InfoHub Logo

Pochtaǵa telefonǵa shaqyrtyp ketken Tortaı tez qaıtyp oralǵan.

— Qudań qonaqqa kelsin dep shaqyrtyp jatyr, — dedi sheshesine kúńkildep. Qatýly ekeni úninen de, túıilgen qabaǵy men túnerińki túrinen de kórinip tur. Ózi túni boıy qyrmanda bolyp uıyqtamaǵan, eki kózi qyzaryp, ústi-basy shań-shań, beti qolyn da jýmaǵan eken, shańytqan usaq topan tutyp tur, qaıratty qalyń shashy ańyzaq qaqqan qurǵaq seleýdeı tikireıip ketipti.

— Kelin qaıda, qashan kaıtady eken? — degen Qatsha qarsy suraq qoıyp.

— Qaıtpaıdy, — dedi balasy otaý bólmege ótip bara jatyp.

— Ne deıdi?! Ne bop qapty?!

— E, men qaıdan bileıin. Barsań ózinen surarsyń nege qaıtqysy kelmeıtinin.

— Mynalarǵa birdeńe bolǵan shyǵar, — dep Qatsha ernin sylp etkizgen.

Tortaı bolsa munan ári sóılegisi kelmegen túr kórsetip qarańǵy bólmege kirdi de, ózi kúnde jatyp júrgen taqtanyń ústine gúrs etip qulaı ketti.

Túkke túsinbegen Qatsha ernin taǵy bir sylp etkizip qoıyp balasynyń bar qımylyna tańyrqaı qaraǵan da qalǵan. Ózi álginde ǵana kórshi kempirdiń úıinde uzaq otyryp shaı iship, terisi keńip jadyrap kelgen beti edi. Qobyrap ketken býryl shashyn jóndep, shyt oramalyn qaıta sándep tartyp turǵan, balasynyń myna sózi sol kóńiliniń shát-shálekeıin shyǵardy. Qyzyl shyraıly óńin lezde kóleńke shalyp, qos qabaǵynyń ortasyndaǵy ájim syzyq tereńdeı túsken.

Jatýy-aq sol, Tortaı qor ete qaldy. Qatsha kıimsheń qulaǵan balasynyń aıaǵyndaǵy shulyǵyn sheship qoıdy. «Qudań qonaqqa kelsin dep shaqyrtyp jatyr», — túkke túsinse buıyrmasyn. Kelininiń tórkinine ketkenine eki aptadaı bop qalǵan. Baıaǵyda-aq qaıtatyn ýaqyty boldy, biraq nege ekeni belgisiz áli qaıtpaı jatyr. Úıi joq, kúıi joq adamdaı ol jatysy ne ekenin kim bilsin. Sháı desken joq. Áke-sheshemniń úıine baryp, amandyqtaryn bilip kele qoıaıyn degen... «Álde myna meniń kóktúınegim keterinde birdeńe dep renjitip jiberdi me eken. Budan ondaı shyǵady. Óz tekeshigimniń syry ózime málim». — Qatsha kúńkildeı kúbirleı júrip jolǵa jınaldy. Osy kúni kelinderdiń tórkinderine baryp, bolymsyz nárseni syltaý etip qaıtpaı qalýy degen de op-ońaı. Ajyrasa salady, ony bir bastaryna ar kórip, ómirine aqaý tústi-aý dep jatqan jan joq.

«Á, kóktúınegim, osy birdeńeni búldirgen ǵoı...»

Tortaı tús aýa bir-aq oıanǵan. Turyp, keýdesine deıin sheshinip, sýyq sýǵa jýynyp, aldyna qoıǵan kárlen kese aıran men jarty bólke nandy sypyra soǵyp alǵan soń ǵana qabaǵy jadyrap, sheshesine qarap kúlimsireı otyryp kózin qysyp qoıdy.

— Já, kózin qysqany nesi, — dep jekirgen sheshesi, balasynyń erke qyljaqtyǵyna ádeıi syr bermeı otyr. Tortaı raqattana kúlip kózin taǵy da qysty, sheshesine erkelegeni.

— Saıtanyńdy qaǵyp túsirem ǵoı, — dep sheshesi pesh jaqta ońaı turǵan oqtaýdy julyp alǵan. Balasyna shanshyla qaraǵan.

— Qoıdym, qoıdym, — dedi Tortaı kúlip, sheshesiniń qatýly ekenin túsindi. — Qashan júresiń?

— Seniń oıanǵanyńdy kútip otyrdym.

— Qazir onda qyrmannyń basynan solaı qaraı júretin mashınalardyń birine otyrǵyzyp jiberem ózim.

— Áı, kóktúınek, — dedi sheshesi zildi únmen. Baǵanadan beri aıran-asyr qylǵan ishtegi qyjyldary syrtqa teýip. — O kelin nege qaıtpaıdy, quda meni nege shaqyrady? Osy seniń búldirgen birdemeń bar ma, aıtshy káne? Kelinge birdeńe dep pe eń?

— Birdeńe dep nem bar onda. Túkti de búldirgem joq. Ózderiniń fokýsy da. Qudaǵıdyń ózimen aqyldasatyn sharýa bar edi, kelsin deıdi. Baryp qaıt. Keliniń ekeýiń birge kelesiń ǵoı. Al júr. — Onan soń sheshesiniń jupyny kıingen túrine qarap.

— Nemene, osy kúıińde barmaqsyń ba? — dedi.

— E, nesi bar?

— Joq, kı anaý jalt-jult etken kóılegińdi, basyńa álgi japon oramalyńdy sal, aıaǵyńa lakırovannyı týflıińdi kı. Qudanyń úıine bara jatyrsyń ǵoı, jutamaı bar.

— E, bilmeıtin adamdar deısiń be? — dep sheshesi qarsylasa bastaǵan.

