Qos qaqpan
(pesa)
Eki sýretti pesa
QATYSÝSHYLAR:
Jol aman.
Úki bas.
Jámıla.
Moldash.
Muǵalim.
Pıoner.
Asyl.
BİRİNSHİ SÝPET
Aǵash ishindegi alańda muńaıyp Jolaman otyr. Aldynda eki eski qaqpan jatyr.
Jolaman.
Alańsyz eńbek sińirdim.
Til alǵysh bop júgirdim.
Alǵy aı qysqa salpaqtap,
Eńbekten basqa ne qyldym?
Eńbekke tolyq jegildim.
Astymen júrdim aýyrdyń.
Ústimenen jeńildiń,
Sýyqta qandaı qaljyrap,
Mal sońynda salbyrap.
Jannan da talaı túńildim...
Túńilip qashan múdirdim?
Yrysy juǵar dep edim,
Daryǵan jeri ed qydyrdyń!
Darydy mine: qos qaqpan!..
Basyldy aryn, kidirdim...
Basyldy aryn... Júrek dert.
Ornady dert bolyp órt.
Oıdy ashý kerneıdi, –
Kernese aqyl kelmeıdi.
Ózimnen keıde ketti erik.
Kóńilge kirdi bir jelik.
Dúnıeni talqan qylam dep,
Keıde ózime berem sert...
Qan sasyǵan jalǵandy,
Kóbeıtkenshe armandy,
Qaptamaıdy nege órt?
Álem nege bolmaıdy ólik?
Jarasyp júrgen kúı qaısy,
Álemge qaı bir berip kórik...
...Úsh aı júrdim Asylǵa,
Taı bermekshi edi basynda.
Taı berem degen jerinde
Aýylnaı bar edi qasynda.
Alǵanym adal bolsyn dep,
Kún-túni júrdim salpaqtap,
Qaramaı boran-shashynǵa.
Jýyndysyn qorek qyp,
Dám boldy ma asymda!
Kúl shyǵaryp, ot jaǵyp,
Kóńin kúrep, mal baǵyp,
Eki etpedim aıtqanyn,
Boldy ma bılik basymda?
Apyrm-aý, toba-aý, ne et deıdi,
Jaqpadym qalaı Asylǵa?
Jaqsam meni búıter me ed:
Eńbegime bergeni,
Qos qaqpan mynaý qasymda! ...
Qos qaqpan eńbek tóleýi.
Qos qaqpan baıdyń bólegi.
Qudaı degen adam ǵoı,
Eńbegimdi túgendep,
Kelistirip tól edi!..
Eńbek eske túskende,
Shyn ashýym keledi.
Shynymen mazaq bolam ba?
Qos qaqpanmen qalam ba?
Apyrym-aý, bul eńbegim –
Qaıtkende ǵana ónedi?..
Qan aǵyzyp kózinen,
Erik ketip ózinen,
Mıllıondaǵan malaılar
Qashanǵy jasyn tógedi!..
Taıaǵyn artyna ustap Úki bas qoıshy keledi.
Jaman bala, jaı qalaı?
Kimder bolmaı júr malaı...
Kóne bermek bendesi,
Ońdyrmasa bir qudaı...
(Artyna qarap.)
Topalań kelgir úrkýin...
Qaıda barat?.. sháı, sháı!..
(Jolamanǵa.)
Seni kórip kelip em,
Kún-tún demeı jumsaıdy,
Óte tyqaq bizdiń baı...
Muqaıyp nege otyrsyń,
Kelip pe ediń munda jaı?
Kelinshek ańdyp júrsiń be,
Óndirdiń naǵyz biri ǵoı.
Sekildenip Saǵyntaı...
Áı, jigittiń gúli ǵoı.
Jurtty aýzyna qaratat,
Sóılese sheshen, paı-paı-paı!.)
Baı úıine qonyp ed,
Keshe kelip aýylnaı.
