InfoHub Logo

Bileziktegi dıspleıi dyń ete qaldy. Qarasa, «sizdi 11.00-de mahalla jandarmy Lı myrza óziniń ofısinde kútedi» degen habar tur. «Taǵy ne kerek buǵan?» dep oılady Erimbet. Ańdyǵany men boldym ǵoı bul ıttiń. Iapyraý, mıkrochıp bar, bilezik-dıspleı bar, kóshe men aýla tolǵan spýtnık kamera, úıdegi ınternetpen de bilip tur otyrǵan-turǵanyńdy, kirgen-shyqqanyńdy. Buǵan ne kerek? İshken tamaq, kıgen kıim — bárin kórip otyr. Qaı ýaqytta túshkirgenińe deıin jazylyp turady. Sekýndyna deıin. Endi nege bul meni tergeýge shaqyra beredi. Basqa isim joq pa meniń.

Áýeli dúkenge baryp sút alyp, artynsha uldy úı irgesindegi balabaqshaǵa aparyp, páterine qaıta kirdi. Sodan soń osy mahallanyń jandermerıa turǵan ǵımaratyna asyqpaı aıańdady. Tez-aq jetip alýy kerek, biraq alǵa basqan aıaǵy keri tarta berdi. Barǵysy joq. Amal bar ma, aqyry dál qasynan jáı ǵana ysyldap jyljyp kele jatqan kaýchýk trotýarǵa tura qaldy. Basqa-basqa, eni jarty qulash trotýar jandermerıa úıiniń týra tusynan ótpeı me, jer baýyrlap jyljyǵan bassyz, taspa jylanǵa uqsap, keýdesi ysyldap aınalasy eki-úsh mınýtta jetkizip tastady.

«Erimbet myrza, sálemetsiz be, kelińiz, otyryńyz» dedi Lı jandarm ornynan turyp. Jymıyp qolyn usyndy. Syǵyraıǵan shegir kózdi, eńsegeı boıly, juqaltań, qarasur, jas jigittiń qoly qarýly edi, sony bildirgisi kele me, álde ádeti me, qol alysqanda munyń oń qolyn únemi óstip syǵymdap qoıady.

«Sálemet pe, Sultan myrza!» — dedi Erimbet. Lıdiń esimi Sultan bolatyn.

«Monıtordan sharshaǵan joqsyz ba, Erimbet? — Sodan soń jaýap kútpesten jedeldete ilip áketti. — Siz sharshamasyn dep osylaı áńgime-dúken quraıyq dep shaqyrýǵa týra keldi».

Jas jandarmnyń ázilim dep aıtqan kezekshi sózine Erimbet jymıǵan boldy. Qashan da osy, qısyny joq, qıýy joq, birdeńeni qaljyńym dep qoıyp qalady, eriksiz jymıǵan bolyp otyrasyń.

Sultan Lı munyń hal-jaǵdaıyn surap, kún raıyn, qala jańalyqtaryn aıtyp biraz otyrdy da, tótesine kóshti:

«Sózdiń qysqasy, Erimbet myrza, úsh jasar ulyńyzdy siz jalǵyz ózińiz baǵa almaısyz. Qatynyńyz joq. Ekinshi ret úılenbedińiz. Sheshesiz ósken balanyń psıhologıasy durys qalyptaspaıdy. Balany Qoǵamdyq úıge ótkizemiz».

Erimbettiń júregi sý ete qaldy.

«Joq, — dedi daýsy qarlyǵyp, — ol múmkin emes. Bermeımin, ótkizbeımin balamdy».

«Sizdiń bermeımin degenińizge zań kóne me? — dedi Sultan Lı áldebir papkalardy aqtarystyryp jatyp. — Zań bala jaǵynda. Qoǵamdyq tárbıe úıinde ósedi, aptasyna bir ret kelip, alty saǵat júzdesip ketesiz. Ol úıde uldyń barlyq jaǵdaıy jasalady, dárigerler qaraıdy, tárbıe beredi, balabaqshadan áldeqaıda artyq. Sizdiń ústińizden ıývenal ıýstısıadan, balabaqsha tárbıe­shilerinen shaǵym tústi. Balańyzdy jýyndyrmaıtyn kórinesiz, baqshaǵa kir bolyp keledi eken...».

«Ony qaı tárbıeshi aıtyp otyr, — dedi Erimbet myna jalaǵa kúıip kete jazdap. — Kúnde jýyndyram balamdy, qudaıǵa shúkir, úıde vana bar, sý bar. Jatarda mindetti túrde shomyldyramyn. Tekserem deseńizder, múmkindikterińiz bar ǵoı, áıtpese úıge vıdeokamera qoıyńdar, bárin kórip otyrasyńdar».

«Másele kamerada emes, — dedi jas jandarm suq saýsaǵyn shoshaıtyp. — Másele túsken shaǵymda. Tárbıeshi men ıýstısıa beker jazbaıdy ǵoı. Qysqasy, Erimbet myrza, óz qolyńyzben, óz erkińizben aryz jazǵanyńyz durys, úsh jasar balamdy Qoǵamdyq úıge alyńdar dep. Sol durys bolady, sonda aptasyna bir ret alty saǵat balańyzdy kóre alatyn bolasyz. Olaı etpeseńiz, onda jandermerıa, ıývenal ıýstısıa jáne balabaqsha ókilderi bar, bári qol qoıǵan akt jasaımyz, sol qujat negizinde sot sheshim shyǵarady da, balańyzdan ákelik quqyńyzdy aıyrady. Sóıtip, aqyr aıaǵynda Qoǵamdyq úıde tárbıelengen balańyzdy eshqashan kóre almaıtyn bolasyz».

Erimbet shydamaı ornynan turyp ketti:

«Sot meniń ákelik quqymdy aıyrady eken dep qalaı senimdi aıtasyz, aıyrmaıdy olar».

«Otyryńyz, otyryńyz. Zań solaı, Erimbet myrza. Sizdiń jaǵdaıyńyzda tipti ońaı. Zań, aıttym ǵoı, bala jaǵynda. «Ata-ana jáne bala» kodeksinde birneshe bap bar, solardyń arqaýymen, qaı jaǵynan bolsyn, sizdi ákelik quqyńyzdan aıyra alady. Solaı. Balanyń sheshesi joq, osy sebeptiń ózimen-aq zań balany tartyp ala alady».