— Joq, kı dedim ǵoı, kı anaý jaltyldaq kóılegińdi, — dep endi daýysyn Tortaı zilmen kótergen. Sheshesi óz bólmesine ótip ketip, jaltyldaq kóılegin kıip, basyna japon oramalyn salyp shyqty.

— Mine, endi kóp-kórim kelinshek bop qaldyń, — degen Tortaı áziline qaıta basyp. — Betińdi eptep opalap alsań, tipti ádemi bolar eń.

— Qaǵyndy kelgir so, shesheńmen oına endi.

— Oınaǵanym emes, ras aıtam, opalanyp alshy, qudalaryń shalqasynan bir tússin.

— Sóıleme ári...

Qyrmanǵa kep, sheshesin astyq tartyp aǵylyp jatqan kóp mashınalardyń birine otyrǵyzǵan soń, Tortaı qyljaq sózine qaıta kóshti.

— Bir shal-pal kezdesse aldap-sýlap ala kel, myna qyrmandy kúzettirip qoıaıyq, — dep kózin qysqan. «Qap, kóktúınektiń korlyǵyn-aı, á», — dep Qatsha kabınada kúıip-pisti. Balasynyń qaljyń kúlkisine tús bermeı qabaǵyn túıip, tysyraıyp otyryp alǵan.

— Túý, sheshe, múlde ázil kóterýden de qalyp barasyń-aý, — dedi Tortaı renjı sóılep.

— Al jaraıdy, qoıdym. Qudalaryńa sálem aıt. Tek jalynyp-jalpaqtaýshy bolma. Eger osydan keliniń qıqalaqtap qaıtpaımyn deıtin bolsa, qudalaryńnyń aldyna kishireımeı qaıt ta ket.

«Mine, taǵy da jumbaq». Qıqalaqtaǵany nesi eı? Nemene dep qıqalaqtaıdy? Áı, osy jalǵyz ul-aq nervimdi tozdyrdy-aý...»

Mashına júrip ketken. Tizeden asyp kólpildep jatqan qara joldyń topyraǵy aldy-artty birdeı orap burqyraı jóneldi. Oı, allaı, shań da mundaı tútektenip burqyraıdy eken-aý. Dál bir dıirmenge maıdalap tartyp ákep ádeıilep jol ústine qap-qap qyp tastaǵandaı burqyldaýyn. Anaý jyly Syrymnyń tusynda osy jolǵa tas tógip, asfált tóseımiz dep greıdermen bir jaz tegistep túzetken bolatyn. Aqyry, Syrym avarıaǵa ushyrap ólgen soń tas ta qaldy, asfált ta qaldy jaıyna, sondaǵy topyraǵy bos úıilgen joldyń endigi túri mynaý. Keıingi bolǵan bastyqtardyń jol jóndeýge qoldary jetken emes. Áı, bu bizdiń kolhoz ba?! Áı, jýyq arada kógere qoımaıdy-aý... kógermeıdi... Bir iste bereke joq qoı. Bir isti shegine jetkizip tyndyrmaıdy-aý. Árkimniń kúıttegeni qara basy. Kolhoz kógersinshi, kolhozdyń sharýasy tynsynshy dep jany aýyryp júrgen bireýi joq-aý... Áıtpese bizdiń kolhozdyń baılyǵy degen kól-kósir emes pe? Mynaý jolyńdy da asfálttap, anaý myjyraıǵan-myjyraıǵan, atamzamannan bergi saman úılerdi de búldozermen tegistep jiberip ornyna qabat-qabat tas úıler salyp tastaýǵa bolady ǵoı... Biraq sony kim isteıdi? Kolhozdyń, kolhozshynyń qamyn oılap, basy qatyp, shymbaıyna batyp júrgen kim bar?! Kóz qylyp: «jospar, jospar» dep daýryǵa shapqylaǵan bolady tekke... Áı, qurysynshy... álgi meniń kóktúınegim ne dedi jańa: «Keliniń qıqalaqtasa jalynba, qaıt ta ket», — dedi emes pe?! Áı, kóktúınegim-aı, sol birdeńeni búldirgen ǵoı, kelindi renjitken ǵoı, birdeńe dep.» Esine ulynyń qaljyń sózi, kózin qysqany tústi. «Odan ba, odan shyǵady bári de, óz tekeshigim ǵoı, syry ózime málim». Oı, allaı, qyljaqtyǵy da, minezi de quddy aınymaǵan ákesi. Marqum, óstip adamdy ylǵı mysqyldap qyjyrtyp qajap sóıleýshi edi. Qaı sózi shyny, qaı sózi ázili ekenin aıyra almaýshy eń. Tipti óleriniń aldynda da, ataýkeresin ishe otyryp bir sát kózinde jylt etip kúlki oınaı qalǵan.

«Qatsha, sen uzaq jasaısyń áli. Keıin sóılesetinder bolsa, óziń qatarly bolmasa, shalǵa tıýshi bolma», — dep edi marqum. E, baıǵus, sonda men baısyraı qalady dep oılady ma eken. Ádire qalsyn, baıdy qaıtem. Tortaıymdy mańdaıynan eshkimge shertkizbeı ósirgennen artyq ne kerek maǵan. Endi, mine, sonyń qyzyǵyn kórip júrsem bolady emes pe. Kelinim bir kishkentaı aldanysh taýyp berse, sonymen óz bazarym ózimde bop otyram ǵoı.

