"Qum qursaýyndaǵy áıel" kórkem aýdarma
Kirispe
Árbir halyqtyń jáne búkil adamzattyń asyl murattarynyń eń bastysy - el men eldiń, ult pen ulttyń dostyǵy ekendigi anyq. Osy dostyqtyń dánekeri ári halyqtar arasyn jalǵastyratyn berik kópirlerdiń biri - kórkem ádebıet ekendigi belgili jáıt. Al, ádebıettiń ózara baılanysy, bir - birine áser etip baıytýy qaı zamanda da kórkem aýdarmasyz júzege asqan emes.
Jumahanov Tileýhannyń aýdarmashylyǵy týraly «Syr eli. Qyzylorda oblysy» ensıklopedıasynda: «Úndi jazýshysy Ananta Mýrtıdyń «Samskara», japon jazýshysy Koba ABE - niń «Qum qursaýyndaǵy áıel» shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan» - dep kórsetiledi.
Koba ABE 1961 jyly jaryq kórgen «Qum qursaýyndaǵy áıel» romany úshin «Iomýrı» gazetiniń syılyǵyn ıemdenedi. Bul romanda adam men qoǵam qaqtyǵysyn sıpattaı otyryp, adamnyń qoǵamnan qashyp qutyla almasyn, tyǵyryqqa tirelip jantalasatynyn, ıaǵnı óz taǵdyryna ózi qoja bola almaıtyndyǵyn kórsetedi. «Eger dúnıede jek kórýshilik, astamshylyq ústemdik etse, adamdardyń qarym - qatynasy búlinse, qoǵamnyń qalaı daǵdaratynyn kórsetkim keldi»- deıdi jazýshynyń ózi bir suhbatynda.
Qazaq eli egemendik alyp, kók baıraǵyn jelbiretken tusta, halyqaralyq qarym qatynas ulǵaıyp, rýhanı baılyqtary molaıǵan, álemniń órkenıetti elderiniń ozyq oıy men ǵylymynan úırenýge umtylǵan tusta aýdarmanyń, onyń ishinde kórkem aýdarmanyń kókjıegi keńeıe túsip otyr.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilikti T. Jumahannyń sýretteý sheberligi
Tileýhan Jumahanov «Qum qursaýyndaǵy áıel» kórkem aýdarmasynda keıipker beınesin somdaýda ıaǵnı Dzúmpıı Nıkıdiń ishki oı ırimderi arqyly oqyrman qaýymdy erekshe elitip otyrady.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanynda aýdarmashy Tileýhan Jumahanov jumyrtqa tárizdi sopaqsha kelgen, eni 20 metrden artyq bolmasa kem emes, qazanshuńqyrǵa keıipkerdiń koleksıasyn toltyrý úshin jándik terý saparynda tap bolǵanyn sýretteıdi. Aýdarmada jazýshy Qum qursaýyndaǵy ózgeshe tirshilikti kórkemdegish quraldar men tildik amal - tásilderdi sheber paıdalaný arqyly shyǵarmanyń qundylyǵyn arttyrady.
Tileýhan Jumahanov romanda dıalogty sheber qoldanyp Dzúmpıı Nıkıdiń ishki psıhologıalyq kúızelisin oqýshysyna tartymdy túrde sýretteıdi.
Mysaly:
- Estip otyrsyz ba? Jip saty joq! Endi joǵaryǵa qalaı shyǵýǵa bolady? Myna jerden satysyz shyǵý múmkin emes qoı!
Biraq áıel jaýap bermedi.
Bul dıalogta keıipkerdiń aqylǵa syımaıtyn ózgeshe tirshilikke narazylyǵyn: otbasylyq tizimge tirkelgen, jumysy bar, salyq tólep turatyn, tegin dárigerlik kómek alý quqyǵyn paıdalanatyn adamdy tap bir tyshqan nemese jándik sekildi torǵa qýyp tyǵyp qamap ustaýǵa senbeıtinin nemese ózin álde bireýmen shatastyryp otyr degen kóz qarasy bilinedi.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilikti dıalog, monolog arqyly jáne ǵylymı túsinikteme anyqtamalardy baıandaý arqyly shyǵarmanyń kórkemdigi men keıipker beınesin somdaýda utymdy qoldanady.