«Ol zańdy kim jasaǵan, kim shyǵarǵan?» Býyny bosap ketken Erimbet oryndyqqa sylq etip otyryp qalǵanyn ózi de ańdamady.
«Korporasıa parlamenti. Sondyqtan sizdiń balańyzdyń quqy, qaı jaǵynan bolsyn, qorǵalǵan» dedi Sultan jandarm basyn kegjıtip.
Erimbet aýzynyń qurǵap ketkenin sezdi, áıtse de, qolyn jaıyp shapshań sóıleı jóneldi:

«Áý, aınalaıyndar-aý, áýeli balamnyń ózinen surasańyzdarshy, kimmen turǵysy keledi, jatarda shomyla ma, ákesi ystyq taǵam ázirlep bere me, bárin asyqpaı surasańdarshy ózinen. Ol — es bilip qalǵan, eresektershe sóıleıtin bala».

«Zań balanyń pikirin suramaıdy, Erimbet myrza, kámeletke tolǵansha balanyń pikiri esepke alynbaıdy. Senbeseńiz, álgi kodeksti bastan-aıaq oqyp shyǵyńyz».

«Balabaqshanyń qaı tárbıeshisi ol shaǵym túsirip júrgen? Aty-jónin bilýge bola ma?»

«Keıin kórsetemiz shaǵymdy».

«Iapyr-aý, ol jerdegi tárbıeshiler kórip júr ǵoı qandaı adam ekenimdi. Men araq ishpeımin, nasha shekpeımin, beısaýat júrisim joq, kúmándi esepte joqpyn, bárin biledi ǵoı el. Ciz de bilesiz, Lı myrza».

«Bul aıtyp otyrǵanyńyz eski zamandaǵy áńgime, Erimbet myrza. — dedi Sultan jandarm qorabynan bir sıgaret sýyryp alyp, onysyn fúý dep úrlep qoıyp oń ezýine qystyryp jatyp. — Qazir, aıttym ǵoı, zań qatal, ata-ananyń bireýi ómirde joq bolsa, nemese tipti uzaq aýyryp, tósek tartyp jatyp qalsa, ıývenal ıýstısıa balańyzdy zań talabyna qarap sotqa berip, sot sheshimimen Qoǵamdyq tárbıe úıine ótkizip jibere alady. Siz qaı jaǵynan da saı kelip tursyz. Onyń ústine shaǵym túsip otyr. Meniń sizge aıtar aqyl-keńesim: óz erkińizben aryz jazyńyz Qoǵamdyq tárbıe úıine ótkizýge. Esesine balańyzdy jetisine bir ret kórip turasyz. Al sot sheshimimen bala tartyp alynsa, onda jylyna bir-aq ret qana kóre alatyn bolasyz. Oılanyńyz».

«Oılanatyn eshteńe joq. Aryz jazbaımyn».

«Sodan soń... sodan soń balańyzdyń, Qoǵamdyq tárbıe úıinde ósse, keleshegi de zor bolady ǵoı. Tárbıe úıi barlyq shyǵyndy óz moınyna alady. İship-jem, kıim-keshek, tórt ýaq tamaq, balańyzdyń óz qalaýy boıynsha, túrli sport seksıasy, mýzyka, óner úıirmeleri, taǵy basqa. Myqty mamandar tárbıe beredi. Sabaq oqıtyn muǵalimniń kúllisi úzdik. Qoǵamdyq tárbıe úıinen shyqqan túlektiń bári arnaý­ly joǵarǵy mektepterge túsedi. Keleshektegi ómir ornyn belgileý úshin Korporasıa úzdik oqyǵan shákirtterge mol qarjy bóledi. Al ózińizdiń tárbıeńizdegi ol balanyń bolashaǵy ne bolady? Aıtyńyzshy, joq qoı keleshegi!..».

«Keleshegin kóre jatarmyz. Biraq men balamnyń tárbıesin Korporasıaǵa berip qoıa almaımyn».

«Korporasıanyń nesi jaman?»

«Qoǵam tárbıesi úıinen shyqqan bala meniń balam bolmaıdy, ol belgili ǵoı. Korporasıanyń qyzmetkeri bolady da shyǵady. Ómir boıy korporasıanyń quly bolyp ótedi».

«Ondaı jalaly sóz aıtpańyz. Mundaı sózderińiz úshin zań aldynda jaýap beresiz».

Erimbet úndemeı qaldy. Tómen qarap, sol qolymen ıegin sıpalap qoıdy.

«Qalaı bolsa da, men balamdy bere almaımyn, — dedi birazdan soń. — Erikti túrde de, májbúrlese de».

«Zań májbúrlese, qaıda barasyz, — dedi Lı ashshy jymıyp. — Al bermedińiz deıik, ol balanyń kúni ne bolady er jetkende? Myna zamanda ol bala bıorobottan da tómen deńgeıde kún keshedi dep qoryqpaısyz ba?»

Erimbettyń júregi sýyp ketti.

«Ómir boıy jumyssyz júretini óz aldyna. Jumyssyzdarǵa Korporasıa bóletin járdemaqydan da, medısına kómeginen de, zań oryndary járdeminen de tys qalýy yqtımal. Qysqasyn aıtqanda, qoǵamǵa qajeti shamaly adam bolýy ábden múmkin».

«Qoǵam degenimiz sonda Korporasıa ǵana bolyp tur ma?»

«Árıne. Siz, máselen, qaıda jumys isteısiz?»

«Men úıde otyryp aýdarma jasaımyn. Tapsyrys boıynsha. Ony siz jaqsy bilesiz ǵoı».

«Sol aýdarmany sizge jasatyp otyrǵan tapsyrýshylar da Korporasıaǵa qyzmet etedi ǵoı, Korporasıa bólimderinen aqsha alady. Aınalyp kelgende bárińdi asyrap otyrǵan Korporasıa ǵoı».

«Júıe solaı bolsa, ne isteı alamyz...».

«Mine, mine. Jónge keldińiz, Erimbet myrza. Júıe solaı. Endeshe biz balańyzdyń keleshegin oılap, sol júıege engizýimiz kerek, áıtpese ol balada bolashaq bolmaıtynyn sezip otyrsyz. Jas kezinen keleshegin elestete almasa, ómirde ornyn taba almasa, ol bala keıin depressıaǵa túsedi, qusa bolyp ótedi».