Qudalarynyń turatyny — Sarjazyq elevatorǵa barar úlken joldyń ústinde edi. Alpys shaqyrym jer mashına úshin jol bop pa, táıiri, áne-mine degenshe Qatsha qudasynyń úıine jetip te kelgen. Muny kóre sap, anadaı jerde aǵashtyń kóleńkesinde sákide kitap oqyp otyrǵan kelini Sáýken: «Apa-a!» — dep ushyp kep moınyna asyla ketti. Balasha erkelep, Qatshanyń betinen shóp-shóp súıip jatyr. Báz qashanǵy ádeti sol. Qatsha da kelininiń betinen súıdi. Saǵynyp qapty, onysyn ózi endi anyq sezdi. Kelininiń jalbyraǵan qysqa shashynan erkelete sıpap:

— Kúnim so, kúnim... ábden saǵyndyryp bu jatysyń ne?! — dep qoıdy.

Kóziniń astymen baıqap qaldy: kelininiń ishi edáýir tompaıypty, aq quba juqalań óńi burynǵysynan da góri júdeý tartyp, sekpildene bastapty. «Kókem jibermedi», — dep sybyrlady, júzinde lyp etip qyzyl oınaǵan kelini.

Ac úı jaqtan Múnılá qudaǵıy shyqty. Birtoǵa kóp úndemeıtin jýas adam, jumsaq ılengen qamyrdaı aqquba óńinde jyly kúlki taby oınap jany qalmaı qalbalaqtap amandasyp jatyr. Qudasy Bektemir qyrman jaqta eken, habar aıtyp kórshiniń balasyn júgirtip jibergen, kóp uzamaı saldyr-gúldir sóılep entigin basa almaı ol da jetti. Buryn kóp jyldar kolhozda brıgadır bop istep tik júrip, tik basyp qalǵan adam alpystan assa da ıilmeı-búgilmeı ózin-ózi shalqaq ustap, uzyn murtynyń shalǵysyn kezek sylap qoıyp, qudaǵıyna tos túıistirip amandasyp, kelgenine qýanysh bildirip, tipti máz bop jatyr. Qatsha quda men qudaǵı qabaǵynan da, kelininiń qabaǵynan da eshqandaı renishtiń izin taba almady. Kóńilderi so burynǵy ańqyldaǵan kirbińsiz qalyptary. Tipti sóz álpetterinen de eshteńeniń syzy biliner emes. «E, ózderiniń meni qonaqqa keltirý úshin istegen amaldary bolar», — dep qoıdy. Bektemir jeńin túrinip jiberip, dereý bir kepesin súırelep ákep: «Al, qudaǵı, bata jasap jiber», — dedi, aı-shaıǵa qaramastan alyp-uryp soıa bastady.

— Qap, maǵan bola mal soıyp... — dep Qatsha qarsylyq bildirgen...

— Áı, qudaǵı, — dedi qudasy buǵan oqys burylyp shytynyp. — Bizdiń senen jaqyn, senen syıly kimimiz bar?! Qudaı qosqan qudaǵısyń, saǵan soımaǵan maldy, sonda biz kimge soıamyz?!

Tipti jazǵyrǵan únmen qatqyl aıtty. Ras-aý endi. Qatsha qarsylyq bildirgenine ózi qysylyp qaldy. Qudasy buryn da jany qalmaı qatty syılaıtyn, al bul jolǵy yqylasy men syı-sıapaty tipten erekshe edi. Dastarqan jaıylyp, qymyz sapyrylyp as kelgen kezde shampan men konákty qatar ashyp qoıdy.

— Qudaǵı, ishpeseń de aldyńda tursyn, — deıdi qudasy.

Ózderine qarasty eki-úsh aǵaıyn-týǵandarynyń jáne kórshi-qolańnyń kempir-shaldary shaqyrylyp, áńgime-dúken qurylyp, kishigirim toı-dýmandaı kóńildi otyrys boldy. Astan keıin keshtete qaıtýǵa yńǵaılanǵan shal-kempirler árqaısysy óz tarapynan jik-japar bop Qatshaǵa úıirile sóılep úılerine arnaıy qonaqqa shaqyrysty. Qatsha olarǵa raqmetin bildirip úıde mal-jany qalǵanyn, tez qaıtpasa bolmaıtynyn aıtqan. Biraq shal-kempirler onyń bul syltaýyna qulaq asqylary kelmedi. Ásirese osy kolhozdyń bastyǵynyń naǵashy apasy atalǵan sózi basqalardan góri ústemirek shyǵyp otyrǵan atjaqty, tolyq sary kempir óz tilegin bılep-tósteı aıtty:

— Áı, qudaǵı, sen mal-jan degen syltaýyńdy qoı. Birer kúnge qyrylyp qalmas. Úıde balań bar ǵoı. Óstip anda-sanda kelgenińde tanıtynyń osy bir qudańnyń ǵana úıi bolyp, qonar-qonbastan ot surap kelgendeı qasha jónelesiń ylǵı. Tipti basqa el-jurty, aǵaıyn-týǵany joqtaı bir úıge kelip, bir úıden ketkeniń bizge uıat. Sondyqtan, qıqańdy qoıyp erteń bizdiń úıde bolasyń, — dedi, nyq aıtty, kesip aıtty.

Laj joq, Qatsha erteń túste qonaqqa barýǵa ýádesin berdi.

Sary kempirdiń búıtip ózimsı óktemdik etkenine quda da, qudaǵı da múlde rıza bolyp, qyptary qanyp qaldy.

— Jaryqtyq, bu kisiniń minezi osy, bárimizdi bir shybyqpen aıdaıdy, — dep basqalary da keý-keýlesip máz bop jatyr.

— E, durys qoı endi, bul kisi aıtpasa, biz aıtqaly otyr edik bul sózdi, — dep qudanyń qudasy bop keletin Shalqar degen sózsheń kórshi shal quptap qoıdy. — Sonan soń, qudanyń qudaǵıy, erteń keshkisin bizdiń úıde bolasyz. Qoı da bar, qozy da bar, biraq jegenińe eti jeńil dep kúrke taýyq soıamyn.

