InfoHub Logo

Qatar-qatar ornalasqan temir qursaýdaǵy jylqynyń tirshiligi bir qalypty ótip jatady. Qoldan bergen qunarly azyqtan dılanǵan, qońdanǵan janýarlar tordaǵy arystandaı áser etedi. Aýyq-aýyq typyrshyp, shatqaıaqtap, moınyn buryp, tabıǵat azattyǵyn ańsaıdy. İshqustalyq asqynǵanda kisinesedi. Kánigi atshy kelgende dalaǵa shyǵararyn túısinip, oqyranady. Úırenshikti seıil ólsheýli. Táýliktiń belgili mezgili bar. Osy mezgil keıde kenet buzylady. Mártebeli kisiler kelgende kezeksiz vyvodka jasalady. Onyń ózi de barlyq jylqynyń peshenesine buıyrmaıdy. Asaýdyń asaýy, jaraýdyń jaraýy, músindiniń músindisi syrtqa shyǵarylady. Bundaıda syrtqa kelip toqtaǵan temir kólikti sezgen jylqy basyn kóterip, seıilden dámelenedi. Bir kúni jabyq qorapty «Ýaz» áldeqaıdan syrǵyp kep at qoraǵa basyn irikti.  «Kim bar-aý!» degendeı «gýk!» degen daýys shyǵardy. Attar aqyrdan basyn kekjıtip, odyraıysyp qaldy.Bul joly kisiler sáıgúlikti sánge shyǵartpaı, qorany aralady. Astanadan kelgen aqyndar edi. Árqaısysy ár atqa súısinip, ártúrli kidiristep, bilim kórsetisti. Zavodtyń mamany aqalteke, aǵylshyn, don násildes jylqyny qonaqtarǵa tanys etip, tórkinin taratyp, apash-qupash áńgime shertip ótti. Sańlaqtardyń, jeldiaıaqtardyń zavodqa kól-kósir paıda túsiretinin, peshenege jazylǵandarynyń shetelge satylatynyn aıtty. Bul tuqymǵa Arabıanyń, Italıanyń, Batys Germanıanyń óte-móte qushtarlyǵy baspasóz deregine ushtasyp jatty. Aqynnyń qaısybiri qoıyn dápterine jazý túsire bastady.Kóp  jylqynyń ishinde júdeýi bireý-aq edi. Beli kıreleńdep, kózinen sorasy aqqan aıǵyrdyń nazar toqtatar túrpeti joq. Yńyrshaǵy aınalǵan kári. Qonaqtardyń basshysy: «mynaý  qyrshańqy  kimge dári?!» — dep keketti. Maman bul qyrshańqynyń ataqty Absent ekenin, dúnıe júzindegi sulý jylqynyń qartaıyp, baǵýda turǵanyn aıtty. Kisiler úıirilgende, Absenttiń Mehıkoda birinshi júlde alǵanyn, Japonıa-da, Batys Evropada bı-báıgege ilikkenin, «jer shary-nyń kosmonavty» atanǵanyn qosarlaı bastady. Aqyndardyń Absentti buryn estigeninen estimegeni kóp bop shyqty. Qulaqqa sińbegen dańq kókeıge uıalaı qoımady. «Poshymy qandaı?!», «Ypyny jaman ǵoı», «Dúnıe júzindegi sulý jylqy osyndaı bola ma eken?!» deýshiler tabyldy.Osy sóz atshy mamanǵa shanshýdaı qadaldy. Ol biraýyq ózimen ózi bop, tomsarylyp qaldy. Bara-bara tunjyraı bastady. Tumandy oıdan seıilgen sátte: «Kóleńkede sulý tul. Basqa attyń bireýin kóshege shyǵaraıyq. Kóz qanyqtyryńyzdar» dep, kómekshisine ámir etti.

Sáske kezi edi. Buırat taýdan qıalaı túsken sáýle jeńsik jylylyǵyn shasha bastady. Qoradan shyqqan teńbil kók at kózin jalt etkizip, artynsha nildeı buzyldy. Oqys týlap, tizgin súırep, búıirleı shatqaıaqtady. Týlaǵan atpen arpalysqan jigitke jat-tyqtyrýshy: «Búıde!» dep kánigi tilde aýzyna sóz saldy. Asaý at tabanda jýasydy.

Osy arada onyń aty-jóni aıtyldy. Dáripti Kepter osy! Qulagerdiń keıpindegi janýar!Jasy onǵa qaraı ketse de qunansha jutynyp tur. Uzyn moıny etsiz basynkekjıtip kórsetedi. Qonaqtardyń basshysy esimi belgili aqyn edi. Birese Kepterge, birese taýǵa qarap, qıǵash qıaldanyp turdy. Aqyrynda: «Asqaq taý, asaý júırik! Osy ekeýi  aqynda poema jazýǵa bolady» — dedi.