Saǵyntaıdy shaqyrtty
Óleń aıt dep azǵantaı.
Soǵyp edi sýyrylyp...
Aǵyzdy sabaz tilden maı!
Eki kózi jaýdyrap,
Saǵyntaıǵa jylysyp,
Yntyqty-aý kelip Umsynaı...
Jolaman.
Ańqaýsyń-aý, Úkibas,
Es bilmeıtin sen be jas?
Eńbekti jem qyp baılarǵa,
Ne bolmaǵaly ishken as?
Saǵyntaı bir esersoq.
Oılaýmen kúıin isi joq.
Áýelenip júrgeni,
Baı kórkine bolyp mas.
Úıinde kári sheshesi
Taba almaı júr tamaǵyn,
Qańǵyryp ash-jalańash!
Oǵan nege tappaıdy as,
Demeısiń nege sen,– qaras.
...Baı bir jylym qudyq qoı.
Baı tilegi buzyq qoı.
Arbaǵanǵa aldanyp,
Jyly sózin maldanyp,
Tileýin sonyń tilegen
Bizdiki de qyzyqqoı...
Úkibas.
Astapyralda, táýbe de!
Qarsy bolma, qoısaıshy-oı!
Jolaman.
Baı qudaıdyń dosy ma!
Dosy bolsa, shoshyma!
Ortaq bolsa kedeıge
Obal bolar demeı me,
Jalbarynyp júrgende
Kórsetkeni osy ma!..
Úkibas.
Oıbaı, qudaı, mynanyń
Qaıdan keldim qasyna?..
Jolaman.
Qoı, Úkibas, shoshyma!
Óldim ábden jasyla.
Qudaıǵa da, baıǵa da,
Demeımiz tegin asyra.
Eńbekti júrmiz sińirip,
Mańdaıdyń terin sypyryp,
Obal bolar deseıshi,
Qarap bir kózdiń jasyna!..
Rahmaty keń ǵoı, berer bir,
Kúnáli bolma búıtip qur.
Jolaman.
Úkibas-aý, mynaýyń,
Aıtylyp júrgen eski jyr.
Eski jyrdyń ishinen
Kóre almaımyn eshbir syr.
Jaǵamyn dep qudaıǵa
Baı, apyrmaý, qudaı ma?
Kedeı bolyp birigip,
Kórsetpeımiz eshbir qyr.
Toz-toz bolyp bári de,
Baıǵa qul bop jylap júr...
Ústi-basy alba-julba, eki shelek sýdy kóterip alańǵa Jámıla shyǵady.
Jámıla.
(Jolamanǵa qarap kidirip.)
Estip em ketti dep...
Jolaman.
Qaıteıin ketpeı dedi, –
Baıdy ustyn qyp órshitip,
Qorqyp qoıdy qudiret...
Jámıla
«Ket» dep kimge aıtpaıdy,
Nesin onyń kórdiń, kek.
Úkibas.
Kelin-aý, myqtap urysshy,
Otyrmyn ózin kórip jek.
Urysyp... sezim óteme,
Batpasa janǵa kete me...
Jolaman.
Yras sóziń, Jámıla!
Qansha tózem desem de,
Sabyryń soǵan jete me?!
Jámıla.
Kim túspes deısiń bul kúıge:
Kesh pe, ıakı erte me...
Buzaýym oıbaı jamyrar,
Qamaı salyp ketip em
Albardaǵy kertege...
Sýyn kóterip, shyǵyp ketedi... Alystan muńdandyryp salǵan bala qoıshynyń áni estiledi.
Bala qoıshynyń óleńi:
...Qoı jaıdym qula sýdyń alabyna,
Meıirim qanbaı ishken shalabyma,
Ashshy ándi batar kúnmen zarlataıyn,
Kórinsin keshki azandaı qaraǵyma...
Qoı baǵyp kóten jegen bizder qoıshy,
Uıqy men tátti tamaq izder qoıshy...