Erteńine túske jaqyn sary kempir: kútinip otyrmyz, kelsin, — dep nemereleriniń birin júgirtip jiberipti. Qatsha qudaǵıymen ekeýi solaı qaraı shyqty. Sary kempirdiń úıi úlken kósheniń aıaǵynda eken, sondyqtan aýyldyń qaq ortasymen júrýge týra keldi. Buryn talaı kelip júrse de Qatsha bul aýyldy aralap kórgen emes edi, endi baıqap keledi tipti bir úlken irgeli aýyl eken, qala dersiń: asfált kósheler, eki qabatty, úsh qabatty bıik-bıik tas úıler... Tipti minezi bir toǵa, kóp úndemeıdi deıtin qudaǵıdyń ózi de maqtanyshyn jasyra almaı dilmarsyp ketti.

— Qudaǵı, mynaý úıdi kolhoz ótken jyly ǵana osyndaǵy jańadan úı bolǵan mekanızator men shopyrlarǵa salǵan edi, — dedi Múnılá qabyrǵalary oıý-órnekti eki qabat úıdi kórsetip. — Endi kósheniń anaý tusynan dál osyndaı taǵy bir úı salynyp jatyr, ony da mekanızatorlarǵa beretin kórinedi. Al endi osy úılerdiń ishine kirseńiz shyqqyńyz kelmeıdi. Asty qonaq bólme, as bólme, ústi jatyn bólmeler... Nesin aıtasyz, bizdiń kolhoz osy kúni dúrildep tur ǵoı...

— Mynaý úsh qabat mektep bolar, sirá?

— Iá, bul mektep, muny da jańadan salyp bitirdi. Bul onjyldyq bolady da, al munyń arǵy jaǵynda turǵan anaý eski eki qabat mektep segiz jyldyq bop qalady... Áneý bir qabat jańa úı balalar baqshasy... anaý, turǵyn úı... anaý da turǵyn úı... kolhozdyń keńsesi... kitap dúkeni...

Qatsha mundaı qala keıiptes kolhozdar baryn radıodan estıtin, anda-sanda keshkisin televızory bar kórshileriniń úıine kirgende televızordan kórip qalatyn. Sony aıtyp kelgende Tortaı ylǵı:

— Áı, bıylǵy jyly kıim kımeı, tamaq ishpeı qalsaq ta, aqsha jınap bir televızor almasaq pa, — dep qoıýshy edi. Sol baı kolhozdar osylar eken ǵoı. Myna qarashy, kósheleri qandaı túzý, úıleri qandaı retti. Jaqsy basshy basqarǵan jer osy da. «Syrym tiri bolǵanda ǵoı endigi bizdiń aýyl da óstip dúrildep turatyn edi-aý, — dep oılady Qatsha. — Áıtpese jerimiz de kem emes, elimiz de kem emes qoı osylardan».

Sary kempirdiń úıinde biraz adam bar eken. Bular kelgende bári de ózara dabyr-dubyr sózderin dym qoıa qoıyp izet bildiristi, qurmet kórsetip, tómen qaraı ysyryla otyryp qoıar da qoımaı Qatshany tórdiń tóbesine shyǵardy.

— Biz aýyl adamdarymyz ǵoı, ishimizde ózińizden syıly qonaq joq, — desti. Tanysa kele Qatshanyń túıgeni bul shaqyrylǵan kempirler ylǵı yǵaı men syǵaı, aýyldyń qaımaqqa shyǵar basshylarynyń shesheleri bop shyqty. İshinde sary kempirdiń týǵan sińilisi — osy kolhozdyń bastyǵynyń sheshesi de bar eken. Jasynyń neshede ekenin aıyryp bolmaıdy, áıteýir eki betiniń qany tamǵan, dóńgelek júzdi, tańqy tanaý áıel eken, ústine jaltyldaǵan aq jibekten kóılek, onyń syrtynan óńirin oıýlap tastaǵan shymqaı kók kamzol kıgen, eki qoly toly saqına. Sóziniń máteli bolý kerek ne aıtsa da, «Áı, podýmaıysh» dep sóıleıdi eken.

— Áı, podýmaıysh, endi tamaǵymyzdy kebersitpeı beretin shaıyńdy berseńshi, — dedi apasyna ózimsine sholjańdap.

— Qazir, qazir...

Entigi basylmaǵan sary samaýrynnyń shaıy men sapyrylǵan sary qymyz qatar júrdi. Búgingi otyrys keshegiden de qyzyq, kóńildi boldy. Qymyzǵa sál qyzyp alǵannan keıin kempirlerdiń biri:

— Áı, án sala otyraıyq, — degen usynys aıtqan. Sol-aq eken bastyqtyń sheshesi tamaǵyn kenep ap ańyratyp qoıa berdi. Jaryqshaqtana shyǵatyn jumsaq daýsy bar eken:

Dúnıe-aý, oılap tursam-aý sholaq eken-aý,

Adamdar bir-birine-aý qonaq eken-aý...

Jas kezinde jıyn-toıdan qalmaǵan erketotaı kelinshek bolǵany túrinen de, kıim kıisinen de, qımyl-qozǵalys, sózinen de kórinip tur. «Áı, qandaı saıtan boldyń ekensiń», — dep qoıdy Qatsha ishinen. Bir ándi aıaqtap, aldyndaǵy qońyr shaıdan bir urttap qoıdy da ekinshi áýendi bastady:

Minezi júırik attyń soqpa-aı, soqpa,

Aıtamyn men óleńdi osy topqa.

Sóılep qal qyzyl tilim, ólmeı turyp,

Ómiriń bir azyraq bar ma, joq pa?

Bul ándi de qaıyryp tastap úshinshi áýenge aýysty. Sirá, ózderiniń salttary bolý kerek, ándi tegis kolhoz bastyǵynyń sheshesi aıtyp, qalǵandary siltideı tyna tyńdap, án aıaqtalǵan kezde keý-keýlesip qolpashtap otyratyn.