«Adamnyń ómirdegi ornyn Korporasıa belgileı me eken?» — dedi Erimbet mysqylmen.

«Álbette. Er jetken soń rezervasıada úıelep jatqan, úısiz, kúısiz júrgen, kúnin bir ýaq tamaq ishý armanymen ótkizgen jurt­tyń qataryn toltyrady. Solaı, Erimbet myrza. Men sizge jaqsylyq oılap otyrmyn ulyńyzdyń keleshegi kemel bolsyn dep».
«Joq. Qalaı bolsa da, men kóne almaımyn bul ozbyrlyqqa».

«Abaılap sóıleńiz, myrza. Kimdi ozbyr dep tursyz? Men zań talabyn túsindirdim sizge. — Sodan soń shegir kózin syǵyraıtyp buǵan biraz qarap otyrdy. — Jaqsy, — dedi artynsha. — Eskertýin eskerttim. Bul tarapta basqa jol joq, ne ózińiz ótinish beresiz, nemese zań organdarynyń ókilderi akt jasap, sonyń negizinde sot sheshimi shyqqan soń biz balany sizden alyp, Qoǵamdyq tárbıe úıine ótkizemiz. Oılanýǵa úsh kún mursat bereıin. Saý bolyńyz. Bir nárseni eskerińiz: balańyz aldaǵy ómirde bıorobottan da tómen satyda turmasyn. Sizdiń pikirińiz, qarsylyǵyńyz eshteńe sheshpeıdi, ony jaqsy bilýińiz kerek».

* * *

«Erimbet, Ereke, — dep edi sol kúni keshkisin qaıran Haýa kúıeýiniń jelke tusynan kelip, demi qulaq túbin sharpyp, qos ıininen qapsyra qushaqtap, — Ereke, búgin saǵan aıtar eki jańalyǵym bar: biri jaman, biri jaqsy. Qaısysynan bastaıyn?»
«Dál ertektegideı boldy ǵoı myna sóziń, — dedi Erimbet kúlimsirep. — Árıne, jaqsysynan bastamaı ma dáıim».

«Onda... onda aıtaıyn. Biraq senbeısiń-aý».

«Nege? Saǵan senbegen kezim boldy ma?»

«Qýanar ma ediń?»

«Oý, áýeli aıtsańshy, shyraǵym».

«Aıaǵym aýyr eken, Ereke» dep Haýa qabyrǵadaǵy noqatty basyp qaldy. Jarq etip samala nur tóbege tutas jaıylyp baryp, mol jaryq tústi.

«Túsinbedim...».

«Túsinip tursyń bárin, otaǵasy. Men kóterippin».

«Qoıshy, — dep Erimbet eńsesin jazyp, moınyn buryp báıbishesiniń qara tory ajarly júzine qaraǵan. Senbegeni kózinen kórinip tur. — On bes jyl boıy dárigerler qaqsap, «kótere almaısyń» dep úkim shyǵarǵany qaıda?..».

«Bilesiń ǵoı, Ereke, — dedi Haýa qarsydaǵy kresloǵa tize búgip. — Men bıohaker bolyp biraz jumys ta istedim ǵoı. Bıotehnıkanyń qazirgi zamanǵy jańalyqtaryn zert­teýmen aınalysatyn bıotehnolog mamandardyń eńbegin laboratorıada qoldanyp, sapyrylystyryp júrip, ózgeshe bir tásildi baıqap, sol tásildiń kómegimen dármek jasap, onyń analyq bezderdiń jumysyn kúsheıtetin qabileti bar ekenine kóz jetkizdim... Ómir boıǵy armanym bir qyzyl shaqa, shıki ókpe kórý emes pe edi. Alty aı boldy sony iship júrgenime. Qudanyń qudyreti, sol dármektiń shıpasy boldy ma, sáýlemen qarattym búgin, ras eken».

«Neshe aılyq?» dedi Erimbet Haýanyń moıyldaı qara kózine tesile qarap.

«Eki aılyq».

«Apyraı, á, — Erimbet ornynan turyp ketti. — Áı, Haýa, áı, seniń mynaýyń, ras, kúshti jańalyq eken. Kútpegen nárse. Degenmen... degenmen kóz kórmeı turǵan soń kóńil senbeı me, qalaı...».

Haýa únsiz ǵana kúldi.

«Iá, ózimniń de kóńilim tolyq senbeı turǵan sıaqty».

«Jańalyǵyń ǵajap eken! — dedi Erimbet qos qolyn bir-birine ýqalap. — Onda keshki asyńdy ázirlep jiber» dedi sodan soń áıelin kórse, asqazany syzdaı qalatyn ejelgi ádetimen.

Sút pisirim ýaqyt ótpeı Haýa dıspleı-tabaǵa áldeneni qýyryp, dastarhanǵa qoıa berdi.

«Erekem-aý, sen qýanyp kettiń be, álde qıaldap kettiń be, ekinshi jańalyǵymdy suramadyń ǵoı?» dedi Haýa býyn burqyratyp ystyq sháıin quıyp otyryp.

«Qashanǵydaı ıisi joq, biraq dámi ózgeshe eken, — dedi Erimbet qýyrdaqtyń bir qasyǵyn aýzyna salyp jiberip. — Ne taǵam bul? Taǵy sıntez be?»

«Otaǵasy-aý, qazir sıntezsiz taǵam taba alasyń ba ózi?»

«Zıan emes pe, áıteýir?»

«Zıan emes. Ushynyp qalarsyń, jıirkenbeı jeshi, aınalaıyn. Baıaǵy zamandaǵydaı baǵlannyń etin qaıdan taýyp bere qoıaıyn. Barymen bazar deshi».

«Iá, sonymen jaǵymsyz jańalyǵyńdy aıta ǵoı. Qulaǵym sende».

«Dese de... keıinirek aıtaıyn, tamaq sińsin, as batsyn».

«E, jaraıdy».

«Qystyń ortasynda kún ysyp ketti, 26 gradýs ystyq, jazda ne bolamyz?» — dedi Haýa.

«Aıtpa».

Ekeýi árneniń basyn bir shalyp, shúńkildese áńgime-dúkendetip keshki astaryn iship alyp, toq basaıyq dep parkkke shyqty.

