InfoHub Logo

poves

İ-taraý

Polıgonda /Taıbahtan/

Áskerı qalashyqtan edáýir jerdegi polıgon jalańash taıpaq tóbelerdiń arasyna ornalasqan. Taýǵa taqaý bolsa da, qyltıǵan qyltanaq shyǵa qoımaıtyn qunarsyz tastaq ári oıpań. Áskerıler mingen mashınany kórip, qara kúreń óńdi proporshık polıgon bastyǵyn anadaıdan tosyp aldy. Keshe keshke ornatýǵa daıyndap qoıǵan irili-ýaqty ártúrli mıshen, nysanalar kórnekti quraldar, tipti atys pozısıasynyń basyndaǵy shaǵyn qujyra da kólkigen sýdyń ortasynda qalypty.

— Polıgon osynda ornaǵaly mundaı bolyp kórmegen, — dedi proporshık asyǵa sóılep. — Kóktemgi qar sýyn ór jaqtan buryp, teris aǵyzyp jiberýshi edik. Mynaý aıaq astynan boldy ǵoı. Aýa raıynyń keshegi boljamyn da tyńdaǵamyz. Qalyń nóser taý basyndaǵy qardy da shaıyp ketse kerek.

— Sizde ǵana emes, sel barlyq jerde de júrdi. Qanekı, onan da iske kiriseıik. — Gımnasterka qyrtysyn syptaı ǵyp jazyp, sirese qalǵan suńǵaq boıly serjant belbeýin aǵytyp, qaıta taqty. Basyn sál shalqaıta túsip, tákappar adamnyń keıpimen aınalasyna asa qaraıdy. Óziniń qasynda qoltoqpaqtaı ǵana bolyp kóringen qaǵylez praporshıkti shenine onsha alymsynbaı turǵan tárizdi. Áskerı dárejesine ǵana amalsyz kiriptar keıipte.

Nysanalar da, kórnekti quraldar da sýda jatyp ájepteýir búlinip qalypty. Fanerlary qopsyp, qaǵazdary sydyrylǵan. Boıaýlary da ezilip, aıǵyz-aıǵyz bolypty.

— Túnde bul araǵa sý kelip irkilgenin eshkim baıqamaǵan, — deıdi polıgon bastyǵy senjanttyń aldynda sebepsiz aqtala sóılep. — Onyń ústine jer de tastaq, sý ońaıshylyqpen sińe qoımaıtyn.

Serjant Kýlıbabynyń pármenimen búlingen zattardyń barlyǵy áýeli mashınaǵa tıeldi. Jeńil-jelpi zaqymdanǵanyn osy jerde qaldyryp, ózgesin qalashyqqa alyp qaıtý kerek. Kúrek, súımenmen qarýlanǵan jigitterdiń munan keıin sharýasy — irkindi sýdy jyryp, eńiske qaraı aǵyzý. Qatqyl tastaq jerde munyń ózi ájepteýir jumys.

Járdemge jetken jurttyń bári osylaısha qarbalas qımyldap jatqanda, jumys basyndaǵy bir adam ǵana jan-jaǵyna jaltaqtap qaraı bergen. Ol — áskerı bólimnen jaýyngerlerdi osy jerge alyp kelgen mashınanyń júrgizýshisi Fedor Taıbahtın. «Qap, jolymnyń bolmaǵany-aı!» — degen ishki qyjylyn dál qazir eshkimmen bólise alar emes. Salaqtyǵy úshin ózinen basqa kimdi jazǵyrsyn. «Mashınaǵa jolshybaı leıtenant mine qaldy emes pe? Áıtpese, benzokolonkaǵa burylýǵa ábden múmkindigim bar edi... Qap, qyrsyq qylǵanda kórdiń be endi?» Janarmaı jóninde top komandıri serjant Kýlıbabaǵa da tis jaryp eshteńe degen joq. Qolyndaǵy bılikti mólsherden artyq paıdalana biletin alymdy jigitke ashshy shyndyqty aıtyp salýǵa batyly barmaǵan. Áli tóbesi de kórindegen belgisiz úmitke degen senimin seıiltkisi kelmeıdi. Dál qazirde myna túpkirge qańǵalaqtap áıteýir bir mashına kelip qalatyn tárizdi...