Tirshiliktiń barynda kúl de oına,

Ólgennen soń qara jer sýyq deıdi...

Bastyqtyń sheshesi taǵy biraz ánder salyp, ózi qyzara tership qumarynan shyqqandaı bolǵan kezde baryp bir-aq toqtady.

— Áı, kempirler, podýmaıysh, men jalǵyz aıta berem be, endi sender de aıtyńdar, — dep kezek berdi.

Munan keıin bir-eki kempir qosylyp:

Áı, qalqa, sen qalaısyń men degende,

Mende joq ushar qanat sen degende, —

dep baıaý úndermen sozylta shyrqaǵan.

— Páli, shirkin, myna ekeýi suńqyldady ǵoı...

— Shermende eken-aý, beıbaqtar, — desip basqa kempirler bulardy birden ilip-qaǵyp káýkildesip jatyr. Ózderi sonsha máz bolyp kúledi.

Qatsha qansha kóńildi otyryp olarǵa qosyla kúleıin dese de kúle almady. Kóńilinde bir túıtkil tikenshe qadalyp turdy da qoıdy. Tipti ári-beri otyrystan keıin birdeńe jetpegendeı, birdeńeniń orny joqtaı, bir túrli zerikkendeı kúıi osy otyrystan yńǵaısyzdana bastady.

«Tezirek ketsek eken. Túý, basym nege aýyryp ketti. Saqınam ustap qalmasa jarar edi. Qap, búgin aýylǵa qaıta almadym. Tortaıym jalǵyzsyrap qarny ashyp qalmasa...» Óstip óz-ózinen mazasy ketken Qatsha kempirlerdiń ánderine de, sózderine de qulaq asqan joq, shaıdy soraptap ishe berdi.

Tek osy úıden shyǵyp qudaǵıy ekeýi basqa kempirlerden ozyp ońashalanǵan kezde ǵana:

— Túý, tipti boıym aýyr tartyp ketti ǵoı, — dedi kóńilsiz kúıin jasyra almaı. — Ylǵı bir eski, zarly áýenderdi salǵandary nesi sonsha. Dáýren ótse qaıtemiz endi?! Kimniń basynan ótpegen bul dáýren... Óz basym sóıtip zarlaǵandardy jek kórem, jastarǵa kesirimiz tımese eken deımin, — dep ishine syımaǵan syryn aıtty.

— Qudaǵı-aý, ánde turǵan ne bar?

— E, án bolsa da zarlaǵannyń nesi jaqsy deısiz...

Aýyldas kempirlerin qansha jaqtap, qansha aqtaıyn dese de Múnılániń ózinde de ishteı bir qýystanǵan kúı bar eken. Qatsha sonyń dál tóbesinen túskendeı bop keledi.

— Bizdiń bastyqtyń sheshesi sondaı adam. Keý-keýlep qostap otyrmasań pálege qalasyń, — dep aqyry shynyn aıtty.

— Ony sezdim, qudaǵı, tym toıynyp, asyp-tasyp ketken áıel eken de. Ózimizdiń aýlymyzda bolsa, bastyqtyń sheshesi túgili onan zor bolsa da saıtanyn qaǵyp alar ek, átteń, amal qansha. Esem ketkendeı bop otyrdym-aý... — Qatsha sózin sonshalyq bir tistenip sóılegen. Múnılá úndegen joq, bir ezýin tartyp sypaıy ǵana kúlip qoıdy. Tek álden ýaqytta sóz tórkinin basqa jaqqa aýdarǵysy kelgendeı:

— Qudaǵı, qyrmanymyz anaý. Bektemirge soǵa keteıik, — degen.

Qatsha sóz aıtpaı kelisti. Ózine-ózi ishteı: «Bulardyń qyrmany qalaı eken, ony da kóre keteıin», — dep qoıdy.

Qalaı deri joq, qyrmandary shynynda da tap-tuınaqtaı retti eken. Bektemir taý-taý bop úıilgen qyzyldyń tóńiregin sypyrǵyshtap júrgen, qudaǵıynyń kelgenine tipti qýanyp qaldy.

— Durys keldińiz, durys keldińiz. Ózim de qyrmanǵa sizdi qalaı shaqyryp keltirsem ekem dep oılap qoıyp edim, — dep máz bola kúlip, qudaǵıyna qyrmandy aralatty. Dál bir aýdannan kelgen ókilge kórsetkendeı ár zatty naqtap aıtyp túsindirip qoıady. Eń sońynda:

— Mine, qarańyzshy, bári mehanızasıa. Qol jumysy degenińiz munda atymen joq, — dedi ese sóılep.

Óstip turǵandarynda shetki kósheler jaqtan qylt-qylt etip kók ÝAZ-ıktiń qarasy kóringen.

— Oıbaı, bastyq, kele jatyr, — dedi qudasy degbiri qalmaı sasqalaqtap. — Kórinbegenderiń jaqsy. Minezi shálkesteý adam. Qazir myna naýqan kezinde bos júrgen adam kórse bet-júziń bar demeıdi, birdeńe dep tastar. Káne, mynda kire turyńdar, — dep kúrek-sypyrǵyshtar qoıatyn kishkentaı aǵash býdkanyń aýzyn ashyp, eki kempirdi sonyń ishine jaýyp tastady.

Álden keıin mashına kep toqtaǵan. Qudasy:

— Assalaýmaǵaleıkúm! — degen. Biraq qarsy sálem bolǵan joq.

— Áı, osy senderdiń kózderiń jelkelerińe shyǵyp ketken be?! — dedi jýan, qatqyl daýys zirkildep. — Anaý jerde jolda shashylyp jatqan dándi nege kórmeısińder!