Qalqataı taǵy bolsa janǵa serik,
Úmitti basqa jaqtan úzgen qoıshy...
El bıleý, atqa miný baı murasy.
Enshi me... baılardyń bul qaı murasy?
Jas ómir zarlanýmen ótip barad.
Qoıshy adam bolǵan jeri bar ma, yrasy...
Ókinem jas ómirdiń, ótkenine,
Túlkideı bulań qaǵyp ketkenine;
Keı jerde jas kóńilim alyp ushyp
Umtylar maqsutyna jetpegine!..
Kim biler baq ashylyp týsa kúnim,
Birigip qalqataımen ymy-jymym;
Erik alyp el qatarly adam bolsam,
Keler-aý kemeline jas kóńilim!..
Jolaman.
Úkibas! Tyńda, ne deıdi?
Úkibas.
Jas bala ne demeıdi...
Qudaıdyń isi qyzyq qoı,
Kijintip almaq kedeıdi...
Balanyń áni sher berdi.
Kóńilge bir jel berdi,
Ótken kúnder elestep,
Kernedi, oı kóbeıdi...
Qozǵady kelip kóne oıdy...
Bilseń kerek, Jolaman,
Myń qoıdy bir jyl qozdatyp,
Yńyrsyǵan Kóleıdi.
Qyzyr daryp ondaıǵa,
Arýaqtar jebeıdi.
Kóleıde dáýlet shalqyshy,
Tasyǵan sýdaı qarqyny.
Esepsiz qonaq shubyryp,
Qona jatar ár kúni...
Onda mende jaspyn ǵoı.
Neshe túrli qyzyqtyń
Bolyp jatar ár túri.
Qalamqas degen qyz boldy,
Kóleı soǵan yntyǵyp,
Sóz saldy men arqyly...
Qyz – áıeldiń sulýy,
İshti órteıdi kúlýi.
Myrzamyzdy unatpaı,
Qıyn boldy kónýi...
Qaıyrbaı degen jigittiń
Kóp edi sonda kelýi.
Áıel adam tanı ma,
Aýypty soǵan jeligi.
Qaıyrbaıdyń kádimgi
Qyzǵa boldy ıeligi...
El Kóleıdi qostaıdy,
Birigip ketse kóp aýyz
Qıyn ba ony jeńýi?..
Bas qosyp ylǵı ańdydyq,
Sońyna ańdyp tústik nyq.
Úı syrtynda biz jatsaq,
Qaıyrbaı kelip irgeden,
Bir kúni qyzǵa deıdi: «shyq!»
Kóre-bile basyný
Kóńilge qalaı bolmas dyq,
Bárimiz birden jabyldyq...
Áıelde de arsyz kóp,
Arashaǵa qyz keldi.
Qyz araǵa túsken soń,
Qıyn boldy bizge endi.
Eki jaqtan arbasyp,
Kirmeımiz be sózge endi,
Biz aıtqan soń jaı-kúıdi,
Qyzdyń óńi ózgerdi:
«Ótinishim – urmańdar.
Jolsyzdyq is qylmańdar,
Myrzańdy jeke kórem...» –
Bizge ýáde sóz berdi...
Qaıyrbaı qyzǵa ǵashyq ed,
Kórkemdigi basym ed...
Qudireti maǵan júrmedi,
Basqamyzdy basyp ed.
Men eńbekti sińirdim,
Demeımin, sirá múdirdim,
Kóleı úshin aqyrda –
Qaıyrbaıdan aldym kek...
Qaıyrbaı ketti zarlanyp,
El qydyryp án salyp;
«Qaıyrbaıdyń áni» dep,
Úırenýshi edi bar halyq...
Jańaǵy án – sol án ǵoı,
Kim salmady ol ándi-oı!..
Ótken ómir qapa nyq...
(Úkibas elegizip.)
Oıbaı-aý, qoıym aýylǵa
Baryp qapty taqalyp.