Taǵy da polıgonnan qalashyqqa qaraı bastaıtyn batpaqty jol. Tań aldynda ǵana tyıylǵan jaýynnan soń jer áli shylqyp jatyr. Jylyp aqqan jińishke sýlar joldy da ár tustan aıqush-uıqysh syzǵylap ótedi. Aspannyń batys etegi mana sógilgen, kún arty ashyq.

Jol men prıborlar panelindegi strelkaǵa kezek qaraǵyshtap, mazasy ketken Fedor «shyqpa, janym, shyqpa» deıtin bir sasqalaq kúıde. Endi «Qalashyqqa qaraı eńis qoı, benzındi únemdep taıap qalarmyn» degen taǵy bir tyń úmit qara kórsete bastapty. Osy oıdyń jetegimen júrgizýshi sál eńisteý jerge kelgende, qozǵaltqysh dvıgateldi sóndire qoıdy. Óz ekpinimen biraz jol utqan mashına aqyryndaýǵa aınalǵanda, kiltti qaıta burap edi, motorda dybys joq. Jantalasa julynǵanmen bolar emes. Sol eki arada aqyryn syrǵyp kelip, mashınanyń da toqtaýǵa aınalǵany. Júrgizýshiniń muryny shoshaıǵan usqynsyzdaý pishinin serjanttyń shanshylǵan kózderi sharpyp ótti:

— Ne boldy?

— Benzın, joldas serjant... Bitti...

Árıne, budan ary Kýlıbabanyń qalaısha qahar tógip, shofer jigitti qalaısha bıdaıdaı qýyra jónelgenin táptishtemese de belgili.

— Qatardaǵy jaýynger, Taıbahtın!

— Men!, — dep sirese qaldy júrgizýshi.

— Áskerı qyzmetke samarqaý qaraý — qylmys. On kún gaýptvahtaǵa beremin, — dedi tútige tepsinip. Sosyn konıstrmen janarmaı quıý stansıasynan dereý benzın alyp kelýdi buıyrdy.

— Kináli ózińsiń, óziń barasyń. Qasyńa... — dedi sosyn serjant qalǵan jaýyngerlerge bir qarap ótip, — Dáýletbaev ilesedi. Qane, konstırdi usta da, alǵa marsh. Baryp-kelýge bas-aıaǵy jıyrma mınýt ýaqyt ruqsat beremin.

— Qup bolady, joldas serjant. Tek qasyma Dáýletbaevty emes, Beleskııdi berseńiz eken.

— Joq, Dáýletbaev barady. Bitti.

Kóz mólshermen eseptegende, AZS-qa deıin bir jarym-eki kılomert ǵana jer. Jaraǵan attaı arqa moıny bos qaǵylez jigitter úshin baryp-qaıtýy jarty saǵattyq jol. Al, qazirgi jaǵdaıda Kýlıbabanyń «jıyrma mınýt» degeni tym az ýaqyt ekenin Taıbahtın jaqsy biledi. Komandır aıtqan soń, ámirdi der kezinde oryndaǵannan ózge amal joq endi.

Á degennen-aq júrgizýshi qasyndaǵy seriginen taıaq tastam jer oza jóneledi. Bylaısha sál eńkishteý kelgen, uzyn boıly jigit arshyndaı adymdap, búlkekteı júgiredi. Qolyndaǵy segiz lıtrlik bos konıstrdi tymaqsha bylǵap, buıym qurly kórer emes.