Erimbet kóńildi.

«Ereke, sen er jigitsiń ǵoı, — dep bastady sózin Haýa parktiń tastaq, keń, dańǵyl jolyna túskende. — Jas kúnińnen qaıratty, aqyldy, alǵyr ediń ǵoı. Qý tirshilik qos búıirden qysyp, qarala aýzyn qara sanǵa salǵanda qajymaı kele jatqan keń qursaq arystanym».

«Paı-paı-paı-aı! Áı, shyraǵym, oraǵytpaı aıta ber» dep kúldi Erimbet.

«Baıaǵy, jaýgershilik zamanda atalarymyz aıtqan eken ǵoı, «qatyn — jolda, bala — belde» dep. Ol zamanda da tirshilik etý ońaı bolmaǵan ǵoı. Tirshilik degen shirkin taýsylmaıtyn kúres qoı. Óziń taý­sylarsyń, ómiriń túgesiler, biraq seniń jolyńdy jalǵaıtyn, seniń saltyńdy ustaıtyn urpaǵyń bolsa, ólmeýsiregen úmit óshpeıdi ǵoı. Sol úmit qoı adamzatty jetelep, jetektep kele jatqan. Sondyqtan er-azamatqa qyryq jas degen ne, táıiri. Qamyqpaı, qajymaı, erteńge senim artyp, aıańdap, órleı berý kerek. Sen, Ereke, maǵan jolyqpaı turǵanda da ótkir, ójet jigit ediń, anaý-mynaýǵa muqala qoımaısyń».

«Attyń basyn jiberdiń-aý, báıbishe. Aıtshy endi, ákesiniń ólgenin de estirtedi» dedi Erimbet júrisin toqtatpaı, degenmen áldeqaıdan paıda bolǵan qobaljý sezimi tula boıyn shymshymdap alyp bara jatty.

Haýa sál únsiz kele jatty da, asyqpaı jaýap qatty:

«Dárigerler maǵan leıkemıa degen dıag­noz qoıdy. Onyń taǵy aýyr túri eken. Em qabyldarmyn, dese de, kópke uzamaıtyn sekildimin».

«Ne deıd?! — Erimbet kilt toqtady. — Ol shirkinder aıta beredi, — dedi ile-shala. — Ár jerge qaralý kerek qoı. Sońǵy dıagnoz basqa bolyp shyǵýy ábden múmkin».

Haýa Erimbettiń qoltyǵynan alyp, júreıik degendeı ıkemdep alǵa qadam basty.

«Bárinen buryn olar maǵan mynandaı shart qoıyp otyr. Qazirgi zaman apparat­tary leıkemıany emdeýge jaraıdy deıdi. Úsh aıda belgili bolady, emdelip jatqan adamdar bar kórinedi».

«Qandaı shart?»

«Aýyr dári, lazerli sáýle engen soń aǵzada ózgeris bolýy múmkin deıdi, sonda jatyrdaǵy bala ólip ketedi eken».

«Endi?»

«Balany aldyryp tastaý kerek dep otyr úzildi-kesildi».

Erimbet qapelimde ańyryp qaldy. Sodan soń jótkirindi. Tamaǵyn qyrnady.

«Aldyryp tasta. Seniń ómiriń qymbat. Bas aman bolsa, bala berer taǵy da».

Haýa úndemedi. Ekeýi biraz únsiz júrdi. Parktiń túbine deıin baryp qalypty. Burylyp tastaq jolmen baıaý basyp keri júrdi.

«Bilesiń ǵoı, Erimbet, men sheshesiz óstim. Ana mahabbaty degendi sezinbeı kelgen adammyn. Qalaı ajaldan aman qalǵanymdy da bilesiń. Bir kezdegi elimizdiń astanasynda joıqyn jer silkinisi boldy ǵoı. Aýyr zilzaladan qanshama úı qırap, qanshama adam opat boldy. Bizdiń baspana kirpishten qalanǵan, ústinde beton plıtalar jabylǵan, úlken, jer úı bolypty. Sonyń ózi qara jer týlaǵanda burysh-buryshy, dódegesi mort ketip, sýyrylyp túsken aýyr plıtalar sheshem baıǵusty basyp qalypty. Sonda bar-joǵy jıyrma úshtegi kelinshek. Zilzaladan keıin qutqarýshylar úıindilerdi arshyp, qulaǵan, qaýsaǵan úı-úıdi tintip, shalajansar jatsa da, «tiri adam bar ma?» dep qarap kele jatqanda bireýi tar qýystan adamnyń denesin kórip, «tiri me, joq pa?» dep qolyn salyp jiberse, bir kelinshek jatyr deıdi, denesi sýyp ketken. Áıtkenmen eki jaqtap súımen salyp, plıtany syrǵyta ıterip, máıitti kórse, jatysy ersi deıdi. Sájdege jyǵylǵandaı tizerlep, mańdaıyn jerge qoıǵan máıittiń eki qoly eki búıirin jaýyp turǵan. Qulaǵan plıta bas súıegin janshyp, omyrtqasyn úzip jibergen sekildi. «Qoı, óler adam óldi, ýaqyt tyǵyz, tirilerdi taýyp alaıyq» dep qutqarýshylar aýyr plıtany eppen jatqyzyp, ary qaraı ketip qalady. Áıtkenmen, álgi top ishindegi bir jigit eki oıly bolyp, álde áýestik bar, álde basqa pıǵylmen, álde júregi sezdi, kim biledi, qalaı bolsa da, qudyrettiń kúshimen qaıta oralyp, ólgen kelinshektiń qasyna kelipti. Tizerlep otyra qalyp, qýysqa basyn suǵyp, búk túsip jatqan máıittiń qatyp qalǵan shyntaǵynyń tusynan qolyn salyp jiberip tinte bastaıdy. Kenet qobaljyı entigip, qýystan basyn, qolyn shyǵaryp, áýdemjer ketip qalǵan topqa aıǵaı salypty, «áı, qaıtyńdar, munda sábı bala bar» dep. Qutqarýshy top úıge kelip, máıittiń ústindegi plıtany alyp, synyq pen úıindini tazalap, arshyp alsa, tizerleı búk túsip jatqan máıittiń qoınynda, dál kindiginiń astynda jatyr deıdi. Oralǵan, qundaqtalǵan qalpynda. Sóıtip, álgi jas kelinshek balam aman qalsyn dep ózin qurban qylypty. Úı qulaǵanda búk túsip, tizerlep, balany baýyryna alyp jata qalǵan ǵoı. Jigitter náresteni qolǵa alǵanda pysyldap uıyqtap jatyr deıdi».