— Qap, álginde avtobazadan kelgen bir mashına astyq tıep edi, sol ıt-aý, tógip ketken, — degen qudasy.

— Qaı ıt ekenin keıin anyqtarmyz. Káne, tez baryp topyraǵymen qosa jınap salyp ákelińiz de ushyryp tazartyńyz, — dedi predsedatel kelte buıyryp.

— Álbette sóıtem. Baryp bir dánin qaldyrmaı jınap alam ǵoı.

— Jınap alam ǵoı emes, qazir meniń kózimshe baryp jınap ákelińiz!

Qudasy saldyr etkizip shelek alyp, tapyrlaı basyp uzaı berdi.

Sálden keıin mashına júrip ketti de, eki kempir býdkadan shyqqan. Bektemir shelekke jınap ákelgen topyraq ishindegi dánderdi burq-burq etkizip qolymen ushyryp otyr eken.

— Áı, bir bezbúırek bolý kerek ózi, — dedi Qatsha predsedatel týraly oıyn bildirip.

— Joǵa, táıiri, — dedi qudasy álgindeı emes, júni jyǵylyp baıaý únmen. — Qur kúj-kúj etkeni bolmasa, esh zili joq. Oıbaı-aý, osylaı qatal kelmese bastyq bola ala ma?!

Keshkisin keshegi aıtqan ýádesi boıynsha kórshidegi qudanyń qudasy atanǵan sózýar shal Shaqardyń úıi qonaqqa shaqyrǵan. Aıtqanyndaı kúrke taýyq soıǵan eken, sonyń eti piskenshe áńgimelesip uzaq otyrdy. Bári de bir aýyzdan bastyqtaryn, kolhozdy maqtaýmen boldy.

— Qudanyń qudaǵıy bul joly mal soımady dep renjime. Amandyq bolsa, erýlikke myqtap ázirlenip jatyrmyz, — dedi Shalqar kúlip.

«Erýligi nesi, esi durys pa, myna shaldyń» dep qoıdy Qatsha.

Dál osy jolǵy kelisinde ózine degen osynsha syı-qurmettiń, osynsha jik-jappar yqylastyń tegin emesin jaqsy sezgen Qatsha. Osynyń báriniń artynda bir salmaǵy bary anyq. Endi, mine, onyń ushy bilinip otyr. Apyr-aý, sonda kesheden bergi... Joq, endi ne de bolsa aqyryna deıin shydap, qudanyń óz aýzynan estigenshe sabyr saqtaýdy jón kórdi.

— Bizdiń aýyldy, bylaı baıqap kórdińiz be qudanyń qudaǵıy?

— Kórdim.

— Jańa salynyp jatqan qabatty úılerdi de kórdińiz be?

— Kórdim.

— Qala bop kettik qoı... — dedi sózýar shal munan ári lepire sóılep. — Bizge kóship kelgender ári ketse úsh aı, áıtpese tipti birer aıdyń ishinde-aq sol jaqsy úılerden páter alyp ketedi. Ot jaǵam, sý ákelem dep jatqan joq, bári ishinde...

Tipti qansha jetesiz bolsa da Qatshaǵa osy sózdiń tórkini kóp nárseni ańǵartqan edi. Biraq sonda da sabyr saqtap, qonaqtyń sońyna deıin tús bermeı, jaıbaraqat áńgimelesip otyra berdi. Bul kolhozdaǵy qara jumys isteıtin eńbekshileriniń de, mehanızatorlarynyń da aılyq eńbekteri jipke tizildi, kolhozdyń jeke menshik mal ustaıtyndarǵa ortalyq beretin jem-shóbi de sóz boldy. Qudasy men Shalqar shal ekeýi jarysa sóılep, biriniń aıtqanyn biri ústemelep qaǵyp ketedi. Qysqasy, jer jánnaty osy kolhoz, osylardyń aýyly eken de munda kóship kelgisi keletinder tipti kóp eken, biraq kolhoz basqarmasy olardyń bárin qabyldaı bermeıtin kórinedi. Keıbir osyndaı aǵaıyn-týǵandary barlary bolsa, kóship keletinder solar arqyly amaldaıtyn kórinedi. Al bular, ıaǵnı qudasy bolsa bastyqtyń sheshesimen aǵaıyndas adamdar. Jaryqtyq, úlken sary kempir aman bolsa bulardyń tilegin bir aýyz sózben-aq bitiredi... «Túý, mynalardyń sonsha bultaqtatqandary-aı», — dep yza boldy Qatsha. Sonda da qudaǵı ekenin esinen shyǵarmaı ádep saqtady. Úndemedi.

Qudasynyń úıine kelip jatar aldynda Qatsha ertemen erte turyp aýylyna qaıtatynyn aıtty.

— Kúnim, sen de sergek jat, birge qaıtalyq, — degen kelinine. Kelini úndemeı tómen qaraǵan-dy.

— Qudaǵı, Sáýkentaı qaıda keter deısiń, qaıtady ǵoı, — dedi qudasy. — Tek ózińizben aqyldasatyn bir sharýa bop tur. Shaqyrtqanym da sol edi. Raqmet sizge, kelgenińizge...

Qatsha kelgennen beri alǵash ret qudasyna baıyppen tikteı qaraǵan. Sózin bólmeı tyńdaıtyn yńǵaı kórsetti...

— Qudaǵı... — Bektemir sál kidiristep aldy da sóılep ketti. — Sáýkentaıdan bárin surastyryp bilip otyrmyz. Jáne ári ótken, beri ótkenderden de estýimiz bar, ózim úıińizge bir-eki ret barǵanda da baıqadym, anaý sizdiń kolhoz munan bylaıǵy jerde balalarǵa turaq bolyp ońdyrmaıtyn sıaqty. Mynaý aq túıeniń qarny aqtarylyp jatqan zamanda jańa ǵana úı bolǵan balalarymyz ne kıimge, ne úı-múlikke jarymaı, óz qatarlarynan keıin qalyp otyrsa, ol janymyzǵa qalaı batpasyn. Al anaý sizdiń berekesi qashqan aýylyńyzda...