— Jyldam bas aıaǵyńdy, davaı! — dedi ol bylaıyraq uzap shyqqan soń, artyndaǵy serigine óktemsı sóılep. Taıbahtınge qaraǵanda tapaldaý kórinetin sursha jigittiń júgirisi bir qalypty. Máresi qashyq krospen kele jatqan adamdaı eki qolyn ókpe tusyna ustap, sabyrmen búlkekteı júgirip keledi.

— Óz jónińdi bil aldymen, — dedi ol da esesin jibere qoımaı. Osylaısha shamaly ýaqyt ótkennen keıin qımyly arbańdaǵan aldyńǵy jigittiń ekpini báseńsýge aınaldy. Qańǵyrlaǵan jeńil ydys tizesin soǵa bastapty. Sosyn belbeýin aǵytty da, konıstrdi soǵan ilip, kádimgideı arqalap aldy. Serjanttyń kózinen tasalanǵandyqtan bolar, ekeýi de endi júgiristi qoıyp, sýyt aıańǵa aýysqan.

— Mashınany nege zapravıt etip qoımadyń parkke?

Fedor moınyn jaıymen buryp, qıǵashtaı qarasa, Dáýletbaev qysqa kirpikti shegirleý kózderin jelkeden qadap keledi eken. Belbeýdi tartyp, ıyǵyndaǵy zatty yńǵaılap alǵanymen, júrgizýshi lám-mım dep jaýap qatqan joq. Serigi álgi saýaldyń syńar sózin ózgertpeı qadala qaıtalaǵan soń baryp qana, julyp alǵandaı gúj ete túsken:

— Onda seniń sharýań bolmasyn. Óz jónińdi bil, uqtyń ba?

Budan arǵy áńgimeniń júıesin taýyp qıyspaı-aq qoıǵany. Júrgizýshi jigittiń kinásin battıtyp betine basqan Dáýletbaev qaıta qajaýdan jáne jalyǵar emes.

— Kimsiń óziń maǵan sonshama shúıligetin? Senimen tipti sóıleskim de kelmeıdi, — dedi Taıbahtın alǵa qaraı qaıtadan ozǵyndaı jónelip. Benzokolonka basyna toń-torys kúıde jetken olar qaıtar jolda da múlde til qatysqan joq.

Taıap kelgen áldebir júk mashınasyna Taıbahtın qol kótergende baryp, Dáýletbaev:

— Ony qaıtesiń, kettik ýaqyt jibermeı, — dedi asyǵa daýystap. Serigi bul joly da aýyz aýyrtyp, jaýap berip jatýdy qajet dep tappaǵan syńaıly. Mashınasyn toqtata bergen jas jaýyngerdiń janyna jetip bardy da:

— Bizdi polıgonnyń ber jaǵyna jetkizip tastashy. Tym asyǵys edik, — dedi jańaǵy serjanttan arman sańqyldaı sóılep. Kıip-jaryp ekeýara sózdi úzip jibergen taǵy da Dáýletbaev:

— Keshirińiz, jigit, jolyńyzdan qalmańyz.

Onsyz da áldeqandaı syltaý aıtyp, syrǵaqsı bastaǵan júrgizýshi budan keıin qaıdan kidirsin. Aıaq astynan qany basyna shapshyp shyǵa kelgen Fedor tútin jibererdeı bolyp jalt buryldy:

— Eı, sen chýrban! Seniń neń bar eı? Kóngeli turǵan adamdy aınytyp. Mynanyń ne ekenin bilmeı júr ekensiń, — dedi syrty bylǵanysh judyryǵyn túıip.

— Qojańdaǵandy qoıa tur bylaı. Sen nemene, mashına minip barǵyń kele me serjanttyń aldyna.

— Mashına minse, ony qaıtesiń. Kerek bolsa, seni jolǵa da tastap ketemin. Saıtan alǵyr, eshteńe kórinbeıdi endi art jaqtan.

— Joq, ol bolmaıdy, — dedi Dáýletbaev qyryldaqtaý únin qataıta túsip. — Mashınaǵa minip kelý degen buıryq bolǵan joq. Biz serjanttyń aldyna konıstrdi kóterip, jaıaý jetýge tıispiz.

