InfoHub Logo

Qazaq halqy uzaq ýaqyt boıy táýelsizdikti, teńdikti, bostandyqty ańsap keldi. Búgingi múmkindiktermen ǵasyrlar boıy ańsaǵan egemendiliktiń lebi taısalmas rýh pen jigerdiń arqasynda. Qarańǵy ýaqyttarǵa qarapaıym halyqqa dem men senim berip, ulanǵaıyr uly dalaǵa jaryq bolyp shashylǵan nur bolyp ispettes bolǵan birden-bir alash qaıratkerleri edi. Búginde Qazaqstan halyqaralyq arena óziniń bedelin asqaqtata otyryp, ekonomıkalyq túleýden keıin rýhanı baǵytta óziniń murasyn tanytýǵa baǵyt alǵany barshamyzǵa málim. Osyǵan baılanysty, rýhanı mádenıetimizdi qaıta túletip, ony bıik belestermen, nátıjelerge jetkize túsýdegi qajetti qadamdarynyń biri – ótken tarıhymyzǵa nazar salyp, onyń ıgiliktiligi men jasampazdyǵyn búgingi kúnge jáne keler urpaqqa pash etý bolyp tabylady. Osy tusta, ult múddesine adal qyzmet etip, jan qıýǵa barǵan aıtýly tulǵalardy tanyp bilý jáne olardyń tyń tustaryn ǵylymı-teorıalyq, metodologıalyq turǵydan zertteý tarıh ǵylymynyń da damýymen tolyǵy túsedi. Oǵan qosa, arnaıy bekitilgen «Arhıv-2025» baǵdarlamasy arqyly tarıh ǵylymyndaǵy aqtańdaq tustardy tolyqtyrýǵa múmkindik bar.

Alash tarıhynda aty belgisiz áre eleýsiz qalyp kele jatqan erekshe qazaq uldarynyń biri - Jumahan Maýsymbaıuly Kúderın. Aıagóz aýylynyń týmasy bolyp tabylatyn alash qaıratkeri, kóp qyrly ǵalym óz kezeginde bıologıa, botanıka,zoologıa, geografıa ǵylymdaryna barynsha eńbek etip, damýyna úles qosqandyǵyna kóz jetkizýge bolady. Sonymen qatar salystyrmaly sózdik pen termındik sózdikterdi, ádebı oqýlyqtardy, mektep oqýlyǵyn qurastyrǵan. Jaratylystaný salasynda eń alǵashqy ǵylymı jáne mektep oqýlyqtarynyń men termınderdiń avtory jáne qurastyrýshylarynyń biri bolyp tabylady. J.Maýsymbaıuly «Botanıka» atty eki tomdyq oqýlyqty jáne «Qazaqstannyń fızıkalyq geografıasyn» tolyǵymen jazyp shyqty. HH ǵasyrdaǵy saıası jáne áleýmettik jaǵdaılar shıelenisken tusta ǵylymmen aınalysýǵa qolaıly sát bolmaǵanyna qaramastan J.Kúderınniń eńbekteri arab, latyn tilderinde basylyp shyqty. Eń mańyzdysy jumystardyń jazylýynda ana tilge kóptegen termın sózder aýdarylyp, engizildi. Mysalǵa, «Ósimdiktaný» kitabynda «hlorofıll» - kókshe, «zerno» - kókshe dán, «kletka» - uıashyq, «spıralnyı» - oramaly, «lıneınyı lıst» - aıyl japyraq, «ıadro» - túıir, «klass» - tap, «rod»-jik, «krapıva» - shaqpa retinde berilgen. Odan basqa, halqymyzǵa «Álippe», «Halyq ádebıeti» eńbekterinde mura etip qaldyrǵan. Jumahan Kúderın tek qana ǵylymı-aǵartýshylyq jaǵynan emes, bıolog retinde jańa daqyldardyń sorttaryn býdandastyrýda, kóp jetiskke jetip, nátıjesinde modalyq qarasorany oılap tabady.