«Sol bala sensiń...».

«Iá, sol bala men ekenmin, Erimbet».

«E, bilem ǵoı, sen bul jaıtty eske alǵandy unata bermeıtin ediń ǵoı».

«Eske alyp otyrǵanym... Eske alyp otyrǵanym, sheshesiz óssem de, ana mahabbatyn sezinbeı kelsem de, meni jaryq dúnıege ákelgen anamnyń osy qaıratyn, ózin qurban etip, balany aman alyp qalǵan eleýsiz ǵana erligin, jer týlaǵan sátte saspaı, sasqalaqtamaı, «balam aman qalsyn» dep janushyra tapqan amalyn kóz aldyma elestettim ǵoı. Talaı márte. Ananyń balaǵa degen seziminiń kúshtiligine tánti bolyp, tamaǵyma óksik tyǵylyp, kózime jas kelip, táleıime qaıran qalýshy edim. Qudanyń qudyreti. Kózin kórmesem de, beıshara anam ómir boıy maǵan ıdeal bolyp keldi. Qarap tursam, ana degen ómir berýshi, tirshilikti jalǵastyrýshy jan ǵoı. Ana bolý ózińniń qalaýyńdy qurban etip, sol balaǵa bárin berip, ómirińdi soǵan arnaý eken ǵoı. Meniń sheshem ómirin meni baǵyp-qaǵýǵa arnaı almasa da, ózin qurban etip janymdy aman alyp qaldy. «Onyń erligin isteı alam ba, meni ómirge ákelgen sol sheshemdeı bola alam ba?» dep ómir boıy oılanyp kelippin. Mine, otyzdyń beseýinen astym, áli sol saýalyma jaýap taba almappyn».

«Qysqasy...».

«Qysqasy, men osy eki-úsh kún ábden oılanyp, aldyrmaýǵa bekindim. Qudyret bizge jan ıesin syılady, ony men ómirge ákelýge mindettimin.

Dárigerler ne dese, o desin...».

«Ne dep tursyń sen?! Óziń jaman aýrýǵa kezigip tursań da, balany ómirge ákelmeksiń be? Jyndysyń ba sen?! Kisi áýeli ózin oılaý kerek, al seniki ne? Ólem degen sóziń be bul? Aldymen óziń jaqsylap emdelip alshy, qazirgi zamanda leıkemıa jazylmaıtyn dert emes qoı. Dárigerler bala dáriniń ýyna shydamaı ólip ketedi dese, aldyryp tasta. Qylmys emes qoı ol. Qudaı denge saýlyq berse, bala ákelersiń taǵy. Sen, Haýa, bulaı syńar ezýlegenińdi qoı!».

«Saǵan bala kerek emes pe?» — dedi Haýa Erimbetke qarap.

«Seniń basyńdy jutyp ómirge kelgen bala kerek emes. Sen, qıalı qatyn, bul nıetińnen qaıt. Ne dep basty qatyryp tursyń?».

Haýa únsiz kúldi.

«Ereke, ashýyńdy bas».

«Baspaımyn. Endi bul sózińdi estimeıtin bolaıyn».

«Maqul» dedi Haýa jymıyp.

Ekeýi endi parkti únsiz aralaı bastady. Bıe saýym ýaqyttan soń orta boıly, dóńgelek júzdi, etjeńdi kúıeýiniń jyp-jyly qolynan ustaǵan Haýa taǵy sóılep ketti:

«Ereke, aǵaıyny joq, jalǵyz jigit, eshteńesi joq, salt jigit degendi elemeı, ákemniń qarsy bolǵanyna qaramaı, etegińnen ustap edim. Qatelespedim. Ushpaqqa shyqpasaq ta, senimen baqytty ǵumyr keshtim dep oılaımyn. Úlde men búldege malynbadym, elıtaǵa uqsap áýedegi dron-úıde turmadym, eko-taǵam jemedim, biraq adamnyń bul dúnıedegi bar ańsary sol ma? Árıne, joq. Saǵan ókpem joq, Ereke. Jas kezińdegi keıbir qylyqtaryńdy da keshirdim. Meni jylatqan kúnderińdi de keshirdim. Sol kezde-aq keshirgenmin, óziń bilesiń. Keshire alsaq, boıymyz jeńileıip qalady ǵoı, júregimiz tazaryp qalady ǵoı. Al sábıdi dúnıege ákelý kerek. Ózi bergen qudyret ózi jetkizer. «Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńirisi bar» degen. Mańdaıyna jazylǵan ǵumyry da bar shyǵar».

* * *

Úreıli úsh kúnnen keıin uıqysy buzylyp, asqa tábeti joǵalǵan, saly sýǵa ketip, eńsesi túsken Erimbet taǵy da mahalla jandermerıasyna keldi. Lı jandarm ornynan turyp, jymıyp qarsy aldy.

«Iá, Erimbet myrza, kóńil kúıińiz qalaı?»

«Bizde qandaı kóńil kúı bolýshy edi, álde ádeıi suraısyz ba? Úsh tún uıyqtamaı shyqtym. Samaı shashym aǵaryp ketipti osy úsh túnde. Kisiniń janyn alarda ázireıil bulaı qınamas».

«Keshirim suraımyn, Erimbet myrza. Artynan oılasam, rasynda da sizge aýyrlaý shart qoıyppyn. Artyqtaý ketippin, keshirim etińiz».
Erimbet basyn kóterip, kózine týra qarap, jandarmdy tanymaı qaldy. Osydan úsh kún burynǵy Sultan emes, sózi maıda, minezi jumsaq. «Iapyr-aý, bul bále taǵy ne oılap tapty eken, artyna saqtaǵan syry bar ma, álde tóbeden tastap jiberer zili bar ma?» dep oılady Erimbet.

«Ǵafý etińiz. Sizden bir nárse surasam bola ma?» — dedi Sultan Lı.

«Surańyz».