— Vot, chýrban. Basymdy qatyrmaı ketshi ári. Qalaı jetsem de ózim bilemin. Tek ýaqytynda úlgersek eken. Minip barsaq, Kýlıbabanyń ne isteıtinin bilesiń be?

— Nemene sen, sonda serjantqa jaǵympazdanaıyn dep pe ediń? Báribir onyń sen chýrbandy jaqsy kórip jatqany shamaly. Ol úshin qazir kináli men de bir, kinásiz sen de bir.

— Bola bersin. Men buıryqty buzbaı, durys oryndaǵym keledi. Basqany bilmeımin.

— Pa, shirkin, úlgili soldat munda júr eken ǵoı. Báse jurttyń bári seni nege jaqsy kóredi desem... Vot, chýrban!

Shymbaıǵa batar aýyr sóz tapal jaýyngerge shybyn shaqqan qurly áser etpegen syńaıly. Jol shetinen taýyp alǵan taıaqtyń bir jaq ushyn tabanyna basyp syndyrmaq bolyp áýre. Ony konıstrdiń tutqasynan ótkizip kóterse, ájepteýir jeńildik.

Osylaısha taıaqtyń eki basynan ustaǵan ekeýi dedekteı júgirip keledi. Sonda da ózara tatýlasyp, bereke tabar túrleri baıqalmaıdy.

— Qansha maqtanshaq bolsa da, dál qazir sonyń aıtqany durys. Buıyrdy ma — endi ne talqylaý bolýy múmkin?

— Kýlıbabaǵa neǵyp búıregiń bura qaldy, á? Men jaraıdy, jazyqty ekenmin. Al sonshama adamnyń ishinen ol seni nege jumsap otyr? Jaqsy kórgendikten be? ...Men ana Beleskııdi surap edim, jibermedi ǵoı.

— OH! Ony nege suradyń?

— A, chýrban! — dedi Fedor kesek sarǵysh tisterin kórsete, kópe-kórneý kekete kúlip.

— «Ony nege suradyń?» Sol da sóz be? Beleskıı — mynaý degen jigit. Ol bolǵanda búıtip azaptanbas edim. Konıstrdi ol jalǵyz ózi-aq kóterip aparmaı ma? Sen sıaqty qyrǵyzben kimniń júrgisi keledi deısiń.

— Men qyrǵyz emes, qazaqpyn

— Maǵan sen sıaqty qysyq kózderdiń bári — qyrǵyz. Adam syqpyttas maımyldyr.

— Sózdi qoı da, jyldam bas aıaǵyńdy. Aıtylǵan ýaqytta úlgerýimiz kerek. Áıtpese, bilesiń ǵoı Kýlıbabanyń minezin.

— Sen nemenege jetisesiń, eı? Kýlıbabanyń naqsúıeri sekildenbeı ketshi ári. Túkirgenim bar ondaı serjantqa. Boıyń bir qarys bolyp saǵan ne joq osy? Saǵan da...

— A, ne deısiń? — dedi Dáýletbaev osy kezde kúrt toqtaı qalyp. Qany basyna shapshyp, kóz aldy qaraýytyp ketkendeı boldy. Etti qabaqtaryn kótere, ejireıe qarap tur.

— Degenim sol. Al qaıtesiń?

— Endeshe, — dep, Dáýletbaev qolyndaǵy taıaqty konıstrdiń tutqasynan julqı sýyryp aldy. Sonan keıingi qımylyna esep bere alǵan joq. Ózin ǵana emes, búkil halqyn qorlap turǵan nemege taıaqty siltep qaldy...

