InfoHub Logo

Musylman Renesansy (H ǵ.) dáýirinde mádenıettiń qarqyndy ósýine yqpal etetin mańyzdy faktorlardyń biri saýattylyqtyń salystyrmaly túrde keń taralýy, aýdarma qyzmeti, qoljazbalar jınaý jáne jeke qoǵamdyq kitaphanalar qurý boldy. Biraq buǵan deıin qoljazbalardyń úlken koleksıalarynan jınalǵan kitaphanalarda, keıinirek Shyǵysta ǵana emes, damyǵan batys elderinde de jaryq kórgen kitaptardan bilim alý dástúri bolǵan.

Arıstotelden keıingi "ekinshi ustaz", ortaǵasyrlyq shyǵys fılosofıasynyń iri ókilderiniń biri Ábý Nasyr ál-Farabıdiń ǵylymı bilimi men daǵdylarynyń óziniń 20 jasqa deıin ómir súrgen Otyrarda damyǵany jáne ol ataqty Aleksandrıa kitaphanasynan keıingi kitaptar men qoljazbalar sany boıynsha álemdegi ekinshi, sol kezdegi eń baı kitaphanadaǵy fılosofıalyq jáne ǵylymı shyǵarmalarmen tanysýǵa múmkindik alǵandyǵy belgili.

Halqymyz «Kitap – bilim bulaǵy, bilim – ómir shyraǵy» dep, adamzatqa tán uly qundylyqtyń basy bolǵan kitaptyń qasıetin jetkize otyryp maqaldaǵan edi. Qaıtalanbas sóz sheberi, qazaq halqynyń uly aqyny jáne oıshyly Hakim Abaı:

Paıda oılama, ar oıla,

Talap qyl artyq bilýge.

Artyq bilim kitapta,

Erinbeı oqyp kórýge ..., – dese, orys aqyny Aleksandr Pýshkın: «Kitap oqý — mine, úırenýdiń eń jaqsy túri» dep túıindegen. Adamzatqa ortaq áıgili tulǵalardyń, kókirek kózi ashylǵan ǵulamalardyń kitap týraly aıtpaǵany kemde-kem.

Rýhanı jańǵyrýdyń dúbirli kóshinde kele jatqan Qazaqstan halqy úshin kitaphananyń qadir-qasıeti qashan da joǵary bolyp otyr. San myń jyldyq tarıhymyz kitapta hattalyp, sol arqyly ǵasyrlar qoınaýynda saqtalyp keledi.

Kúlli adamzatqa ortaq rýhanıat teńizi syndy kitaphana týraly sóz etýden buryn biz myna eki túıindi batyl senimmen aıta alamyz. Birinshiden, Uly Jibek jolynyń boıynda ómir súrgen qazaq halqy – ejelden jazý órkenıeti damyǵan, alǵabasar ulttardyń biri.

Ekinshiden, Qazaq eli – kitaphana tarıhy jaǵynan da álemniń kóshin bastaıdy. Bizdiń týǵan jerimizde alǵashqy kitaphanalardyń biri paıda boldy jáne Uly oıshyldar osy bilim kózderinen «nár aldy».

 

Búgingi tańda Qazaqstan Prezıdenti Q.Toqaevtyń «Dástúrli kitaphananyń aǵartýshylyq róli eshqashan mánin joǵaltpaıdy» – degen sózderi óte ózekti jáne bizdi qazirgi ulttyń rýhanı bıikterine jetýge shabyttandyrady.

Sońǵy jyldary Qazaqstanda kitaphanashy mamandy joıylýdyń az-aq aldyna deıin bardy. Biraq qazirgi ýaqytta bul jaǵdaı birtindep túzelýde. Biz álemniń jetekshi elderiniń kitaphanatanýdyń úzdik úlgilerine umtylamyz, al kóp jaǵdaıda bizdiń kitap jáne qoljazba qorlarymyz olardan kem túspeıdi. Qorynda mıllıondaǵan kitaptary bar kitaphanalardy arnaıy mamandar basqaryp, qundy muralardy qadaǵalap, erteńgi urpaqtardyń qolmen ustap, kózben oqýyna bar jaǵdaıdy jasaý kerektigine erekshe kóńil aýdarý paryz. Árıne, solaı istelgendikten elimizde halyqaralyq deńgeıdegi kitaphanalarmen ıyq tirese alatyn iri-iri kitaphanalar bar. Endi ol kitaphanalardyń qoryn kún saıyn molaıtyp, oqyrmandaryna qyzmet kórsetýi úshin, ol jerde kitaphanashynyń róli qanshama mańyzdy ekeni aıtpasa da túsinikti. Solaı bola tursa da, kitaphanashy mamandyǵynyń oılamaǵan jerden qysqartylǵany kitapsúıer qaýymnyń kóńiline kirbiń týdyrǵany jasyryn emes.

Búgingi tańda osy másele aqyryndap seıilip keledi desek te bolady. Bul qýanyshty betalysty eń aldymen ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti bastady. Jańa mamandyqtyń ashylýy dástúrli kitaphanataný máselelerin sheship qana qoımaı, elektrondy kitaphanalardy damytýǵa qabiletti «jańa býyn» mamandaryn daıyndaýǵa múmkindik beredi. Bul bolashaq kitaphana mamandary el rýhanıatyndaǵy bostyqty toltyryp, kitaphanalarymyzdyń jandanýyna, eńsesin tik kóterýine, osy zaman tehnologıalarymen júıelenýine áseri bolar dep bek senemiz.

