan da, mynaǵan da aralasyp, erteńdi-kesh qarap otyrmaı, saýda qylatyn edi ǵoı. Bireýden atkópir qylyp alyp, bireýge atkópir qylyp berip júretin. Kimge ne berip júretinin bilemiz be? Qaraǵym, keıde syr qylyp, ne istep júrsiń dep saýdasynyń jaıyn suraǵanda, kúlip: «Apa, sony ne qylasyz, men tiri bolsam, ashtan ólip, kóshten qalam deımisiz» dep júre berýshi edi. Búgin basyma kún týǵan soń bilip otyrmyn ǵoı. Áıtpese ishken-jegennen basqany bilip pe edik? Jalǵyz-aq ótetininen bir kún buryn qolyna qaǵaz-qaryndash alyp, esep-qısabyn jazdy. Qaǵazynyń esep-qısabyn kórsetkeninde, jurttyń aıtýynsha, beresisine qarap, alasysy da bar eken. Balam dúnıe salyp júre berdi. Artynda qalǵanyn eseptep otyryp, qaq jartysyn óziniń jabdyǵy men beresisine shyǵarttym. Osy kúnde qolymyzda qalǵany — on shaqty tuıaq, eki-úsh qana iri qara. Eldegi alasysyn bul kúnde izdep alar bizde dármen joq.

Sonda jurtqa beretin beresisin esepke salyp tólegende óz elimniń Márden degen pushyǵyna bermek úsh qaranyń somasyndaı boryshy bar eken. Álgi qurǵyr oıymyzdan shyǵyp ketipti. On shaqty kún boldy, sol kelip, malyn surap júr. Bizdiń qolymyzda qalyp otyrǵan azyn-aýlaq maly — mynaý. Odan bereıik desek, shubyryp ketkeli — biz otyrmyz. Qaraǵymnyń moınyna qaryz ǵyp, ózi jınaǵan azyn-aýlaǵyn óziniń saýabynan aıaıyn dep otyrǵanym joq. Jalǵyz-aq dúnıesi qurǵyrdyń tarlyǵy jaltań kóz qylyp óltirip barady. Elden balamnyń alasysyn jıyp alǵansha dep seılessem, jaı-japsarymdy aıtsam, pushyq toqtaıtuǵyn. Biraq sony maǵan sóılestirmeı, álgi Dúısen degen myljyń bar, taǵy tolyp júrgen Bórala sekildi týysqandarymyz — bári bas qosypty. Sóılesken sózi mynaý: Márden — Tobyqtynyń jýan aýlynyń kisisi, ol aqysyn sińirtpeıdi. Jáne ol Jaqyp úıiniń jaı-kúıin bilip otyr: olardy jylatyp eshnárse almaıdy, túbinde osynyń pálesi bizge túsedi. Basy aman, maly túgel, Jaqyptyń otyna birge kúıetin jaqyny dep bizdi ustaıdy. Biz budan basymyzdy amandap qutylmasaq bolmaıdy desipti. Soǵan jasap otyrǵan aılasy ne deshi? Qaraǵym, aıtýǵa aýyz barmaıtyn sumdyq. «Tyshqannyń ólgeni — mysyqtyń oınaǵany» dep, endigisi — qalǵan kózimniń qarashyǵy — jalǵyz Ǵazızamdy jylatpaq. «Keshegi Jaqyptyń arýaǵy laǵynet oqymasyn, Márdendi de jylatpaıyq: bıyl bunyń qatyny ólgen, Ǵazızany soǵan bereıik» dep aıtady deıdi.

Keseldilerdiń osy sózin estigende, myna otyrǵan balam zarlap qoıa berdi...

Osy sózdi aıtqanda, kempir mańaıyndaǵy jaýyzdyqtyń bárin aıqyn kórip, ózderiniń sol jaýyzdyqtyń qolynda bir oıynshyq bolyp otyrǵanyn kórip, yzamen kóziniń jasy sorǵalap aǵyp ketti.