— Quda!.. — Qatsha munan ári onyń sózin aıtqyzbaı kesip tastaǵan. Qatal únmen: — Elge, aýylymyzǵa til tıgizbeńiz, — dedi.

— Til tıgizip otyrǵam joq, qudaǵı, jaǵdaıdy aıtyp otyrmyn. Onyń nesine renjısiz. Kolhozdaryńyzdyń nashar ekeni ótirik pe?.. Ońalatyn, túzeletin túri kórinbeıdi. Qaıta jyldan-jylǵa keıindep barady ǵoı...

Ne dersiń, ras sóz, ádil sóz. Qatsha úndeı almaı, óńirine jabysqan qıqym jipti shymshylap tazalaı berdi.

— Quda, sonda sózińniń toq eterin aıtshy? — dedi álden soń.

— Sózdiń toq eteri, osynda kóship kelińizder. Erteń qaıtysymen balańyzǵa aıtyp, kóndirińiz. Dál sondaǵydaı júrgizip júrgen motory osy kolhozda da bar. Baǵana qyrmanymyzdy ózińiz kórdińiz. Keledi de mehanık bolady sonda... Meniń aıtpaǵym osy. Al Sáýkentaıdy kórip otyrsyz, aıaǵy kúnnen-kúnge aýyrlap barady, ary-beri júrip bosqa jol soqty bolmasyn. Sizderdi osy úıde otyryp kútip alady.

Qudanyń bul degeni soqqy ústine soqqy edi.

— Sonda, nemene, quda, kelinimdi qaıtarmaımyn dep otyrsyń ba?

— Kelinińiz qaıda qashyp keter deısiz, — dep qudasy kúlgen boldy. — Osy úıde bolady.

Qatsha kelinine qaraǵan, ol ákesiniń sózin qostaǵandaı túr bildirip tómen qarady.

— Men ne deıin aıaq asty, — dedi Qatsha lajy taýsylǵan sharasyzdyqpen sharshaı sóılep.

— Kelin qaıtpaımyn dese, ony zorlap ákete almaımyz... Balaǵa baraıyn, aqyldasaıyn...

Qatsha bul túni uıyqtaǵan joq, atar tańdy kózimen atqyzdy. Jumsaq tósek jambasyna tastaı batyp, dóńbekshýmen boldy. Ómir degenniń qaltarys, bultarystary osynsha oqys bolar ma?! Úsh uıyqtasa oıyna kelmegen túıindi túıip tastap kóldeneń tartyp qoıǵany mynaý... Esine kolhozdarynyń avarıaǵa ushyrap ólgen bastyǵy Syrym orala berdi...

...Oǵan da, mine, úsh jyl bopty. Iá, ıá, dál osyndaı egin oraǵynyń qyzǵan kezi edi-aý. Jas demeı, kári demeı naýqanǵa jumyla kirisken. Marqum Syrymnyń ózi úı-úıdi aralap júrip deni saý, qolynan is keledi-aý degen birde-bir adamdy qalys qaldyrmaı jumysqa shyǵaratyn. Qara jer habar bermesin, óziniń dini qatty jigit edi, anaý-mynaý syltaýǵa qulaq aspaıtyn, aqyryp qalǵanda záre-qutty alatyn. Oǵan da kónbese jer-jebirińe jetip zirkildep urysqanda, Alataý asyp bezerdeı qylatyn.

Ol jyldary Qatsha kolhozdyń keńsesin sypyrýshy bop isteýshi edi. Sol jumysy azdaı-aq naýqan kezderinde muny bastyq telefonnyń qasyna kúndiz-túni birdeı kezekshi etip otyrǵyzyp qoıatyn. Aýdan, oblys, elevator bár-bárinen habarlasqandarǵa jaýap berip otyrý kerek. Birde neshe kún uıqysy shala bop qaljyraǵan kúıi bastyqtyń bólmesindegi dıvanǵa jantaısa, qatyp uıyqtapty da qapty. Bir kezde tars etken dybystan oıandy.

Bastyq kep stoldy qoıyp qalǵan eken.

— Qara bassyn seni, qara basqyr, — dedi zirkildep. — Áı, seni munda uıyqtasyn dep otyrǵyzyp qoıyp pa ek?!

— Qısaıǵanym osy álginde ǵana edi...

— Atańnyń basy... álginde ǵana deıdi ǵoı uıalmaı. Áı, men osynda qyrmannan týra saǵat jarym boıyna bezildetip telefon soqtym ǵoı... Ólip qalǵan bolar dep oılap em. Qarashy-eı, uıalmaı-qyzarmaı, álginde ǵana deıdi. Shashyńa aq kirgende búıtip ótirik sóılegenshe ólseńshi!..

Syrymnyń sońǵy sózi Qatshaǵa qatty batyp ketken. Kózinen ystyq jastyń qalaı yrshyp ketkenin bilmeı qaldy.

— Óziń ól!.. O ana syılap kórmegen zatsyz neme. Seni de bastyq dep aýzyńa qarap otyrmyz-aý... Áı, meniń shashymnyń aǵynda ne ákeńniń quny bar?! — Qatsha da bir adamnan kem túspes kók dolynyń ózi bolatyn. Dir-dir etip, kózi jasaýrap qarǵystyń qara qapshyǵynyń aýzyn aǵytyp qoıa berdi. Eshkim betine tik kelip kórmegen Syrym kózi shatynap stolyn qoıǵylap aqyryp boqtaǵan.

— Sen kempirdi me, osydan tentiretip jibermesem...