Jurt qolpashtap jatyr. Áli el aýzyna iline qoımaǵan qorash aqyn ǵana:
— Bul jerdiń taýy alasa. Bul — bir. Ekinshi, júırik at asaý bolmaıdy. Aqyldy adam sekildi sabyrly keledi, aǵasy! — dep qarsylyq bildirdi. Top bastaýshy ashýlandy.

— Sen ne bilip tyshtalańdaısyń?! Aqynda asyra sóıleý degen bolady. Alasany asqaq etý qolda. Bul — bir. Ekinshi, jýastan jýan shyǵady. Jýan bordaqynyń bodaýyna ketedi. Aýyzdyqpen alysqan Taıbýryl asaý bolǵan, shyraq!

Jurt japa-tarmaǵaı kúlgishtep, qorash aqynnyń sózin teriske shyǵardy. Ol qyńbaı tiktesti.

— Taıbýryl báıgege qosylmaı jalǵyz jortqan.Al, jalǵyz shapqan at júırik ekeni beseneden belgili. Tulpardyń elinde ósken Kempirbaı aqyn: «Boz shapsa boz ozbaı ma býryldan, men shapsam jer tanaby qýyrylǵan» degen. Narmambet Ormanbetov: «Qarasur aıańdaı ber qaqpan belim, or bolyp qalýshy edi shapqan jeriń!» degen. Kepter kóshirme jasaǵan Qulagerdiń moıny láılik bolǵan ba eken?! Synshy Abaıdyń: «Qoı moıyndy, qoıan jaq, bóken qabaq» degeni qaıda?! Dúnıe júzinde barabarsyz tulpar býdannan shyqsa,býdan degen uǵymnyń ózinde jup-jumyr sýret jatqan joq pa?! Basshy shamdandy. Sóz esesin shymshýmen qaıyrdy.

— Til men jaqqa súıengen adamnyń tula boıy tolǵan sıtat bolady. Óz sózińdi nege sóılemeısiń, sorly-aý?! Serikteri de shenesip: «Óziń búırekten sıraq shyǵarady ekensiń» desti. Jas aqynnyń tuńǵıyq qara kózi jasaýrap, túsi sazardy.Qonaqtar bir úıde tústikke otyrdy. Dastarhan basynda ol óz qıalymen ózi bop áńgimege aralaspady. Ylǵı jylqy týraly oılanady. Baıaǵyda oqyǵan kitaptary eske túsedi. Kitap ne?! Máskeýde oqyǵan kezinde júıriktiń talaıyn óz kózimen kórgen. Teńbil kókten, aqkók attan júırik shyqpaıdy, jelgish  shyǵady.  Naǵyz  sańlaq torydan, kúreńnen, neken-saıaq alqara kókten shyǵady. Kózi qantalaǵan urynshaq jaqynǵa, kózi tóńkerilgen syrshyl janýar alysqa shabady. Mynalardyń aýzynyń sýy quryǵan aǵylshyn násildi attar kádimgi «taza qandy» ushqyrlar. Bul — tórkinin arabtan alǵan Shotlandıa jylqysy ekenin, Shotlandıadan Amerıkaǵa aýysqanyn bular bilmeıdi. Oıynyń osy arasyna kelgende oǵan sóz berilip edi. Qulaqsyz til kúrmelip qaldy. Jurt asyqtyrǵanda: «Asqaq taý, asaý jylqy týraly poema úshin!» dep shegere saldy. Jol boıynda ol taǵy da jylqy jaıynda qıal keshti.«Júırikte nem bar, eregiste nem bar?!» dep qoıady. Bul kúnniń júırigi de, eregisi de basqa. Múmkin, osylardiki jón shyǵar. Máskeýdiń ıpodromy bul jaqqa buıym emes shyǵar.