Aqan men Qaltaı bul áńgime aıtylyp otyrǵanda jaılanyp shyntaqtap, jantaıyp jatyp, anda-sanda kózderin Ǵazızaǵa jiberip qoıyp, qadaǵalap qarap otyrdy. Kempirdiń sózin jalyqpaı tyńdap otyrsa da, Ǵazızaǵa qaraı qalǵan pishinderinde kóńildegi bir adaldyq pen ishterine jasyrynǵan jat oıdyń belgisi kórinip tur. Ǵazıza anda-sanda aýyz úıge shyǵyp, otty qaǵystyryp jáne basqa ártúrli usaq sharýalardy qarastyryp kelip otyrdy. Qonaqtar alǵashqy kelgendegi keıis Ǵazızanyń qabaǵynan áli jadyraǵan joq. Jalǵyz-aq aıyryqsha sypaıylyǵy jáne úndemeı aqyryn júrip, bıazylyqpen istegen isteri ishindegi syryn syrtyna shyǵarmaı, jasyryńqyrap otyrdy.

Kempir qyzarǵan kózin súrtip, áńgimesin qaıta qozǵady. Endigi daýsy ashýly, qatań keldi:

— Keshegi balamnan qalǵan jalǵyz kózim — bul jylaǵan soń, bizde ne taqat turady. Buny jylatqan soń, qýarǵan qý ómirdiń ne baǵasy bar? Sol sózdi aıtqyzyp otyrǵan sumdardy qarǵadym, urystym. Odan basqa bizdiń qolymyzda ne tur? Jylastyq, aıaǵynda, sonymen qoıdyq. Mine: eki-úsh kún boldy, sol pushyq áli kúnge ketken joq deıdi. Endi álgi myljyńnyń qatyny jeńgetaı bolyp júrse kerek. Meniń qaraǵyma kelip aıtady deıdi: «Sheshelerińe janyń ashysa, Márdenge barǵanyń jón emes pe? Sen jigit bolyp, osy úıińniń jumysyn basqaryp otyra almassyń? Odan da óziń bireýge súıengen bolsań, sen súıengenge shesheleriń de súıenedi ǵoı», — dep .aıtady deıdi. Sóziniń qyrshańqysyn qarasańshy! Men «sonda balamdy bir pushyqqa bermek pe ekem?! Qatynynyń, myljyńnyń óziniń oıy da meniń balam kónse, pushyqqa jetektetip qoıa bermek bolsa kerek. Qasıet bar ma olarda! Kápirstan bolmasa — oılasaıshy! Meniń úıim — osy aýyldyń úlken úıi. Búgin sol qara shańyraǵynyń qurýǵa aınalyp otyrǵany — mynaý. Qarymaǵanda, kim qaldy? Bul úıdiń jaıyn oılasa, Tumsyǵy tasqa tıetindeı bolǵan joq pa? Endigi qalǵan biz qalqıyp: «Balamnyń izin joǵaltpaımyn; ornyn saqtap, quranyn úzbeımiz» desek, sony uqpaıdy. Uqsa da óziniń qulqyny úshin «Osy aıtqandaryńdy istetpeımin», dep antalap, qolymyzdaǵy azyn-aýlaqqa kózi tunyp sony bólip alýǵa asyǵady. Álgi meniń balamdy ana pushyqqa berip jibermek bolyp júrgendegi oıy ne deshi? Qaraǵym, búgingi dúnıege ıe bolyp, qalqıyp osy azyn-aýlaq sharýany ustap otyrǵan Ǵazıza ǵoı. «Osyny birdeńe qylyp kózden tasa qylsam, myna kempir men ana kózinen aırylyp otyrǵan qatyn sharýany ustaı almaıdy; munan soń bar malymen, dúnıesimen óz qolyma tıedi ǵoı» — deıdi.