Saıası qyzmette de daryndylyǵyn ańǵarǵan zamandastarynyń jáne taǵdyrlastarynyń biri Ýaqytsha ókimet bóliminiń Jetisýdaǵy bólimshesiniń tóraǵasy M.Tynyshbaevtiń usynysymen 1918 jyldyń 15 sáýirinde Lepsi ýeziniń jer jónindegi bóliminiń komıssary bolyp taǵaıyndalady. Qazaq atqarý komıtetiniń Lepsi aýdanyndaǵy jetekshisiniń biri boldy. Azamat soǵysy jyldarynda Jetisý aýmaǵyndaǵy qazaqtardyń jaǵdaıy qıyn bolǵandyqtan 6 myń otbasy Qytaıǵa aýyp ketken bolatyn, Jumahan Kúderın olardyń elge qaıta oralýyna septigin tıgizip, qandastarymyzdy elge qaıtarǵan. Derekterge súıenetin bolsaq, qazaq zıalylaryn tutqyndaý isi birneshe tolqynda júzege asqan. Alǵashqy tolqyn «Baıtursynov toby» dep atalynyp, 1928 jyldyń ózinde-aq bastalǵan edi. Ol qurbandardyń quramynda Mirjaqyp Dýlatov,Ahmet Baıtursynov,Maǵjan Jumabaev,Eldes Omarov,Myrzaǵazy Espolov,Júsipbek Aımaýytov bolǵan. Ekinshi toptaǵy qaıratkerlerdiń kóbisi taǵdyrlas bolyp, Reseıdiń Ortalyq aýdandaryna aıdalǵan bolatyn, oǵan qosa 5 jylǵa sottalyp, «Tynyshbaev toby» retinde belgili. Qaıratkerlerdiń ishinde Muhamedjan Tynyshbaev,Halel Dosmuhamedov,Jahansha Dosmuhamedov,Aldabergen Úmbetbaev,Muhtar Mýrzın,Ábdirahman Munaıtbasov,Qoshmuhammed Kemeńgerov,Mustafa Buralqıev,Jumahan Kúderın,Náshir Hodjamqulov,Abdulhamıt Aqpaev,Seıdázim Qadyrbaev,Áshim Omarov,Jumaǵalı Tleýlın,Álimhan Ermekov jáne Muhtar Áýezov ta bolǵan. 1937 jyly 21 mamyrda NKVD múshelerimen Jumahan Maýsymbaıuly tutqyndalyp Qazirgi Shyǵys Qazaqstan aýdandarynda keńes úkimetine qarsy uıymdardy quryp, Qytaı bandıt-emmıgranttarymenm baılanys jasady degen aıyptar taǵyldy. 1938 jyly 7 naýryzda Almaty da 44 jasynda Jumahan Maýsymbaıúly Kúderın atý jazasyna kesiledi. Osy taqyrypty qarastyra otyra qazaq tarıhyndaǵy eleýli tulǵalardyń biri alǵashqy bıolog – Jumahan Kúderın týraly da belgisiz tustar áli de jeterlik bolyp otyrǵandyǵyn ańǵardym. Táýelsizdik alǵannan keıin alash zıalylarynyń muralaryn qaıta zertteý jáne keıingi urpaqqa pash etip,ony ózgelerge tanytý mańyzdylyǵyn eshqashan joǵaltpaıdy degen senimdemin.

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Nurataı Aıgýl Asqatqyzy

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. L.D. Kýderına. Genosıd v Kazahstane : [ıstorıcheskıı ocherk] / M.,1994.

2. Kýderına-Nasonova T. G., Kýderına L. D. Nedalekoe proshloe. - M., 1994. - 296 s.

3. “Alash” qozǵalysy: tarıh jáne qazirgi zaman: Bıblıografıalyq kórsetkish. – Almaty, 2005. – 138 b.

4. Qalymov D. Jumahan Kúderın //Semeı tańy, 1991.- 12 aqpan.- 4 bet

5. Kúderın J.Ósimdiktaný.- Almaty:Raýan, 1992.- 261b.

6. Seksenbaev, B. Shaıqalǵan Shańyraqtar [Mátin] : [Kýderın M. J. týraly] / B. Seksenbaev // Semeı tańy. - 1991. - 24 sáýir.-B. 5.

7. Muhametjanova, T. Kúderın muralarynyń mańyzy zor [Mátin] / T. Muhametjanova // Qazaqstan mektebi. - 2012. - № 8. - B. 28-29.

---