Onyń oıyna Absent qaıta oralady.Máskeýdiń ıpodromynda Absent tamam jurttyń aldynda mýzykaǵa oraı qubylyp, kósilip, ıilip, tekireshtenip, bı bıleýshi edi-aý! Qynama kamzol, qara qalpaq kıgen Lev Fılatov qulaǵynda oınaýshy edi-aý! Adam men attyń ymy-jymy sıqyr qımylǵa aınalǵanda minbede ıin tiresken jurt shapalaq shartyldatyp turýshy edi-aý! Bıshi jylqynyń iltıpatqa moıny ıilgende jaly kúdireıip, kekili tógilip, shoqtyǵyn bıiktete túsýshi edi-aý! Tizesin búgip, dúıim jurtqa sálem etkende bireýler kúlip, bireýler súısinip turatyn shaq este. Sol kezde osy jylqynyń óz elinen, Alataýdyń baýraıynan shyqqanyn bilse, qaıter edi? Bul jaǵy túıtkiljim. Endi paıymdasa, dúnıede jumbaq kóp eken. Kúnderdiń kúninde Absent qartaıady, óziniń týyp-ósken jerine kelip, aqtyq ómirin qursaýda ótkizedi dep kim oılaǵan?! Aqyndy aıanyshty, muńdy sezim baýrap  barady. İshi ýyljyp, kóńili qamyǵady. Bir kezde astanadan Almatyǵa jazǵy demalysqa kelip, qaıtar saparynda osynaý saqa aqynǵa arnaǵan óleńinde: «Kelgenshe qaıta oralyp kim bar, kim joq; keteıin saǵynyshty hat qaldyryp!» dep jazǵan edi. Saqa aqyn kóńili bosap, kózine jas alyp edi. Sol adam, aldaǵy aǵa, bylaısha aıtqanda, alǵashqy ustaz, «qyrshańqy aıǵyr kimge dári?!» dep murnyn shúıiredi. Onymen turmaı bunyń ózin jerden alyp jerge salady. Endi baqsa, adamnyń mahabbaty aınymaly sıaqty. Qazekeń dáriptegen adamdy dáripteıdi. Dáripteýshini qulaqkesti qulǵa balaıdy. Múmkin, bul kóńildiń iltıpatyn, júrektiń saǵynyshyn bedeldi adamǵa arnamaı osynaý Absentke, ol kezde dáýirlep turǵan sáıgúlikke arnasa, lebizi aıaqasty bolmas pa edi, kim bilsin?! Ekinshi jaǵynan, túlikke tabyný dáýrensiz dástúr. Onyń ústine túliktiń túligi bar. Qazaq perzentin «qulynym!» dese, aǵylshyndar súıikti áıelin sulý jylqyǵa balasa, keıbir jurt esýas adamdy atqa teńeıdi.Bir elge sıyr, bir elge túıe qasterli. Esek ekesh esektiń orny óz aldyna. Qazaq topyraǵyna baǵy zamanda «shubar týshaǵa» arnalǵan jyr bul kúnde «laqtan» kelip bir-aq shyqty. Shárkez sezimniń pendesi ishteı alaǵarjaq tartyp kele jatqanda mashına basyn irikti. Jol aıryǵyndaǵy beket edi. Jolaýshylar japyrlap kólikten túsip jatty.Osy arada biraz úzilis jasamaq. Aqyndar top bastaýshyny keý keýlep, sý jaǵasyna alyp bardy.Taǵy da dastarhan! Taǵy da sóz. Japan dalada tost kóteris! Bári birin- biri madaqtaıdy. Birinen biri maqtaý dámetedi.Aqyn sý jaǵalap ketti. Birshama ýaqyt ótkende oǵan aıqaılap, qol bulǵasty. Jurt temir kólikke otyrarda ol:

— Men osy aradan qalamyn. Jylqy zavodyna qaıta soǵamyn, — dedi. Top bastaýshy ejireıdi.

— Sapardyń shyrqyn buzyp, qalaısha jyrylyp qalasyń? Nasıhat búrosyna ne betińmen kórinesiń?

— Bara jaýap beremin!

Erteńine ol keshegi mezgilde, sary sáskede jylqy zavodynda júrdi. Qabyrǵasy muzdaı jabyq jylqy qorany aralap shyqty. Kózi shatynap, qulaǵy  edireıgen asaý attar jeligi basylmaǵan sodyr-sotqal bozbastardaı áser etti. Dalaǵa shyǵarsa bet-betimen shaýyp, uılyǵyp, quıyndatyp, kózsiz soıqan salatyndaı. Ytyrynyp, ytqyp turǵan jaraýlardyń ishinde kúısizi bireý. Baıaǵy Absent. Ol biraýyq  sary  aýrýdan sarǵaıǵan sherli dimkásqa, biraýyq kópti kórgen danyshpan qarıaǵa uqsaıdy. «Eı, asaýlar, jelikteriń áli-aq basylady. Asqanǵa tosqan bolady. Sender de qartaıasyńdar, maǵan uqsap tuǵyrdan túsesińder!» degendeı jan-jaǵyna jalqaý burylyp, kózin tóńkere qaraıdy. O bastaǵy nárkes qara kóz — bul kúnde qyzyl-qońyr. Shetin shel basa bastaǵandyqtan shegirlenip te ketedi. Qartaıǵan adamnyń kóz janary qashyp, bozamyq tartsa, ol tabıǵat zańy. Absenttiń kóziniń  ózgerýinde bastan keshken shattyqtyń saǵynyshy, sherdiń zardaby  jatqandaı. Biraýyq jas jýǵandaı, biraýyq qan jýǵandaı áser etedi.