Meniń balamnyń jylaǵany olarǵa ne kerek? Jaqyptyń arýaǵy yrza bolmaı, kúńirengeni ne kerek? Qý qulqynyn yrza qylsa — bolady. Minekeı, «Has jaman qasyndaǵysyn qaraqtaıdy» — degen osy. Kórer kózge mop-momyn, múp-múláıim bop júrse de, ol myljyńnyń ishi osyndaı.t Keýdesi tolǵan — borsyp jatqan byqsyma aramdyq. Artynan estidik-aý, qaraǵym taǵy: «Balasy barýǵa yrza bolsa — bolady, — dep aıtady deıdi. — Ol yrza bolsa, qatyndarǵa sóz salmaı, balany mińgestirip qashyryp jiberemiz», — deıtin kórinedi. Minekı qaraǵym, osy aıtylyp otyrǵan duspannyń duspandyǵyn oılaǵanda, aqylymyz altyǵa, oıymyz onǵa bólinedi. Osylardyń osyndaı qorlyǵyn oılaǵanda osy jerde óle qalǵym keledi

Kempirdiń kózinen taǵy da jas monshaqtap domalap aldyna túsedi.

— Qudaıdyń meniń óz basymnan, meniń urpaǵymnan aıaǵan qazasy bar ma? Jasymda sheshem ólip, ógeı shesheniń qolynda qalyp, jetimdiktiń zaryn ózim tartyp edim. Sodan ómirim jylaýdan, kúıikten arylǵan emes. Endi qartaıyp, tórimnen kórim jumaq bolǵanda qudaıdan erteńgi-kesh tileıtinim: «Jaqybymnyń jamanatyn estirtpe, osynyń aldynda al!»,-deýshi edim. Ol tilegimdi istemedi — dep, kózinen betine aqqan jasyn jeńimen súrtip, murnyn sińbirip — tileýi quryǵan men sorly bul kúıik, bul dertti kórgenshe shirisem edim! — dep, sózin toqtatty.

Kempir barlyq muń men sherin aıtyp otyrǵanda bir qalyp, bir pinimen tyńdap otyrǵan Aqan áńgime bitken soń basyn kóterip alyp, kempirdi jubatpaq úshin az sóz aıtty. Sózin shala estirlik qylap aqyryn aıtqan soń, uǵymsyz birdeńe boldy. Sezimdi adamnyń júregin shanshytyp tiksindiretin, jurtty minezinen jırendiretin, túńiltetin kórneý jaýyzdyqtar, aýyr halder Aqanǵa kóp áser bere qoıǵan joq. Jalǵyz-aq sol áńgimeniń ishinde bolyp qorlyq, yza shegýshi qaıraty-qýaty joq sorly kempirdiń ózi aıtqandyǵy az ǵana júreginiń tynyshtyq, sezimsiz qalpyn buzǵandaı bolyp otyrdy. Biraq kúndegi ómirinde bul sekildi talaı jaýyzdyqty kórip, ózi de sondaılardyń ishinde bolyp júrgendikten, myna estip otyrǵan sóziniń bári kóńiline tanys, tańǵalarlyq tamashasy joq. Oqyp ketken sabaǵy sekildi boldy. Kempir bárin aıtyp jylap, qyzy men kelini ishinen tynyp, qaıǵy jutyp otyrǵan kúıin oılaǵanda, azyraq silkingendeı bolyp: «Osyǵan janashyrlyq-aý!» dep, júregin zorlyqpen jumsataıyn dese de, azdan soń sezimsiz salqyn qalpyna qaıta baryp otyrdy. (Bul adamnyń ishi jaqsy sezimine jat bolyp ketken bir kúńgirt dúnıe sıaqty. Óz basyna kelgeni bolmasa, bóten kisiniń basyna kelgen aýyrtpalyq pále bolyp kórinbeıdi. Onyń tartqan qasireti kóńiline qonbaıdy, sezimine sińbeıdi, tipti uǵylmaıdy).