Mysaly: Ádette aıaqtary tym jińishke qap - qara bolyp keletin Shpan Mýshkalary qýlyqpen usaq kemirgishterdi ininen aldap shyǵaryp jemtikterin shól dalada ashtyqtan shaldyqtyryp mert qylady. Shpan mýshkasynyń ushý qýlyǵyn qazanshuńqyrdaǵy áıel qımyldarymen salystyryp, ózin beıne bir shpan mýshkasynyń jemtigi retinde sezinedi. Al, Qum qursaýyndaǵy áıel quddy aldaýysh shpan mýshkasy tárizdi.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilik:
- Aýyl aýzy tik jar qabaq pen shyǵanaq arqyly býylǵan qum qaptyń ishinde jatqan tárizdi.
- Qum kúreý – aýyldy aman alyp qalýdyń amaly.
- Qaǵaz qol shatyrdyń astynda otyryp tamaqtanady
- Qalaı terleı bastasa solaı ústerindegi sheshýge bolatyn nárseniń bárin sypyryp tastaýǵa tyrysady. Sebebi: Kıimmen júrip terlese qumbórtpe qaptap ketedi.
- Ydysty qummen súrtip jýady.
- Jyltyraq qaǵaz - eń qajetti zat
- Saty arqyly kerek zattar túsirilip turady.
- Erkekterge aptasyna bir ret araq pen temeki jazyp beredi.
- Jip saty alynsa jer betimen baılanys úziledi.
- Jumys isteı bastasa ǵana sý ákeledi.
- Órt sóndirý munarasynan dúrbimen qarap turady.
Kórkem aýdarmadaǵy fılosofıalyq oı ıirimder
Romanda kezdesetin oı tujyrymdardyń avtory keıipker - Dzúmpıı Nıkıı. Fılosofıalyq oı ıirimder arqyly keıipkerdiń qazan shuńqyrdaǵy yzaly beınesi, jan aıqaıy men qýanyshy jáne zaryǵýyn kórýge bolady. Qum astyndaǵy qursaýdan bosanyp shyǵý maqsatynda keıipker áıeldi kepildikke de alady, qum qabyrǵany tesip jarqabaqty jaıpaq etpek te bolady, áıelden jasyryp jip esip qashýdy josparlaıdy, «Úmit» dep atap qarǵalar úshin tuzaq ta qurady.
Qazanshuńqyrdaǵy ózgeshe tirshilikke qarsy qadamdar jasaý – keıipkerdiń joǵarydaǵy ómirge degen talpynysyn kórsetedi. Ol qum kúremese sý ákelinbeıtinin túsinedi. Al sýsyz ómir súrý múmkin emes ekenin tómendegi úzindiden baıqaýǵa bolady.
- Ol aýzyna jınalǵan silekeıin túkirip tastaǵysy kelgen, biraq sol sátte aq ózin ózi ustap qaldy. Tipti bir tamshy bolsa da ylǵaly bar nárseniń bárin óz aǵzasynda saqtaýǵa tyrysý qajet.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanynda kezdesetin fılosofıalyq oı ıirimder:
1. Adamnyń ómiri - shashylyp jatqan qaǵaz qıyndylary emes.
2. Baǵytyn oraı, adam balasy barlyq ýaqytta ólim qaterimen ómir súrmeıdi.
3. It ekesh ıt te, eger ony temir torǵa uzaq qamap qoısań, kóp uzamaı qutyryp ketedi
4. Adam balasy óz múmkindigin tolyq paıdalanýǵa mindetti.
5. Qundylyq álgi eńbektiń ózinde jatqan joq eńbekti eńbekpen jeńýde jatyr
6. Uzaq ýaqyt oılanyp, ólshep-piship qabyldaǵan josparlardan góri oqystan tabyla ketken sheshimderdiń tabysqa jetý múmkindigi kóbirek.