Aqyn oılanyp tur. Tórt túliktiń eń aqyldysy jylqy bolsa,jylqynyń eń aqyldysy — bıshisi. Eki aıaqtynyń ózi bıden shatassa, tórt aıaqty shataspaıdy. Adamnan mýzykany artyq túısinetin jylqy bar. Baǵy zamanǵa kóz jetpese, bertinniń ózinde Táttimbettiń aqboz aty dombyranyń sazyna oraı bı bılegeni belgili. Ánshi Balýan Sholaqtyń  aty qańtarýsyz tursa, odan asqan ánshi Aqan seriniń qosalqy aty sońynan qalmaı erip júrgen. Ataqty Maqpalqara sol. Máskeýde kórgende mynaý Absent te maqpaldaı qara edi. Bul kúnde qaraker tartypty. Qulynynda qyzyl bolǵanyn, odan qyzyl-kúreń, odan alqara kók tartyp, maqpalqaraǵa aınalǵanyn kánigi mamannan estigen. Bul kúnderi qarakerligine qaraǵanda tarlan ashpastyń tuqymynan. Tarlan ashpasa, bul týǵannan báıgege jaramaı bıshilikke jaralǵan. Aqyn osylaı sezinedi. Ony qınaıtyn bir jumbaq  Absenttiń tulǵasy tulpardyń tulǵasyndaı. Jotasy tup-tutas, basy qaǵilez, qulaǵy úshkir, jibek jal, qulan-quıryq, bota tirsek, quıma tuıaq.Tanaýy qandaı janýardyń! Qansha shapsa sharshatpaıtyn shelek-tanaý! Tula boıyndaǵy bir ǵana kúdik, moıny uzyndaý sıaqty. Biraq bul bıshi ǵoı. Fızıkanyń zańy boıynsha, aýyrtpalyqty kóp kórgen múshe ózgerip turmaq. Múmkin, Absenttiń moıny shamadan tys jattyqtyrýdyń zardaby shyǵar. Ne de bolsa, aqyn Absenttiń zamanynda báıgege bir qosylmaǵanyna ókinedi.Álemdegi eń júırik jylqy osy ma, kim  bilsin! Qazaq bıshiden júırikti jaqsy kóredi. Kózi kórmese de: «Pálenshekeńniń aty báıgeden kelipti» dep kúmpildesedi. Ol at báıgeden qalaı keldi, ozyp keldi me, úzeńgilesip keldi me, onymen jumysy bolmaıdy.

At qumar aqyn bir sát ózine ózi narazylandy. «Osy meniń ózim kerenaý-kenje emespin be? Bıshiniń jeldi aıaqtan nesi kem? Kóz kórmeıtin júırikten kóz aldynda myń buralyp, qyryq qubylyp bı bıleıtin  sıqyr artyq emes pe?» dep oılaıdy. Onyń endigi ókinishi astanada oqyp júrgen kezinde osy Absenttiń jerles ekenin bilmeýine saıady. «Áttegen- aı, júırikke aqsha tigip ish kúıdirgenshe osynyń qasyna nege barmadym, nege mańdaıynan táýep etpedim, nege Lev Fılatovtyń qolyn qyspadym!» — dep pushaıman bolady.Biraz turyp-turyp: «Jamannyń aqyly tústen keıin kiredi» degen osy! — dep bir qoıdy. Ol tordaǵy atqa qarap:

— Absent, sen keshir! — dedi.

Absenttiń qyzyl-qońyr kózi tunjyrap ketti. Basyn qısaıtyp, tordan asyrdy. Salpaq erni jybyrlap, saqaly shoshańdady. Ieginiń astyna bitken saqaldyń bir taly aq edi. Qunardan aırylǵan aq qylshyq súıkimsizdenip turdy.