Bul saǵatta kempirdiń júzindegi qalyń ýaıym júreginde qandaı tolqyn barlyǵyn kórsetip tur. Áńgimesin aýzymen toqtatsa da, kóńilinde sonyń aıaǵyn taǵy da sozyp, túkpirlep oılap, qaıǵynyń qabat-qabat shyńyna aqylymen kirip otyr. Bul ýaqytta oılap otyrǵany — ótip ketken kún emes, aldynda kele jatqan kúnniń jaıy. Kempir keleshekte kózi kóretin aýyrtpalyqtyń, qaıǵynyń bárin de kóz aldyna anyqtap keltirip, ishinen: «Osynyń bárin kóretinim ras, osyndaı azap, qasiret tartatynym shyn» dep bas ıip otyr. Biraq adamnyń júregin pishininen tanıtyn kisi bolsa, kempirdiń júzindegi haldi kórgende, eriksiz bul adamdy kóńilimen qurmettegendeı edi. Daýyldyń qara bultyndaı bolyp, ádeıi basyna arnalyp kele jatqan qaıǵy-qasiretti kórip, sonyń aldynan aılasyz-álsiz kúıde óziniń otyrǵanyn bilip tursa da, kempirdiń júzinde úlken sabyr bar. Kúıip-pisip jasyǵandyqtan belgi joq. Synbaǵan ajar, qajymaǵan qaırat, keń salqyn erlik bar (...).

Aqan Ǵazızaǵa alǵashqy kezde kóp qaraýynan áli kúnge tanǵan joq. Kempirdiń kózi ózinen aýǵanda, onyń kózi tek Ǵazızada bolyp otyr. Kóńiline ornaǵan oıyn qaraǵan saıyn pishinimen maǵynalandyryp, Ǵazızaǵa bildirmek te. Biraq, kóńili buzylyp jamanshylyqtyń betin kórmegen Ǵazızaǵa ol qarasty uǵýǵa shorqaq boldy. Ol óz pishinimen eshnárseniń belgisin bergen joq. Aqan kóp qaraǵanda ol qymsynyp, qysylyńqyrap, bıazylyǵyn saqtaýdy ǵana oılady. Birazdan soń as pisti. Kempirdiń syılamaq bolyp salǵyzǵan tátti-dámdi táýir eti qonaqtardyń aldyna keldi.

Birtalaı ýaqyt ótti. Qonaqtar tamaǵyn iship jaılanyp, biraz otyrǵan soń, jatýǵa yńǵaılanyp, tysqa shyǵýǵa aınaldy.

Kempir qonaqtardy áýeldegi syı kórgen, qurmettegen kóńilmen Ǵazızaǵa: «Qaraǵym, qonaqtardyń atyna shóp kerek qoı; óziń sham alyp birge shyǵyp, shóp alatyn jerdi kórsetip ber», — dedi.

Ǵazıza buryn oıyna eshnárse kelmese de, Aqannyń kóp qaraǵandyǵynan sol arada seskenip, biraz úndemeı turdy. Aıaǵynda, shyqpasyna bolmaıtyn bolǵan soń, sheshesiniń sózine zorǵa kónip, qonaqtardyń artynan bu da shyqty.

Aqan Ǵazızanyń úıinde otyrǵandaǵy ajarynan úmittenerlik eshnárse kórmegen soń, tysqa shyqqanda Qaltaıǵa sybyrlap jasyryn birtalaı sóz aıtty. Qaltaı basyn ızep, sózin maquldady. Ǵazıza bul oqıǵany kórgen joq. Artynan birazdan soń Aqan qoranyń ishindegi esiktiń aýzynda qalyp, Qaltaı men Ǵazıza sham ustap, pishen-qoranyń ishine kirdi. Pishen-qoranyń bul jeri qoranyń ishinen qatynasatyn, jańada jelinip júrgen kishkene úńgir edi. Barlyq keńdigi bir-aq kisi syıǵandaı, tóbesi alasa bir qýys. Ǵazıza sham ustap aýyzda turdy. Qaltaı pishen-qoranyń ishine kirisimen shópke qaramaı, úlken jumysy ol emes, basqa nárse ekenin sezdirip, óńi ózgerip, ótirik kúlip qýlanyp, ádepsiz minezge túsip, oıyndaǵy daıyndap alǵan sózderin sóıleı bastady. Ǵazızanyń .aldynda seskengen oıy Qaltaıdyń ne aıtpaǵyn sezip, qatty ashýlanyp, bir jaǵynan, namystanǵandaı bolyp, sóziniń aıaǵyn bitirtpesten:

— Seniń oıyńdaǵy sumdyǵyńdy bilmeı turmyn ba? Aýlaq júr! Men seniń mazaq qylatyn kisiń .emespin! — dep, lampyny jerge qoıyp, jónele berdi. Qaltaı kútpegen sózdi estigende: basyndaǵy kúlip turǵan pishinin jıa almaı, onyń ústine ańyraıyp ań-tań bolyp, oıyna eshnárse kelmeı, biraz turyp qaldy. Ǵazıza sol betimen júgirip, ekinshi qoranyń esiginen shyǵa bergende, esik aldynda ekeýiniń sezin estip turǵan Aqan ustaı aldy. Ǵazızanyń áýelde úreıi ushyp ketip esin jıyp alǵansha, Aqan kóterip pishen-qoranyń qýysyna alyp keldi. Qaltaı shamdy óshirip jiberip, qoranyń ishine qaraı ketip qaldy. Dúnıeni qarańǵylyq basty.

Ǵazızanyń úreıi ushyp, júregi týlap, esi shyqqandaı bolyp, sezimniń bári joǵalyp, jalǵyz-aq «qutylsam-aý!» degendi oılap, qaıta-qaıta qatty julqynyp umtyldy. Sezimi joq, qatty ustaǵan myqty qol raqym oılap jibermedi. Eriksiz óz erkine kóndirdi. Jalǵyz-aq qarańǵy qýysta jalynǵan, jalbarynǵan, birese esi ketip, júregi janshylyp, úzip - úzip jylaǵan dybystar keledi. Sezimi joq jaýyz qara kúshtiń qylǵan kúnási men zulymdyǵyna qatty toń jer, sýyq balshyq, kórdeı qap-qarańǵy dúnıe kýá boldy.

Qaltaı alǵashqy betimen toqtaı almaı, qaqpany ashyp tysqa shyqty. Jel kúndizgisinen qataıǵan. Kún alaqanshyqtap qatty borap tur. Qaltaı kúresinge taman shyǵyp edi gýildep, ekpindep soqqan qatty jel dedektetip, betine usaq qar sebelep yǵyn ketirgen soń, qaıtadan qoraǵa kirdi. Aldynan entigip, beti dýyldap qyzaryp, jańa bolǵan qumarlyqtan buzylǵan túrmen Aqan shyǵa keldi. Ekeýi de sóılesken joq. Biraq kóńildegi isterin aıtyspaı-aq uǵysty (...).