— Dáýletbaev, ózi ádemi túriń tipti tamasha bolyp ketipti ǵoı. Sol jaq jaǵyńa jarty saǵattyń ishinde qaıdaǵy tańba túse qaldy? — dedi Kýlıbaba jaýyngerler mashınaǵa qaıta otyra bergen sátte. «Menen eshteńe jasyra almaısyń. Shynyńdy aıt onan da» degendi óktem kózqarasymen-aq qapysyz uqtyryp tur. Osy saýalǵa aldyn ala daıarlanǵan jigit tipti de sasar emes. Taısalmaı qarap, áskerı tártippen taqyldaı jaýap berdi:

— Qaıtar jolda qatty asyqtyq, joldas serjant. Júgirip kele jatyp súrinip kettim.

— Ras pa, Taıbahtın?

Fedordyń maquldaǵannan basqa amaly qalǵan joq. Qaıtsin, búgingi kúnniń basty kúnáhary bolyp, dymy quryp tur ǵoı. Áıtpese, myna chýrbandy uryp jyqqan óziniń kúsh-qaırat aıtyp, jigitterdiń aldynda bir jelpinip almas pa edi? Taıaq ala umtylǵan taıpaq nemeni shyqshytttan jalǵyz-aq perip sultatyp salǵan erligi ezýin teýip, tipti ishine syımaı keledi...

İİ taraý

Jınalys /Kýlıbaba/

Áýeli baıaý bastalǵan jınalys bara-bara shıelenisip, qyza túskendeı. Kún tártibindegi úsh másele de bir-birine tyǵyz baılanysty bolyp shyqty. Óıtkeni ótken jarystyń qorytyndylary bolsyn, aǵymdaǵy áskerı ázirlikter bolsyn, uıymdastyrý sharýalarymen jekelegen jaýynger-komsomolesterge de tikeleı qatysty eken. Mundaı jıyndarda istiń jaqsy, qýanyshty jaǵynan góri kem-ketiktiń basymyraq sóz bolyp, talqyǵa túsetin ádeti. Jıren shashty efreıtor, komsorg Shparo da shama-sharqy jetkenshe shaǵyn baıandamasyn osyndaı kóleńkeli jaıttardyń tóńiregine qurypty.

— Bizdiń úshinshi rota, ókinishke oraı, sosıalısik jarys qorytyndysyna bólim boıynsha maqtaýly deńgeıge kóterile almaı otyr. Ásirese, taktıkalyq daıyndyq, atý daıyndyǵy jóninen polktaǵy artqy oryndardyń birindemiz. Bizdiń rotada jaýynger-komsomolesterdiń ınısıatıvasy da kózge túspeı keledi. Tehnıkany jattyǵýǵa saqadaı-saı etip daıyndaý jumystarynda olqylyqtar bar. Bul jóninde rotany artqa tartýshy komsomoles joldastarǵa sap aldynda eskertý, syndar aıtyldy. Biraq bundaı ádil syn nátıjesiz qalǵan soń ne shara?

Osy kezde aldyńǵy qatardan:

— Joldas efreıtor, máselege naqtyraq kelseńiz. Rotany artqa tartyp júrgen kimder jáne olar qaı kezde nendeı kemshilikter jiberip edi? - degen zor daýys estildi. Jurtshylyq kózi qaqqan qazyqtaı bolyp tip-tik otyrǵan er músindi eńsegeı boıly serjanttyń jelkesine qadaldy. Qalamyn tyqyldatyp qolma-qol tynyshtyq talap etken stol basyndaǵy leıtenant Kıtaıchýk qyzmetke jýyrda kelgenine qaramastan, qabaǵyn túıip, kádimgideı-aq aıdynyn syrtqa salyp otyr:

— Serjant Kýlıbaba. Sózdi bólmeńiz. Qazir baıandamashynyń ózi soǵan kele jatyr ǵoı.

Biraq rota komsorgy leıtenant megzegen mejeden shyǵa almaı, jalpylama shıyrlap keldi de, baıandamasyn jaı ǵana jaıdaq sózdermen túıindeı saldy. Ár tustan qoıylǵan biren-saran saýalǵa da kóńil kónshiterlik tushshymdy jaýap berdi dep aıtý qıyn. Otyrǵandar arasynan baıandamashyny kekep-muqaǵysy kelgen qysyr sózder de estilip jatyr.