«Áıelińizdiń aty-jóni kim edi?»

«Haýa».

«Tolyq aty-jóni?»

«Haýa Ermuratqyzy».

«Ol kisi úshinshi jer-jahan soǵysynda osy megapolıstiń túbindegi NN gettoda kim bolyp istep edi?»

«Meıirbıke boldy-aý, bilýimshe».

«Qaıtys bolǵanyna eki jyl boldy, ıá?»

«Iá».

«Men ótinish jazyp komıtettiń arhıvinen osy gettoǵa qatysty birtalaı qujattardyń kóshirmesin aldym. — dedi Sultan túregep turǵan qalpy ústeliniń tartpasynan jýan-jýan birneshe papkany sýyryp alyp jatyp. — Keshe ǵana qolyma tıdi. Haýa Ermuratqyzy týraly da suraý jasatqan edim. Baǵyma qaraı, ol kisiniń jeke isi sary maıdaı saqtaýly tur eken».

«Báıbishemniń dúnıeden ótkenine eki jyl. — dedi Erimbet edenge qarap otyryp qajyǵan, sharshańqy únmen. — Balamyzdyń sot sheshimimen Korporasıaǵa, oı, álgi... Qoǵam úıine tárbıege alynýyna onyń esh qatysy joq qoı. Qaıta, kózi tiri bolǵanda ol beıshara bul qıanatqa tózbes edi». «Joq, men basqa másele boıynsha habarlasyp edim, Ereke».

«Ereke?.. Myna bala qazaq dástúrimen «Erekege» kóshti, bir tyqyr taıanyp tur-aý» dep oılady Erimbet.

«Haýa jeńgemiz gettoǵa qamalǵan, sonda rezervasıada ómir súrgen biraz adammen baılanysta bolypty» dedi Lı.

Ornyna otyryp, ústel ústindegi áldebir jýan, sur papkany alyp aqtara bastady:

«Mine, fotosýreti de bar eken apaıdyń. Orynsyzdaý bolsa da, sizge bir suraq qoıaıynshy, jeńgemiz neden qaıtys boldy?»

«Jaman aýrýdan».

«Odan emdelýge bolmady ma eken, qazirgi medısınada neshe túrli ádis bar, jańa apparattar bar degendeı...».

«Árıne, bolar edi, biraq ol ulymyzdyń dúnıege kelgenin qalady. Uldy dúnıege keltirmese, tehnologıanyń túr-túri bar, emdeımiz, depti dárigerler. Haýa biraq ol joldan bas tartty».

Sultan Lı ornynan turyp ketti. Jasyl kózi jalt etip, óńi kúreńitip birer sát turdy.

«Ǵajap, ǵajap! Ol kisi osyndaı sheshim qabyldady ma?!»

Erimbet Lıdiń júzine «osynyń esi durys pa?» degendeı ańyraıyp bir qarady da qoıdy. Jaýap bergisi kelmedi.

«Mundaı da bolady eken-aý!..».

«Qalaı dese bolady, — dedi Erimbet aýyr kúrsinip. — Dárigerler: «ekiniń biri» dep shart qoıǵanda Haýa: «Sábıdi dúnıege ákelemin» dep sheshim qabyldady. Urystym «esiń durys pa?» dep. «Qoısańshy, balanyń qylyǵyn istemeı» dep. «Maǵan seniń amandyǵyń kerek, náresteni ákelip, óziń ketip qalsań, ol jetimge qalaı qaraımyn men» dep. «Erimbet, — dedi sonda ol. — Erimbet, men ishtegi baladan bas tartyp, jaman aýrýdan qutylsam dep qansha emdelsem de, odan qulantaza jazylyp ketetinime eshkim kepil bola almaıdy. Ol — bir. Ekinshi, emdelip shyqtym deıin, jaqsy, sodan keıin bala kótere alam ba, joq pa, taǵy kepildik joq. Bir márte bala bergen qudyret ekinshi ret bere me, moıynǵa burshaq salyp, zar ılep tilep alǵan balany aldyrtyp tastasam? Balasyz ótken ǵumyr baqytty ǵumyr dep aıta almas edim óz basym. Onyń ústine ishtegi sharana — ul eken, Erimbet. Soǵystan keıin seldirep qalǵan biz sekildi azǵana jurt jer betinen quryp ketpesin desek, bizge ul bala kerek. Urpaq kerek. Atyń óshkir jahan soǵysynan soń órtten keıingi jas butadaı seldirep qaldyq. Jurtymyz jer betinen kóshpesin desek...». «Haýa», — dedim men shydaı almaı, «basymyz jas, qartaıyp turǵanymyz joq, birdeńesi bolar, sodan soń... kim aıtty saǵan urpaqsyz ómir - baqytsyz ómir dep. Múldem olaı emes». «Ol sózińniń de jany bar shyǵar, — dedi Haýa, — biraq meniń jaǵdaıymda ózimdi qurban qylǵanym — eń durys sheshim. Jaman aýrýymen tor tastap ajal shirkin báribir qoımaıyn dep tur. Meni tańdap tur ol. Qazir quryqtan qutylsam, erteń qylsha moıynǵa sart etkizip qaıta salýy múmkin. Tańdaǵany men ekenmin, alsa, alsyn, solaı-aq bolsyn... Taǵdyr degen osy emes pe, Erimbet. Keshegi alapat soǵysta qaza tapqan bozdaqtardan, rezervasıada ashtyqtan ólgen jas balalardan janym artyq pa, basym ardaqty ma. Jazmyshtan ozmysh joq. Muny... sanam túısinip, júregim sezip tur. Tula boıymmen sezemin. Biraq júregimde qorqynysh joq. Úreı joq. Bilemin, qudyrettiń ózi taǵdyrdy syzyp beredi. Biz onyń syryn uǵa almaspyz. Aqyrettiń bary ras bolsa, tańda mahsharda júzdesermiz. Súremiz birge sonda. Bir ǵana átteń-aı bar, ol — ulymnyń jetim ósýi, anasyz ósýi. Oǵan ne shara bar bizde, ne isteı alamyz? Eshteńe. Ol da jazmysh shyǵar. Reti kelse, salıqaly bireý jolyqsa, sheshe ornyna sheshe tabarsyń... Reti kelmese, ulymdy eshkimge jáýteńdetpeı ósirersiń, Ereke. Men saǵan senemin, arystanym. Seniń óńiń sýyq bolǵanymen meıirim uıalaǵan, jyly júregiń bar, balajansyń, meniń ornymdy joqtatpaı ósirersiń. Ómir shirkin — máńgilik emes qoı, talqanyń tez-aq taýsylady... Men de soǵysty, lagerdi, ashtyqtan shybyndaı qyrylǵan eldi kórgen adammyn. Ólimnen qoryqpaımyn. Ólim — alǵansha ǵana úreıli. Ólgen soń bizge báribir. Jastyq shaq ótti soǵyspen, soǵystan keıingi taýqymetpen. Endi bala bergende, odan qalaı bas tartasyń. Ajal qazir aldy ne, on jyldan keıin aldy ne, báribir emes pe. Máńgi júrmeımiz ǵoı. Taǵdyrdyń sheshimi osy bolsa, moıynmen kóterýimiz kerek. Ómirge urpaq kelse, odan artyq ne baqyt bar, otaǵasy. Meniń sheshimim dep sanama muny, qudyrettiń mańdaıǵa jazǵany dep bil...».