7. Kúlli ómir tek júrektiń soǵysy emes qoı
8. Úrmegen ıt qaýiptirek bolady
9. Tózim – bul áli jeńilý emes
10. Tirshilik - barsha dúnıe bolmystyń tizbegi
Qorytyndy
Ańyz ben aqıqatty sabaqtastyrý ádisi óz ádebıetimizdiń kórnekti ókili Ábish Kekilbaevtyń, ózimizge etene jaqyn Shyńǵys Aıtmatovtyń jáne basqada jazýshylarymyzdyń osyndaı kórkemdik tásilderdi sheber paıdalana bilgenderi anyq.
Jer betindegi elderdiń ádebıeti men mádenıetiniń bir-birimen tamyrlas ekendigi jáne olardyń bir birine ıgi áser etip, rýhanı baılyqtar almasatyndyǵy dáleldep jatýdy qajet etpeıtin shyndyq.
Kórkem aýdarmada jeke adam men qoǵamnyń qatynasynda adamnyń janshylyp qalmaýy kerektigi, adamgershilik murattardyń árdaıym joǵary turýy tıistigi jaıly jar salady.
Jan jaqtan árkim óz qundylyǵyn tyqpalap jatqan jahandaný zamanynda bizdiń óz qundylyqtarymyzdy, óz bolmys kelbetimizdi saqtap qalý, ol úshin adam zattyń bastan keshken osynaý taǵylymdaryn eskerý, sabaq alý - mine, japonnyń oıshyl sóz zergerlerinen alar paıymymyz.
Árbir halyqtyń jáne búkil adamzattyń asyl murattarynyń eń bastysy - el men eldiń, ult pen ulttyń dostyǵy ekendigi anyq. Osy dostyqtyń dánekeri ári halyqtar arasyn jalǵastyratyn berik kópirlerdiń biri - kórkem ádebıet ekendigi belgili jáıt. Al, ádebıettiń ózara baılanysy, bir - birine áser etip baıytýy qaı zamanda da kórkem aýdarmasyz júzege asqan emes.
Jumahanov Tileýhannyń aýdarmashylyǵy týraly «Syr eli. Qyzylorda oblysy» ensıklopedıasynda: «Úndi jazýshysy Ananta Mýrtıdyń «Samskara», japon jazýshysy Koba ABE - niń «Qum qursaýyndaǵy áıel» shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan» - dep kórsetiledi.
Koba ABE 1961 jyly jaryq kórgen «Qum qursaýyndaǵy áıel» romany úshin «Iomýrı» gazetiniń syılyǵyn ıemdenedi. Bul romanda adam men qoǵam qaqtyǵysyn sıpattaı otyryp, adamnyń qoǵamnan qashyp qutyla almasyn, tyǵyryqqa tirelip jantalasatynyn, ıaǵnı óz taǵdyryna ózi qoja bola almaıtyndyǵyn kórsetedi. «Eger dúnıede jek kórýshilik, astamshylyq ústemdik etse, adamdardyń qarym - qatynasy búlinse, qoǵamnyń qalaı daǵdaratynyn kórsetkim keldi»- deıdi jazýshynyń ózi bir suhbatynda.