Jylqy otyz jasqa sheıin ómir súredi. Otyz beske keletini ilýde bireý. Jıyrmadan jańa asqan Absent tym kári. Jaly kúldeı kógildirlenip, túgi qýara bastaǵan. Basynyń tamyry bilemdenip tur. Qabyrǵasy sıdam-sıdam. Miner jaq aıaǵynyń tizesi shor. Sol aıaǵy súıel baılaǵan. Aqyn aq tuıaqtyń osal keletinin Ýrýsovtyń kitabynan biletin edi. Absenttiń quıma aq tuıaǵy bıden mújilgenin ózinshe paıymdap tur. Soryna qaraı at qoranyń edeni sement. Qaýqarsyz tuıaqty jegideı jeıtinin oılaǵanda júregi demigip sala berdi. Aıanysh sezimine boı aldyrǵan aqyn qolyn sozyp Absenttiń basynan sıpady. Qant jegizedi dep oılaǵan at aýzyn ashqanda basy pildiń basyna uqsap ketti. «Qıal shirkin qyzyq-aý, — dep oılady aqyn, — qoradaǵy at birese arystanǵa, birese adamǵa, birese pilge uqsaıdy. Qaz-qalpynan aýmaıtyn ne bar?!».

1952 jyly týǵan Absent 1956 jyly tórt jasynda, qazaqsha aıtqanda, bestisinde Máskeýdiń ıpodromyna alynyp, 1969 jyly qaıtarylady.  Eseıgende ketken Absent mekeniniń uńǵyl-shuńǵylyn jaqsy  biledi.

Bul kúnde ony baǵyp-qaǵatyn adam Máskeýdiń ıpodromynan kúmis saǵat taǵyp, arnaýly aılyq alyp turady. Etene baqtashydan góri kóldeneń aqynǵa Absent kóbirek ish tartatyndaı. Ol oǵan jaýdyraı qarap, naz-nala tógedi. Oqyranystyń  aıaǵy yńqylǵa aınalady. «Aqynym, meniń jetken jerim osy!» degendi tól tilde, tuńǵıyq túısikte jetkizedi. Syrshyl aqyn da ishteı emirenip, egilip, sógilip tur. «Tórinen kóri jýyq» shaqta qapasqa baılap qoımaı týyp-ósken jerin nege aralatpaıdy. At aınalyp qazyǵyn tapsa, qazyqta bir-aq tún túnemeýshi me edi. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» degende ata qazaq baýyrmal úıirdi meńzemep pe edi. It arqasy qıannan qashyp keletin tekti aıǵyrlar ishqustalyqqa shydaǵan ba eken?!Aqyn qıaldanady. Osy Absent bestisinde Máskeýge keterinde oınaq salǵan jerimen, úıirimen qoshtasty ma eken? Dúnıeniń tórt buryshyn kememen, samoletpen aralap, «jer sharynyń kosmonavty» atanǵanda, kúnderdiń kúninde baıaǵy mekenge qaıtyp oralamyn dep boljady ma eken? Onyń endigi ýanyshy ne, armany ne? Saryp bop júrek aýrýyna ushyraǵan kári aıǵyr óziniń urpaǵy otyzdan astam ekenin bile me eken? Almatynyń, Kıevtiń sırkinde oınaıtyn urpaqtary atasynyń aqýalyn oılaı ma eken? Aqyn jylqynyń tabıǵaty, násili týraly jazylǵan kitaptarǵa sense, atty adamsha saıratatyn jazýshylarǵa ılanbaıdy. «Áı, osy seniki dolbar shyǵar. Attyń ishine kirip-shyqqan joq shyǵarsyń» dep oılaıdy. Sóıte tura ol osy arada Absentpen syrlasqandaı áserlenedi. Ol «Absent» degen poema jazady. Múmkin aty «Qosh, Absent!» bolar. Árıne, İlıas Jansúgirovtiń «Qulagerinen» asyp túsý qıyn. Biraq bul bıshi ǵoı. Qaı aqyn bıshini jyrlady? Qyz da bıshi, bóken de bıshi, jylqy da bıshi, qoraz da bıshi... «Oı, men neǵyp shatasyp bara jatyrmyn?!»  dep oılaıdy aqyn. Ol Absentke qaraıdy, Absent oǵan qaraıdy. Ekeýi eki tilde sóılesip, egiz júrekpen túsinisedi. Aqalteke men qarabaıyrdan týǵan býdan bıshiniń enesi Aqkúsh bolsa, odan arǵy tórkini málim emes. Aqyn osyǵan ókinedi. Jer-jahandaǵy sulý janýardyń keleshek urpaqtarǵa pash bolýyn tileıdi. Onyń kóńilinde bolashaq dastan sazy kúmbirleıdi. Absentpen aqyn tilmásh kerek etpeıtin muńly mýzyka arqyly tabysady...

---