Kún de batyp barady,
Júrmeısiń be?.. Tarqalyq...
Jolaman qozǵalmaıdy. Úkibas jalǵyz ketedi.
Jolaman.
Baıdyń quly Úkibas,
Quldyqpenen ótken jas.
Baı dese janyn beredi,
Jańalyqpen jany qas.
Baı shashpaýyn kóterip,
Aǵarǵan aqyr saqal, shash.
Óleıin dep júrse de,
Jırenbeıtin baılardan –
Bolady-aý adam qajymas!..
Aqyryn basyp alasha Moldash keledi.
Moldash.
E, Jolaman, jaı qalaı?
Qýdy dep pe edi seni baı...
Jolaman
Qos qaqpandy qushaqtap,
Qańǵydyq qoı, janym-aı!..
Moldash.
Qaıǵyrma buǵan, Jolaman,
Qaqpanǵa baıdy túsirý –
Osy kúni op-ońaı...
Qazirde keńes ornady.
Kedeıge tıdi úkimet,
Kedeıde qazir qudiret.
Aqyndy bermeı qorlasa,
Úkimetke aryz et:
Aqyndy tolyq alasyń,
Úkimdi myqtap salasyń.
Qolqasyna qol salyp,
Jyrtasyń baıdyń jaǵasyn,
Jyrtylsa baıdyń jaǵasy,
Malaıdyń biler baǵasyn.
Ańdap basyp aıaǵyn,
Baıqap júrer shamasyn.
Úkimettiń dostyǵyn,
Súıtse kórip nanasyń!..
Buryn baılar malaıdy,
Mal ornyna qoldanǵan,
Kúni túsip malaılar
Bolmashy báske jaldanǵan.
Iek kóterse, máz bolyp,
Kebi joqqa aldanǵan.
Aldanǵannyń ishinde
Tolyp jatyr zarlanǵan...
Qan qumar bop eńbekke
Ómirine toımaıdy,
Baı da bir ıt qarǵalǵan...
Úkimet muny eskerip,
Malaıdyń ashty uıymyn.
Sol uıym qazir basqarǵan,
Daý-shardy istiń qıynyn.
Malaıdy shartpen jaldatyp
Demalys kúnin arnatyp,
Bergizer jóndep kıimin.
Aýyrsa malaı – baı kepil,
Dárigerge tegin qaratat,
Shyǵaryp baıdyń tıynyn...
Biraq bizdiń malaılar
Áli kúnge bilmeı júr,
Shart qaǵazdyń tıimin...
Kózin ashsyn malaılar!
Ezilgen kópten talaılar.
Súringende qol berip,
Súıeıtuǵyn uıym bar.
Múshe bolyp bárińde,
Keńeskendi qolyńa al:
Bas biriktir, kúshti qos,
Adasqandy jolǵa sal!..
Jolaman.
Osy aıtqanyń shynyń ba?
Muǵalim.
Esitpep pe ediń burynda!..
Sergi, ilgeri aıaq bas,
Úkimet, bılik qolynda!..
Jolaman.
Shyn týǵan bolsa ondaı kún,
Kórkeıtýge daıynmyn!
Baı jolyna quratyn
Qos qaqpanym qolymda...
Malaıdyń dosy qaıdasyń?
Má, qolymnan tarta ber,
Men tústim seniń jolyńa!..
Shymyldyq.
Ekinshi sýret
On jyldyq toıdyń aldynda. Jolaman sahnaǵa qýanyshty túrde shyǵady.
Jolaman.
Men kim?.. Bilesińder me?
Men Asyldyń malaıy edim,
Men Asyldyń qamyn jedim.
Kún-tún júrip eńbek sińirip,
Mańdaıdyń terin sypyryp,
Bir sol ǵana kórkeısin dedim.
Ol kórkeıse,
Bar maqsutqa jetkendeı edim.
Asyl meniń nem edi?
Asyl aǵaıyn edi:
«Jaqyn balasyń ǵoı,
Qyzmet qyla ber», – dedi.