Qazaq eli egemendik alyp, kók baıraǵyn jelbiretken tusta, halyqaralyq qarym qatynas ulǵaıyp, rýhanı baılyqtary molaıǵan, álemniń órkenıetti elderiniń ozyq oıy men ǵylymynan úırenýge umtylǵan tusta aýdarmanyń, onyń ishinde kórkem aýdarmanyń kókjıegi keńeıe túsip otyr.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilikti T. Jumahannyń sýretteý sheberligi
Tileýhan Jumahanov «Qum qursaýyndaǵy áıel» kórkem aýdarmasynda keıipker beınesin somdaýda ıaǵnı Dzúmpıı Nıkıdiń ishki oı ırimderi arqyly oqyrman qaýymdy erekshe elitip otyrady.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanynda aýdarmashy Tileýhan Jumahanov jumyrtqa tárizdi sopaqsha kelgen, eni 20 metrden artyq bolmasa kem emes, qazanshuńqyrǵa keıipkerdiń koleksıasyn toltyrý úshin jándik terý saparynda tap bolǵanyn sýretteıdi. Aýdarmada jazýshy Qum qursaýyndaǵy ózgeshe tirshilikti kórkemdegish quraldar men tildik amal - tásilderdi sheber paıdalaný arqyly shyǵarmanyń qundylyǵyn arttyrady.
Tileýhan Jumahanov romanda dıalogty sheber qoldanyp Dzúmpıı Nıkıdiń ishki psıhologıalyq kúızelisin oqýshysyna tartymdy túrde sýretteıdi.
Mysaly:
- Estip otyrsyz ba? Jip saty joq! Endi joǵaryǵa qalaı shyǵýǵa bolady? Myna jerden satysyz shyǵý múmkin emes qoı!
Biraq áıel jaýap bermedi.
Bul dıalogta keıipkerdiń aqylǵa syımaıtyn ózgeshe tirshilikke narazylyǵyn: otbasylyq tizimge tirkelgen, jumysy bar, salyq tólep turatyn, tegin dárigerlik kómek alý quqyǵyn paıdalanatyn adamdy tap bir tyshqan nemese jándik sekildi torǵa qýyp tyǵyp qamap ustaýǵa senbeıtinin nemese ózin álde bireýmen shatastyryp otyr degen kóz qarasy bilinedi.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilikti dıalog, monolog arqyly jáne ǵylymı túsinikteme anyqtamalardy baıandaý arqyly shyǵarmanyń kórkemdigi men keıipker beınesin somdaýda utymdy qoldanady.
Mysaly: Ádette aıaqtary tym jińishke qap - qara bolyp keletin Shpan Mýshkalary qýlyqpen usaq kemirgishterdi ininen aldap shyǵaryp jemtikterin shól dalada ashtyqtan shaldyqtyryp mert qylady. Shpan mýshkasynyń ushý qýlyǵyn qazanshuńqyrdaǵy áıel qımyldarymen salystyryp, ózin beıne bir shpan mýshkasynyń jemtigi retinde sezinedi. Al, Qum qursaýyndaǵy áıel quddy aldaýysh shpan mýshkasy tárizdi.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanyndaǵy ózgeshe tirshilik:
- Aýyl aýzy tik jar qabaq pen shyǵanaq arqyly býylǵan qum qaptyń ishinde jatqan tárizdi.
- Qum kúreý – aýyldy aman alyp qalýdyń amaly.
- Qaǵaz qol shatyrdyń astynda otyryp tamaqtanady
- Qalaı terleı bastasa solaı ústerindegi sheshýge bolatyn nárseniń bárin sypyryp tastaýǵa tyrysady. Sebebi: Kıimmen júrip terlese qumbórtpe qaptap ketedi.
- Ydysty qummen súrtip jýady.
- Jyltyraq qaǵaz - eń qajetti zat
- Saty arqyly kerek zattar túsirilip turady.
- Erkekterge aptasyna bir ret araq pen temeki jazyp beredi.
- Jip saty alynsa jer betimen baılanys úziledi.
- Jumys isteı bastasa ǵana sý ákeledi.
- Órt sóndirý munarasynan dúrbimen qarap turady.