Jaryssózge shyqqan bir-eki jaýyngerden keıin serjant Kýlıbaba ornynan kóterildi. Suńǵaq boıly, qarýly jigittiń kelbeti de qaraǵan kóz tıanaq tabarlyqtaı tartymdy. Komandır aldynda da quty qasha qoımaıtyn adamnyń keıpimen qysylyp-qymtyrylar degen ne. Gımnasterkasynyń jaǵasyn túzep, etegin tartty da, belbeýin syrt etkizip, qaıta saldy:

— Jalpy bylaı, joldastar. Efreıtor Shparonyń baıandamasy sátti jasaldy dep aıtý qıyn. Kóp nárse, árıne, qamtylmaı qalǵan. Mysaly, maǵan berilgende, men bul baıandamany basqasha jasaǵan bolar edim. Rota polk boıynsha artqy oryndardyń birinde deıdi. Nege artqy orynda? Oǵan baıandamada naqty jaýap berilmegen. Rota komandıri ózge ofıser joldastar da únemi qasymyzdan shyqpaıdy. Olar bizge áskerı jarǵynyń barlyq tarmaqtaryn durys oryndatýǵa tyrysady. Biraq kemshilik áli de kóp. Nege deseńiz, joldastar, bizdiń ishki tártibimiz oıdaǵydaı emes. Men ózimizdiń úshinshi vzvod boıynsha ǵana aıtaıyn, — dep serjant tamaǵyn kenep, bir tynystap aldy. Sonan keıin qadaı aıtyp, taldaýǵa kiriskeni — baıandamanyń osal tustary. Osy jınalysta jeke komsomol músheleriniń tártibin qaraýǵa ózi muryndyq bolǵanyn da sezdirip ótti. — Osy kóktemde kelgen jastar tórt-bes aı ótse de, armıalyq ómirdiń álippesin tolyq meńgerip boldy ma? Joq.

— Serjant Kýlıbaba, óziń de naqtyraq sóıleseń. Reglamentiń bitip qaldy, — dedi Kıtaıchýk qabaǵyn túıe.

— Máselen, qatardaǵy jaýyngerler Ianovskıı, Shýlga áskerı sabaqtarǵa tym salaq qaraıdy, — dedi serjant. — Ózgeni qoıyp, áli kúnge saptyq jattyǵýlardy durys meńgere almaı júr. Bul ne sonda? Al qatardaǵy jaýynger Taıbahtın jýyrda tym soraqy «CHP-ǵa» jol berdi. Parkke mashınanyń eki baǵyn birdeı janarmaıǵa toltyryp qoıý kerek ekendigin júrgizýshi joldastaryń bári biledi. Óz qyzmetine múlde enjar qaraǵan Taıbahtın osy qatań qaǵıdany óreskel burmalady. Sonyń saldarynan dabyl boıynsha shuǵyl shyqqanymyzda, mashınanyń benzıni bitti de qaldy. Bakty toltyrdym dep, park kezekshisin de aldaı salǵan. Ras, bul qylyǵy úshin ol tıisti jazasyn aldy... — dep, bastyrmalata sóıleı baryp toqtady. Osy jınalysta jeke komsomol músheleriniń tártibin qaraýǵa ózi muryndyq bolǵanyn da sezdirip ótken. Komsorg Shparo ekeýi de bir vzvodtan. Bylaısha oınap-kúlip, qyzmetteri jarasyp birge júrgen dos-jaran jigitter. Endi kelip jınalysta bir berip aıamaı synasyp jatyr. «Shyndyqty betke aıtý úshin, mine, osyndaı prınsıp kerek. Tegi osy Kýlıbaba — prınsıpshil jigit» dep súısine oılady rotanyń saıası jetekshisi, kapıtan Shafran.