— Ádire qal, tentiretpekke!.. Oıbaı, arýaq, oıbaı, qudaı, barmysyńdar? Atyńdar ajal oqtaryńmen myna kórgensizdi!.. Oıbaı!.. oıbaı...

Munan ári aıqaılasyp Qatshany jeńe almasyn bilgen Syrym keńseden atyp shyǵyp, mashınasyna otyrdy da júrip ketti. Jer-kókti julyp, keńse ishinde qarǵanyp-silenip Qatsha qaldy.

Dál sol kúni keshke qaraı búkil aýyldy aıaǵynan tik turǵyzǵan jaman habar da jetken edi. Aýdanǵa bara jatqan jolda Syrymnyń mashınasy astyq tartqan úlken mashınamen soqtyǵysyp apatqa ushyrapty. Qatty ekpinmen kele jatyp soǵysqanda kishkene mashınanyń bagi jarylyp so kúıi janyp ketken kórinedi. İshindegi shofer de, Syrym da túk qalmaı órtengen. Baryp kórgender:

— Nesin aıtasyń, esil azamattar súıekterine deıin qalmaı janyp ketipti, tek kúlderin ǵana jınap aldyq, — dep keldi. Onan soń sybyrlasa sóılep: — Oı, alla-aı, sirá, adamnyń júregi otqa janbaıtyn bolsa kerek, Syrymnyń júregi so kúıi búp-bútin kúl ústinde qyp-qyzyl bop jatyr eken... — degen.

Qatsha jamanat habardy estigen sátte ne bolǵanyn bilmeı eseńgirep otyrdy da qaldy. Erteńgi óziniń Syrymmen urysqany, ony qarǵap-silegeni esine túskende, ózin qoıarǵa jer tappaı záre-quty ushty. «Oıpyrmaı, kıem bar eken-aý» — dep oılaǵan ózi jaıly. Azamattyń mert bolǵanyna qaıǵyrýdan góri óziniń sol «kıeligine» tánti bolýdan asa almaǵan. Búgin oılap kórse sonyń bári de kúıki kóńildiń ózeýregen kúıti ǵana eken de. Sol Syrym obaly qansha, jaqsy bastyq edi-aý. Sonyń kezinde kolhoz qandaı gúldenip kele jatyr edi. Sharýashylyq dáýletti, tabys mol, kolhozshynyń turmysy qandaı kúıli edi. Marqum, ózi de tynym kórmeıtin, ózgege de tynym bermeıtin. Mazasyz edi, qatal edi. Sonyń bári kolhoz úshin, kolhozshy úshin eken de. Kim uǵyp, kim baǵalady sony?! Dúnıe-aı, sol Syrymdy da aýzy baryp qarǵap-silep, basyna jamandyq tiledi-aý... Eger Syrymnyń kezi bolsa, qudasy keshegi sózdi aıtar ma edi? Sadaǵa ketsin. Qaıta Syrymnyń kezinde bulardyń aýylyna basqa kolhozdan kóship kelýshiler kóp edi ǵoı... «Átteń, taǵy sondaı bastyq shyǵar kún bolar ma?! Shyǵar. Ne bopty, biz de el emespiz be?!» — dep kúbirlep qoıdy Qatsha...

Erteńgi shaı ústinde Qatsha óziniń oılanǵan-tolǵanǵan, kóńiline túıgenin aıtyp ketýdi jón kórdi.

— Quda, — dedi sabyrly qatý daýyspen. — Kelgennen beri aýyldaryńyzdy, elderińizdi aralatyp jaqsy syı-sıapat kórsettińizder. Raqmet! Biraz nárseni men de ańǵardym. Keshe bastyqtaryńyzdy da kórdim. Aıtpaqshy, kórgem joq, daýsyn, sóılegen sózin esittim. Joq, quda, meniń balam bul kolhozǵa kelmeıdi. Kele qalǵan kúnde de isteı almaıdy. Bizdi bekerge jyly ornymyzdan qozǵamańyzdar. Jaman bolsa da, jaqsy bolsa da qarshadaıymnan sol kolhozdyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp birge jasasyp kelem. Ákem de, kúıeýim de sol kolhozda eńbek etip edi. Endi búgin nasharlap ketti, artta qaldy, dep kóshe jónelgenimiz bolmaıtyn sharýa... — Kózi kelinine túsken, ol keshegideı taǵy da tómen qarap otyr eken. — Kelin taǵy biraz kún osynda bolamyn dese onysyna ruqsat, — dedi onyń da myna qylyǵyna keńdik jasaǵandaı únmen.

Aýylǵa qaıtar joly iriń kúıge túsken, jer ústimeı emes, jer astymen qaıtqan qorlyq joly edi. Mashınasyna otyrǵyzǵan shofer talaı jaıdy aıtyp, talaı áńgimeniń basyn shalǵan. Biraq Qatsha onyń ne aıtqandaryn uqqan da, estigen de joq, meńireıip melshıgen halde otyrdy da qoıdy. Kabına terezesinen ystyq aptap kelip tur. Janar maıdyń, kúnsigen shańnyń ıisi júrekti loblytady. Shóbi shabylǵan qyrat-qyrqalar, sabany shashylǵan maıa, kúni keshe jyrtylǵan qara par — bár-bárin shańǵytqan munar tumshalap tur. Aspan da, jer de sol bir súreńsiz boz munardy aýyrlap sharshaǵan, toryqqan keıipte edi. Tek aýyl qarasy kóringen kezde ǵana Qatshanyń óńine jylylyq enip, bolar-bolmas kúlki júgirdi.

— Ádire qalǵyrlar, — dedi tistene kúbirlep.

Shoferdyń da daýsyn osy kezde estigen.

— Apaı, siz kontýjnyı emessiz be, osy?. — dep kúlip otyr eken ol.

---