Ǵazıza zorlyqtan bosanǵanda esi aýyńqyrap, kóńiline dúnıe dúnıeligin joǵaltqandaı, ózinen alystap bara jatqandaı bolyp kórindi. Bul sezim — bul ýaqytqa sheıin kóńiline kelmegen asa jat bir sýyq sezim. Bıikten taıǵanap qulap kele jatqandaǵy sezimdeı bir túrli sholaq, uǵymsyz. Ne qylaryn bilmeı, óksip - óksip jylap, jerden basyn kótergen qalpynda otyryp qaldy. Birtalaı otyrǵan soń, eptep esi kire bastaǵandaı boldy. Biraq esi kirgen saıyn oıyna kelgen nárse ózgeshe sýyq túrde. Áýeli ákesi ólgennen bergi basyna túsken aýyr hal túgelimen kóz aldyna tez elestep ótti. Aqyrynda, soqyr bolyp, múgedektenip otyrǵan sheshesi; qartaıyp qaıratynan aırylyp, kemtar bolyp otyrǵan kempir ájesi esine tústi. Basynda bir oıyna kelgen nárse — sheshelerine barlyq kórgen qorlyǵyn aıtyp jylap, zarlap jatý edi. Artynan álgilerdiń álsizdigin oılaǵanda: ishi qusaǵa tolyp, jas júregi janshylyp, bul kúnge sheıin kórmegen azabyn tartty. Jas kúninen bir úıdiń túgelimen erkeletip, alaqanyna salǵan balasy. Eshýaqytta qanattyǵa qaqtyryp, tumsyqtyǵa shoqytqan emes. Júreginde ar-uıat ta, jiger-namys ta birge ósken. Kedeıliginen, qorǵansyzdyǵynan basqa mini joq, salmaqty, taza tárbıeli bala — bul kúnde sol ne kórip otyr?

Ákesi ólgennen bergi: «Á, qudaı, bireýdiń zorlyǵyn, qorlyǵyn kórsetpe! —dep tilegen ýyz tilegi qaıda ketti? Burynǵy beınet, bısharalyq bylaı tursyn, mynaý kórgen mazaq ne? Osynsha qorlaý, rásýalaý ne? Áýelden bergi qazany kórýine osy qarshadaı jas balanyń ne jazyǵy bolyp edi? Búgingi ómir boıynda qulaǵy estimegen zorlyq, zulymdyqty kórýge ne jazyq qylyp edi? Qandaı aramdyq, ne buzyq qulqy bolyp edi? — Eshbirine jaýap joq. Biraq qaıda júrse de, artynan kóleńkesindeı qalmaı júrgen bir sorlylyq, bir jylaý.

Osy aıtylǵan sózdiń bárin Ǵazıza mundaılyq tolyq qylysh oılamasa da, árqaısysyn kóńilmen júırik aralap ótti.

Osyny oılaǵan saıyn, júregin yza kerneı bastady. Kóńildegi kúshti namys silkinip oıanǵandaı boldy. Barsha basynan keshirgen jetimdikke, beınetke, jalǵyzdyqqa, qorlyq-mazaqqa túgelimen qarsylyq oılady. Ómirinde syrtyna shyqpaǵan ashý, yza, namys barlyq erkin bılep, dýyldap basyna bir-aq shyqty.

Qorlyq, mazaq kórgen Ǵazızanyń kózinen dúnıeniń barlyq qyzyǵy ketti. Jastyǵyna laıyq bolǵan úmit,. qıaldyń bári de oıyn basqan qarańǵylyqqa batty, kóńilindegi ómir súrsem degen ottyń aqyrǵy jalyny sóndi. (...)

Ǵazızanyń kóńilin bul qıal kernegen saıyn, úıge kirý kereksiz bola bastady. Kóńilinde qalǵan taýsynshaq. sezimniń oılatqany: endi úıge kirip qaıtemin? Úıde men kóretin ne qyzyq qaldy? Bıshara bolǵan sheshelerim aqyrǵy qaıǵymdy kórmeı-aq, bilmeı-aq qoısyn! Qaıǵyly bir syr kórge birge-aq ketsin degendeı bolyp, tysqa. shyqty. Kún áýelgi qalpynsha: aqtútek bop borap tur. Birese ókirip, birese gýildep, qutyrynyp uıtqyp soqqan qatty jel Ǵazızaǵa: «júr-júr!» degendeı bolyp, dedektetip alyp júrip ketti.