Kórkem aýdarmadaǵy fılosofıalyq oı ıirimder
Romanda kezdesetin oı tujyrymdardyń avtory keıipker - Dzúmpıı Nıkıı. Fılosofıalyq oı ıirimder arqyly keıipkerdiń qazan shuńqyrdaǵy yzaly beınesi, jan aıqaıy men qýanyshy jáne zaryǵýyn kórýge bolady. Qum astyndaǵy qursaýdan bosanyp shyǵý maqsatynda keıipker áıeldi kepildikke de alady, qum qabyrǵany tesip jarqabaqty jaıpaq etpek te bolady, áıelden jasyryp jip esip qashýdy josparlaıdy, «Úmit» dep atap qarǵalar úshin tuzaq ta qurady.
Qazanshuńqyrdaǵy ózgeshe tirshilikke qarsy qadamdar jasaý – keıipkerdiń joǵarydaǵy ómirge degen talpynysyn kórsetedi. Ol qum kúremese sý ákelinbeıtinin túsinedi. Al sýsyz ómir súrý múmkin emes ekenin tómendegi úzindiden baıqaýǵa bolady.
- Ol aýzyna jınalǵan silekeıin túkirip tastaǵysy kelgen, biraq sol sátte aq ózin ózi ustap qaldy. Tipti bir tamshy bolsa da ylǵaly bar nárseniń bárin óz aǵzasynda saqtaýǵa tyrysý qajet.
«Qum qursaýyndaǵy áıel» romanynda kezdesetin fılosofıalyq oı ıirimder:
1. Adamnyń ómiri - shashylyp jatqan qaǵaz qıyndylary emes.
2. Baǵytyn oraı, adam balasy barlyq ýaqytta ólim qaterimen ómir súrmeıdi.
3. It ekesh ıt te, eger ony temir torǵa uzaq qamap qoısań, kóp uzamaı qutyryp ketedi
4. Adam balasy óz múmkindigin tolyq paıdalanýǵa mindetti.
5. Qundylyq álgi eńbektiń ózinde jatqan joq eńbekti eńbekpen jeńýde jatyr
6. Uzaq ýaqyt oılanyp, ólshep-piship qabyldaǵan josparlardan góri oqystan tabyla ketken sheshimderdiń tabysqa jetý múmkindigi kóbirek.
7. Kúlli ómir tek júrektiń soǵysy emes qoı
8. Úrmegen ıt qaýiptirek bolady
9. Tózim – bul áli jeńilý emes
10. Tirshilik - barsha dúnıe bolmystyń tizbegi
Qorytyndy
Ańyz ben aqıqatty sabaqtastyrý ádisi óz ádebıetimizdiń kórnekti ókili Ábish Kekilbaevtyń, ózimizge etene jaqyn Shyńǵys Aıtmatovtyń jáne basqada jazýshylarymyzdyń osyndaı kórkemdik tásilderdi sheber paıdalana bilgenderi anyq.
Jer betindegi elderdiń ádebıeti men mádenıetiniń bir-birimen tamyrlas ekendigi jáne olardyń bir birine ıgi áser etip, rýhanı baılyqtar almasatyndyǵy dáleldep jatýdy qajet etpeıtin shyndyq.
Kórkem aýdarmada jeke adam men qoǵamnyń qatynasynda adamnyń janshylyp qalmaýy kerektigi, adamgershilik murattardyń árdaıym joǵary turýy tıistigi jaıly jar salady.
Jan jaqtan árkim óz qundylyǵyn tyqpalap jatqan jahandaný zamanynda bizdiń óz qundylyqtarymyzdy, óz bolmys kelbetimizdi saqtap qalý, ol úshin adam zattyń bastan keshken osynaý taǵylymdaryn eskerý, sabaq alý - mine, japonnyń oıshyl sóz zergerlerinen alar paıymymyz.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Ybyraı Altynsarın «Óner bilim bar jurttar», «Jaz»
-
Sabaqtyń taqyryby: Esepteýish tehnıkasy kabınetindegi jumys tártibi men qaýipsizdik tehnıkasynyń erejeleri. Elektr togymen zaqymdanǵan jaǵdaıda alǵashqy dárigerlik kómek kórsetý. Kóz talǵanda jasalat...