Jatsynaıyn ba?..
Jaraıdy,–dep,
Otymen kirdim,
Kúlimen shyqtym...
Biraq men –
Ańǵyrttyq qylyppyn;
Bir kúni Asyl
Dedi: «ket!»
Men kettim...
Keterimde:
«Aqymdy bermeısiz be?»–deppin.
«Saýyńnan aýrýyń kóp,
Eki-aq aı qyzmet ettiń,
Saǵan bere alman
Bárinen artyq kóptiń.
Myna eki qaqpandy al da,
Qarandy batyr...» – dedi.
Amalym bar ma,
Qos qaqpandy arqalap
Eldi qańǵydym.
Eldegi malaı-jalshylardyń
Kúıin ańdydym.
Bári de ózimdeı eken,
Sóılesip júrip,
Úıriltip aldym barlyǵyn.
Partıa kósemdik qyldy,
Kórsetti týra joldy.
Jaryqqa bastaımyn degen soń
Sendik, berdik qoldy.
Úgit júrgizip
Ondy-soldy;
Á degenshe bol maı,
Bıledik eldi...
Keńeske kirdik,
Komýnısermen
Qol ustasyp júrdik.
Uıym qanat jaıyp
Kúsheıdi birlik.
Qol teńdikke jetti,
Dabylymyz jer silikti...
Kedeı úkimetiniń qudiretti ekenin
Sonda ǵana bildik!..
On jyldyq toıdy
Qarsy alyp turmyz.
Kedeı-jalshy bop,
Qol ustasqan birmiz.
Úkimettiń tiregi
Eldegi bir qyrmyz!
Úkimetti qorǵaýǵa
Jan salyp júrmiz...
Úkibas, beri kel!
Úkibas sahnaǵa shyǵady.
Úkibas.
Jazyǵym ne? –
Jazyǵyń kóp:
Ókpeden sýyq ótip,
Dert jabysyp, ál ketip
Bir aı jattym aýrý bop.
Aýrýdan baıǵa paıda joq,
Kún buryn qam qylǵan eken
Qańǵyryp júrip ólsin dep...
Jolaman.
Solaı ma?
Solaı.
Jan salyp júrmiz!
Jolaman.
Jámıla, beri kel!
Sahnaǵa Jámıla shyǵady.
Jolaman.
Áıelder atynan sertińdi
Myna kópke bilgiz!
Jámıla.
Jańa turmystyń negizin qalasyp,
Komýnızm týyn – Biz de alyp júrmiz!
Jolaman.
Pıoner, beri kel...
Sahnaǵa pıoner shyǵady.
Jolaman.
Jas úmit – bolat ulan eń,
Ne aıtar dep turmyz?
Pıoner.
El tumanyn ashýǵa,
El kógine nur shashýǵa
Ázirlenip júrmiz!
Jolaman.
(Bárine de.)
Birmiz be?
Bári de.
(Bir daýystan.)
Birmiz,
Birmiz!..
Komýnızm týy astynda
Qol ustasyp júrmiz!
Jolaman.
Tart endeshe, sal urandy,
Aldaǵy qosynǵa jetýge,
Qalyń kóshti júrgiz!
Júre bergenderinde, eki qaqpandy arqasyna salyp búıirden Asyl kelip Jolamannyń aıaǵyna bas urady.
Jolaman.
Sen kim?
Asyl.
Men Asylmyn,
Bir kezde seni
Malaı dep basyndym.
Aıyp mende, kesh!
Aıaǵyńa bas urdym...
Jolaman.
Á... qos qaqpanbysyń?
Esińde bar ma –
Baıaǵy isiń?
Esiktegi malaıyńnan
Kórdiń be endi qysym?
Saǵan raqym joq!
Saǵan kezengenim oq!
Endi qalǵan ómirde –
Senimen tússin isim!..
Shymyldyq.
You Might Also Like