Ǵazıza ketip bara jatyp oılanyp artyna qarap, bısharalyqtyń kebinin kıgen kishkene eski qorasyn kórdi. Uıtqyp aspanǵa ushqan usaq qar júrgen saıyn kózinen ol qorany jasyryp barady. Ústinen úskirip soqqan qatty jel qardy aınalasyna tógip, ony da kómbekshi. Bısharalyq, ıesizdiktiń tańbasy basylǵan eski lashyqtyń. ishinde Ǵazızanyń balalyǵy, erkeligi jáne qaıǵysy, qasireti qaldy. O da birge kómilmek. Barlyq júregine jyly jaqyndary, názik qylyp ósirgen uıasy qaldy...

Ǵazıza endi sýyq, qatal tabıǵattyń erkinde. Ómiriniń aqyrǵy qalǵan janary qaı jerde, qaı ýaqytta sóneri belgisiz. Sýyq jel juqa kıimniń ishine kirip, keýlep, yǵyn ketirip, jaýratyp, yqtyra bastady. Ǵazızanyń kóńilinde qalǵan oıdyń eń aqyrǵy buıryǵy: ákesi men baýyrynyń beıitine baryp, ekeýiniń arasynda otyryp zarlaý! Dúnıede jetim bolyp, jalǵyz qalǵandaǵy basynan keshirgen qasiretin shyǵarý, azabyn, dertin aıtý. (Ǵazıza beıitti betine alyp: «A, qudaı, endigi bar tilegim — osy kókemniń basyna jetkiz!» —dep júrip ketti).

Biz Ǵazızany shyǵaryp salyp, úıdegi áńgimege keleıik. Aqan áýelgi betinde tysqa shyǵyp, ózgelerden buryn úıge kirip jatyp qaldy. Biraq tysta bolǵan áńgimeniń nemen tynaryn bilmeı, birese kúdiktenip qorqyp, birese azyn-aýlaq ókingendeı bolyp, tynyshsyzdanyp, qorǵalaqtap jatty. Ǵazıza keletin ýaqyt boldy. Biraq kóp ýaqyt ótse de, kelgen joq.

Azdan soń kempir de, kelin de: Ǵazıza qaıda júr dep tańǵalyńqyrap jatty, aıaǵynda, tysqa shyǵýǵa aınaldy. Sol ýaqytta atty sýaryp kelip, shóbin salyp jaılap bolǵan Qaltaı da úıge kirdi. Úıdegiler túgelimen: «Ǵazıza qaıda?» — dep shý ete qaldy. Qaltaı saspaǵan, sezigi joq pishinmen: «Baǵana ketip edi ǵoı, kelmedi me?» — dedi.

Kempir de, kelini de tynyshsyzdana bastady. Qaltaı bul jumystan erte bastan óz bastaryn arashalap qoımaq bolyp, áýeldegi aıta bastaǵan sóziniń jónin baptap uqtyryp, bul bir páleniń bolaryn aldyn ala bilgendeı daıyndap alǵan sózderin senimdi qylyp aıtyp shyqty: — Men shóp sýyrǵan soń, qudyqtyń qaıda ekenin bilmeı, sony suradym. Balańyz kórseteıin dep, qoradan birtalaı jer ertip shyqty. Kún qatty boran bolyp, sýyq bolǵan soń, tońyp qalar dedim de, qudyqtyń betin bilip alyp, úıge qaıtaryp jiberip edim. Álde sonda qorany taba almaı, adasyp ketti me? — dep, analardan buryn seziktengendeı, tynyshsyzdanǵandaı pishinge mindi.

Kempir men soqyr ana shoshyp: «Qaraǵym-aı! Úsip keter me eken? Qudaı-aı, taǵy nege ushyrattyń?» — desip kıinip tysqa shyǵýǵa aınaldy.

Aqan da basyn kóterip, Qaltaıǵa: «Tysqa shyq, aınalany qara, aıǵaılap dabysta, tez bar!» — dedi. Álsiz, kem-ketik áıelder biriniń artynan biri ustap, óńderi burynǵydan da jaman buzylyp, qudaıyna qaıta-qaıta sıynyp, Qaltaıdyń artynan ere shyqty.