Qazaqstanda qurylǵanyna ǵasyrdan asqan kitaphanalar bar. Mysaly, QR Ulttyq kitaphanasy ótken qazan aıynda ǵana 110 jyldyq mereıtoıyn atap ótse, al QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıteti «Ǵylym Ordasy» RMK Ortalyq ǵylymı kitaphanasy alda 90 jyldyǵyn toılamaq. Respýblıkamyzda jáne TMD elderinde Sırek kitaptary men qoljazbalar qory jaǵynan kósh bastaıtyn Ortalyq ǵylymı kitaphananyń qorynda 6 mıllıonǵa jýyq kitap qory bar, onyń ishinde 91 myń sırek kitap, 22 myń taqyryptan turatyn qoljazbanyń bolýy – elimizdiń, qazaq halqynyń uly maqtanyshy.

Budan 2000 jyldy artqa tastaǵan adamzatqa ortaq qundy mura Toradan (Táýrat) tartyp, ótken ǵasyrdyń orta shenine deıin jazylǵan nebir jaýhar muralardyń qoljazbalary Ortalyq ǵylymı kitaphananyń Sırek kitaptar men qoljazbalar qorynan tabylady. Joǵaryda atalǵan 22 myń taqyryptyń ishinde eń kóneleri bolyp, Matematıkalyq esepteý (XIX ǵ. parsy tilinde), Paıǵambarlar men Qojalar shejiresi (XIX ǵ.), Handar shejiresi (HVİİİ ǵ. Eni 45 sm., uzyndyǵy 3 metr) atalsa, Hİİ-HVİİİ ǵasyrlarda jazylǵan uzyndyǵy 26 metr Toraǵa (Táýrat) álemniń ár jerinen estip-bilgen kisiniń tańdaı qaqpaıtyny joq. Sh.Ýálıhanovtyń tól qoljazbalarynyń 40-tan astam fotokóshirmesi, Uly Abaı shyǵarmalarynyń 100-ge jýyq qoljazbasy, Máshhúr-Júsip Kópeıulynyń tól qoljazbalary, Shákárim qajy shyǵarmalarynyń qoljazbalary, t.b. ult maqtanyshtarynyń kózindeı bolǵan asyl muralar atalǵan kitaphana qorynda bar. Al, sırek kitaptar týraly derekter jipke tizgen marjandaı jazyp, shaǵyn jazbaǵa syıǵyzý da múmkin emes. Álemdik rekordtar qatarynda atalatyn eń úlken kitap, eń kishkene kitap, dinı kitaptar qatarly ekiniń biri bile bermeıtin tylsym dúnıeler de osy kitaphanada. Sırek kitaptardyń ishinde tek qazaqtyń tól muralarynan Abaıdyń 1909 jyly Peterbýrgta shyqqan tuńǵysh kitaby, HİH ǵasyrdyń basy, orta shenderinde Qazanda, keıinnen Táshkende basylym kórgen qazaqtyń alǵashqy kitaptary túgelge jýyq kitaphanamyzdan tabylady. Aıtalyq Shádi Tóre Jáńgiruly, Júsipbekqoja Shaıhslamuly, V.V. Radlov, Málekeı Jumashuly, Aqyt Úlimjiuly, Shákárim qajy qatarly avtorlardyń tym erte basylym kórgen kitaptary, Alash arystarynyń myńǵa jýyq eńbekteri men oqýlyqtary, aýdarmalary, «Dala ýalaıaty», «Túrkistan Ýalaıaty» gazetterinen bastap, «Aıqap» jýrnaly, «Qazaq», «Sary arqa», «Eńbekshi qazaq» gazetteri, t.b. basylymdardyń túpnusqalary sap altynnyń júzindeı bolyp, búgingi rýhanıatymyzǵa qyzmet ótep, Sırek kitaptar sóresinde tur.

Eýropa elderi, Qytaı jáne Japonıanyń ózinde tabyla bermeıtin sırek kitaptar shetel ǵalymdaryn qyzyqtyryp otyrǵanyn bireý bilse, keıbiri bilmeıdi. Arab, parsy, túrik (osman) tilindegi qundy kitaptardyń, tarıhy tym ertede jatqan jazbalardyń bar ekenin estip, alys-jýyq ózge el ǵalymdary tamsanýda. Al óz elimizde osynshama ǵajaıyp qundy muralar bar ekenin óz halqymyzdyń tereńdep bilmeýi ashshy da bolsa aqıqat. Oǵan memleket jaǵynan arnaıy kóńil bólinip, kitaphana salasynyń irili-usaqty jumystary qyzý júrilip, kitaphana mártebesi, kitaphanashylardyń qoǵamdyq oryny kóterilgen kezde, bizdiń eldiń de ǵasyr kerýeninde kósh bastap alǵa shyǵary daýsyz.

Kitap bizdiń órkenıetimizdiń damýynda mańyzdy ról atqarady. Ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan alyp kitaphana – bul adamzattyń senimdi jady, onda onyń jetistikteri men armandary, túsinikteri men qatelikteri beınelengen. Bul kitaphana tas pen metalda, sazdy taqtalarda jáne aǵash taqtalarda, papırýs shıyrshyqtary men pergament kodeksterinde, pálma japyraqtary men qaıyń qabyǵynda, Jibek pen qaǵazda jasaldy – materıal men óndiris ádisi ózgerdi, biraq onyń maqsaty ózgerissiz qaldy: bilim, tájirıbe, kórkemdik qundylyqtardy saqtaýǵa jáne berýge qyzmet etý.

Jakısheva Saýle Aýkenovna  Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor 

Abıkova Gýlshat, Kolbaev Nýrbolat  ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń doktoranttary

---