Erimbet sol kezdi kóz aldyna elestetti me, biraz ýaqyt únsiz qaldy.

«...Já, sonymen, qysqasy, Haýa tórt-bes aı ótpeı, alty jarym aılyq qyzyl shaqany ómirge ákeldi. Qýanyshynda shek bolmady. Qýanǵany sondaı, kóziniń jasy monshaqtap jylaı beredi. Bala tapqan soń da dárigerler emdeýge yqylas bildirdi. Men de: «emdelý kerek» dedim. Ol qarsy boldy, «emdi tegis qabyldasam, bala emize almaıtyn bolam, emshek súti nárestege jaramaı qalady» dep. Biraq men jolyn taptym, — qala syrtynda bıe baılaıtyn kisimen kelisip, baǵasy ýdaı bolsa da, qazir jylqy baǵý, bıe baılaý degen qalyp barady ǵoı, — saýmaldy satyp alyp, shaqalaqtyń aýzyna tamyzyp, eptep-eptep ishkizip, bıe sútine úırettik. Oǵan da qýandyq. Óz basym qatty sendim emdelip, jazylyp ketedi dep. Haýa da sondaı senimde bolǵan sıaqty edi. Dárigerler de: «oı, qazir leıkemıa obyrǵa jatpaıdy, nanotehnologıanyń kómegimen jazyp alamyz» dedi. «Tym qurysa, balam qaz basyp júrgeninshe shydaı tursam» dedi bir kúni Haýa. Qudaı aýzyna saldy ma, aqyry solaı boldy. Ulymyz táı-táı basqan kezde tusaýyn kesti de, júregi meıirimge toly, qaıran Haýam júrdi de ketti. Ózi aıtqandaı, ras, jazmyshtan ozmysh joq eken. Joqty bar qylatyn, bardy kól qylatyn nanotehnologıasy da kómektese almady. Ómir shirkin tátti ǵoı, tiri adam tirshiligin jasaıdy eken, artynan solqyldap jylap qalsaq ta, sum dúnıe óziniń shyǵyrshyǵyn tartyp, dıirmen tasyn aınaldyra jóneldi. Bárinen buryn tili shyǵa bastaǵan ulyma qıyn boldy. Eleńdep anasyn áli kúnge kútýmen júrgenin kórgende júregim ezilip, kókiregim qars aıyrylady. Sábıdiń tili, balanyń kúlkisi bárin umyttyrady desek te, qý keýde qońyltaqsyp turady eken... Óstip ıtshilep súrip jatqanymda sen jaraly qusqa tas atasyń. Tirshiligimniń sáni, ómirimniń máni dep tapqan ulymdy sen sot sheshimimen Korporasıaǵa, áı, álgi Qoǵam Tárbıesi úıine ótkizem dep qıǵylyq salasyń. Úýh!.. Odan da meni atyp tastap, máıitimnen attap ótip, tartyp alyp ket jalǵyzymdy. Shyqqyr kózim shyryldatyp áketip bara jatqanyn kórmeı-aq qoısyn».

«Ǵafý etińiz, Eraǵa, keshirim suraımyn, at-shapan aıyp meniki. Zań talaby bar, árıne, áıtkenmen kisimen til tabysa alýymyz da kerek, men sol jaǵyn umytyppyn, keshirim ótinem».

Sultan Lı kabınetinde ary-beri oıqastap, arqasyna er batqan attaı qaıqańdap biraz júrdi de, sóılep ketti:

«Álbette, men kóp ómir kórgenim joq, aǵasy, degenmen keshegi qandy soǵysta adamzattyń artyq aýzy dep, as iship, aıaq bosatar masyl dep, odan qalsa, «sektanttar» dep bizdiń eldegi keıbir áleýmetke rezervasıa jasaǵanyn bilesiz. Men sol topqa túsken bir áýlettiń úmit kútken balasy edim, jasym sonda altyda eken. Bári kóz aldymda. Jaý bizdi maldan tómen sanap tar aýdandaǵy gettoǵa qamady. Júz myńdap qamady. Getto ishindegi adam tózgisiz tirshilik qandaı: ashtyqtan álsiregen jurt, ańyraǵan kempir, kúrsingen shal — bári kóz aldymda. Sheshem dinge qatty berilgen adam edi. Kúndiz-túni erni jybyrlap duǵasyn oqyp jatatyn. Bárinen buryn biz tirshilik etken gettodaǵy balalarǵa qıyn boldy. Ajal aýzynda turǵan balalar, ishinde men de barmyn, álbette, erteńin boljaı almasa da, toıyp tamaq ishpegen soń joqtan ózgege jylap, yńyrsyp, úlkenderdiń mazasyn alatyn kórinemiz. Gettodaǵy jaǵdaı álgindeı bolǵanda, keleshek tipti qarańǵy bolatyn. Ólim lagerine aıdalyp ketý qaýpi kúshti ol kezde. Qara júrek dushpanda aıaýshylyq joq. Úlken-kishi demeı ajal kamerasyna aıdap áketýi op-ońaı bolatyn. Sheshem ekeýmiz gettoda bir jyldaı turdyq. Bir jyldan keıin asharshylyq bastaldy. Kisi basyna sanap beretin qara sý men qara nan juǵynǵa juq bolmaıdy. Kári-qurtań ólimdi qarsy alýǵa daıyndala bastady. Ony men, alty jasar bala, qaıdan túsinem, keıin estigen áńgimem ǵoı. Kúnderdiń bir kúninde «getto ishinde súzek bastaldy» degen qaýeset shyǵypty, óıtkeni «mundaǵy el ashtyqtan emes, súzekten ólip jatyr» degen sóz taraǵan. Sodan, qoıshy, qaladaǵy áskerı ókimettiń pármenimen sanıtarlar getto ishine dezınfeksıa jasaýǵa kire bastady. Bul kezde ólim-jitim kóbeıgen. Qylyshyn súıretip qys kelip qalǵan shaq. El qazaq tarıhyndaǵy 1932 jyldyń genosıdindeı basybaıly ólimge kesilgenin túsine bastaǵan. Tikenek sym qorshaǵan, syrtynda ásker kúzetken gettonyń ár tusynan kiretin joldary bar edi, sol joldarmen sanıtar kólikteri kirip, súzekke qarsy tazalyq bastalyp ketti. Súzek getto syrtyna shyǵyp ketse, áskerge juǵýy, qaladaǵy elge taraýy múmkin. Ókimet osydan qorqady ǵoı. Já, sonymen sanıtar qyz-jigitter jıi keletin boldy. Betin ǵana tumshalap qoımaı, bas-aıaqty tolyq jabatyn arnaýly kıimderin kıip, asaı-múseıin qolǵa alǵan sanıtarlar santehnıka qubyry, jertóle, qoıshy, áıteýir qýys-qýys, burysh-buryshty túk qaldyrmaı, áldene seýip, pyshyldatyp, ysyldatyp jatatyn. Máıitti mindetti túrde. Buryn kisi «neden óldi eken?» dep máıitti tekserýge áketip jatatyn, endi eshkim jolaǵysy kelmeıdi. Tumshalanyp alǵan sanıtar qural-jabdyǵyn saılap ákelip, kóbik shashyp máıitti aq qoımaljyńǵa kómip ketedi. Kúnderdiń kúninde aýrý sheshemniń sondaı sanıtarlardyń bireýimen sóılesip júrgenin baıqadym, tizgin ushymen habarlasyp, álgilerden alǵan azyn-aýlaq azyqty meniń aýzyma ákelip tyǵatyn. Bir kúni tóbemnen jaı túsirdi. «Sultan balam, senen jasyryp keldim, endi aıtýǵa týra kelip tur, myna aýrý meni almaı qoımas, jaǵdaıymyz mynaý, seniń shyn shesheń men emes, basqa, men ógeı shesheńmin, seniń óz shesheń qalada turady, seniń soǵan barýyń kerek» dep. Balamyn ǵoı, sózin uǵa qoımasam da, óńin qataıtyp alǵan sheshemniń sýyq júzine qarap, shar etip jylap jiberdim. «Olaı aıtpa» dep eńireppin. Sheshem: «Shyndyq osy, altynym, seniń qalaǵa, óz shesheńe barýyń kerek» dep sabyrmen áldeneni túsindirmek bolady. Ony túsine qoıatyn men be, janym alaı-túleı bolyp, «sóıleme olaı» dep baqyra bersem kerek. Sózdiń qysqasy, kónbeıtinimdi bilip, álgi sanıtar qyzdyń kómegimen maǵan dári berip uıyqtatypty da, máıit tıegen kóliktiń ishine jatqyzyp syrtqa alyp shyǵypty. Oıansam, bir úıde jatyrmyn, basymda qaraqat kózi kúlimdep álgi sanıtar qyz otyr. Kúlimsirep: «Sultan, oıandyń ba, qoryqpa, qazir qaýipsiz jerdesiń. Jýynyp-shaıynyp al, ystyq tamaq kútip tur» dedi. Qysqasy, men ǵana emes, sanıtar bolyp júrgen sol qyzdyń arqasynda, sol qyzdyń kómegimen ondaǵan bala gettodan syrtqa shyǵyppyz, ajal aýzynan qalyppyz. Er jetken soń sol qyzdy — sol apaıdy kóp izdedim, taba almadym. Jas bolǵan soń, qolym qysqa bolǵan soń tabylmady. Qazir múmkindigim bar ǵoı, soǵys jyldaryndaǵy arhıvti indetip júrip, apaıdy taýyp aldym. Túri kóz aldymda, aty-jóni esimde. Iá, ol kisiniń aty — Haýa. Haýa Ermuratqyzy. Taptym-aý degen shaǵymda Haýa apaı bul dúnıeden ótip ketipti. Biraq jaqsylyǵyn tiri turǵanymda umytam ba. Ol kisiniń jalǵyz ulyn «aryz tústi» dep Qoǵam úıine óz qolymmen ótkizem be. Eraǵa, men programmaǵa baılanǵan bıorobot emespin ǵoı, men de júregi bar, sezimi bar adammyn. Aryzdy jolyn taýyp japtyrarmyn, alańdamańyz. Burynǵysha tirshilik ete berińiz».

Sultan Lı daýsy qarlyǵyp, ara-arasynda jótkirinip, munyń kózine qaramaı áńgimesin aıtyp shyqqan edi. Erimbet jaýap bermedi. Myna oqıǵanyń basqa arnaǵa túsip ketkenine sener-senbesin bilmeı, aıran-asyr bolyp otyr.

«Tek uldy balabaqshadan shyǵaryp alyńyz. — dedi Sultan baıaý únmen, oryndyǵyna otyryp jatyp. — Ol jaqqa barmaı-aq qoısyn. Iývenal qyzmetkerleriniń kózine túsirmeńiz. Men bul jerde uzaq otyrmaýym da múmkin. Yńǵaıy kelse, birer jylda qonys aýdarǵanyńyz da durys shyǵar. Zańnyń aty — zań, olardyń talabymen talasa almaımyz ǵoı».

Erimbet qatty sharshaǵanyn endi ǵana sezdi. Tula boıymen. Býyn-býyny álsirep qalypty, eki umtylyp ornynan áreń turyp, Lı jandarmǵa alǵys aıtýdy da umytyp, súıretilip dalaǵa shyǵyp ketti.

---