Tútep turǵan boran Qaltaıdyń sózin shynǵa shyǵarmaq bolyp qutyryp tur. Esik pen tórdeı jerdegi qaraıǵan buldyrap, jóndi kórinbeıdi. Uıtqyp kelip betke jabysqan maıda qar kózdi ashqyzbaıdy.

Kempir kúnniń túrin kórip, nazaly daýyspen: «Qudaı, taǵy tóbemnen uraıyn degen ekensiń ǵoı! Qaraǵym adasty ǵoı. Ushyp óldi ǵoı. Arýaqtarym, qoldaı gór! Aqsarbas!» — dep balasyn shaqyryp aıǵaılaı bastady. Kelini de súıengeni tileýi, zary bolyp, qorqyp turdy. Qaltaı qoradan at alyp minip shyǵyp, qaıta-qaıta aıǵaılap, shaba jóneldi.

Az jerge barmastan qarasy óship, boranmen aralasyp kórinbeı ketti Aıǵaılaǵan daýysy az-aq jerge estilip, azdan soń o da úzildi.

(Áıelder de, daýystyń estilmeıtinin bilgen soń, ishinen zor qaýipke túsip, zarlap turdy. Bulardyń bar dármeni aıǵaı bolǵandyqtan, qaıta-qaıta aıǵaılasyp edi. Kóp ýaqyt ótti.

— E, táńiri, joq boldy, óldi, — dep, áıelder zar salyp, daýys aıtyp, úıge kirdi).

Burynǵy qaıǵynyń bárinen jańa qaıǵy kúshti boldy. Óldi deýge kóńilderi qımaı, keler degen úmitti kóbirek medeý qylaıyn dese de, kóńilge kirip qalǵan qorqynysh júrekterin bılep áketip otyrdy. Terezege tútep soqqan qatty jel bir qalpynan aýǵan joq.

Birtalaı ýaqyt ótken soń dúsirletip Qaltaı keldi. Biraq úıge jalǵyz kirip kelgen jerde -aq endi eshnárseniń bolmaǵanyna kózderi jete bastady. Qaltaı: «Ózim adasyp ketip, aýyldy áreń taptym. Esh jerde joq», — dedi.

Áıelder sol túni tań atqansha sham jaǵyp, uıyqtamaı otyryp, qudaıdan tilek tiledi. Sıyndy, jylady. Biraq eshbir kómek bergen joq. Shydaı almaı zar qaqqan sorlylarǵa qystyń uzaq túni jyldaı bolyp sozyldy. Aqyrynda tań atty.

Qonaqtar erte qamdanyp, júrýge yńǵaılanyp jatty. Tańerteń de qarap, eshnárse taba almaǵan Qaltaı mańaıyndaǵy aǵaıyndaryna habar bergen. Turyp alyp, tez qamdanǵan soń, Aqan kempirdiń qaqsaǵan zaryna shydaı almaı, attaryn daıyndap, júrip ketti.

Jıylǵan aǵaıyndary kóp izdemeı-aq eki jas beıittiń arasynda ólik bolyp qalǵan Ǵazızanyń súıegin taýyp aldy. (Ústindegi onsyz da juqa kıimderi ár jerge shashylyp qalypty. Ǵazızanyń shashy azyraq dýdyrap qapty. Denesiniń jartysyn qar basqan. Ákesiniń beıitine jabysyp, qasiretti ómirdiń aqyrǵy qýatyn sol jerde bergen eken. Óler saǵatyna sheıin qabaǵyn basqan qaıǵy bul ýaqytta jadyraǵan izi qalǵan joq. Balalyq júzinde: «Mende jazyq joq, men tazamyn», — degen ashyq tazalyqtyń belgisi, qaıǵy-qasiretten seıilgen jas balanyń ajary bar).

Jaýyzdyqtyń jas qurbany qasiretke toly ómiriniń azapty aq túteginen adasyp ólip, máńgi tolas tapqandaı.

---