Shparo bolsa — jýyrdaǵy esep berý-saılaý jınalysynda ǵana saılanǵan jańa komsorg. Ózge kandıdatýradan góri jurttyń oǵan toqtalý sebebi belgili. Úlken-kishi dep eshkimdi jatyrqaýdy bilmeıtin kópshil jigit. Aýyzsha sózge de bir adamdaı usta. Qyzyqty áńgimelerdi maıyn tamyza sóılegende, qalaısha qulaq túre qalǵanyńdy ózińde baıqamaı qalasyń. Bir sózben aıtqanda, bunysy da kóp adamnyń baıynan tabyla bermeıtin naǵyz jastar jetekshisine tán qasıet qoı. Biraq, soǵan qaramastan, jetekshilik jumysy áli kóńilden shyǵyp, kósile almaı jatyr. Jurttyń bárimen jatyrqamaı juǵysa ketetin Shparo tárizdi aqjarqyn jigitter qaı ujymdy da baǵaly ǵoı. Ol úshin tóńireginde teris aınalyp ketýge turatyn jaman adam joq. Sózdiń qısyny kelsin-kelmesin, janasa ketken janynyń bárimen ózimsinip sóılese beredi. Qasynda otyrǵan kisiniń sóz tyńdaýǵa zaýqy soǵa ma, joq pa, aıtqan áńgimesi janyna jaǵa ma, jaqpaı ma — ol úshin esep emes.

Aýyzsha sózge ájepteýir sheber jigittiń jazýǵa kelgende kibirtikteı berýi, uıymdastyrǵysh qabiletiniń olqy kórinýi qaıran qaldyrarlyq. Kún tártibindegi úshinshi máseleni búro múshesi retinde usynǵan shynynda da Kýlıbabanyń ózi edi. Onyń aıtýynsha, komsomoles-jaýyngerlerdiń tártibi qashanda basty nazarda bolýy, jınalys saıyn talqylanyp turýy tıis. Rotany keri tartýshy belgili bir jaýyngerler toby qalyptasqan. Azaıýdyń ornyna keıingi kezde olardyń sany ústemelep, kóbeıe túskendeı me, qalaı?

Budan keıin de komsomol músheleri kezekpe-kezek sóz alyp, ortaǵa tastalǵan taqyrypty ár pushpaǵynana tartqylap, pikir qyzdyrdy. Tıanaqty dál oılar da, ushqyr baılamdar da aıtylyp jatyr. Biraq olardyń qaı-qaısysy da jańaǵy Leonıd Kýlıbabasha sheshendik tanytyp, tyńdaýshylar nazaryn tegis baýrap ala alǵan joq.

Jaryssózge shyǵýshylar jınalys ózegine aınalǵan eki-úsh máseleni táptishteı tóńirektep, shıyrlaı sóıledi. Barlyǵynyń da synap-mineıtini - kemshilgi basym, kertartpa jaýyngerler. Der kezinde shara qoldanyp, jazalaýdyń jón ekenin aıtady.

— Qateligimdi moıyndaımyn, — dedi ornynan amalsyz turǵan Fedor Taıbahtın mektep oqýshysyndaı mińgirleı sóılep. Sosyn úlken murnyn jalpaq alaqanymen bir súıkep ótti.

— Men bakty toltyryp qoıýym kerek edi, toltyrmadym... Jazalaǵandaryńyz da durys...

— Soǵys jaǵdaıynda osy qylyǵyń úshin ne bolaryńdy bilesiń be? —degen leıtenant Kıtaıchýktyń saýalynan soń mezgilsiz tynyshtyq ornaı qaldy. — Qatardaǵy jaýynger Taıbahtın, men senen surap turmyn.

Silkileýge túsken soqtaldaı azamattyń kádimgideı quty qashyp, berekesi ketkeni — kórer kózge bir jaǵy ersi, bir jaǵy kúlkili de. Munan soń álginde attary qaıta-qaıta atalǵan Shýlga, Kıheev, Ianovskıı tárizdi jaýyngerler oryndarynan turyp, kópshilik aldynda shyǵýǵa, jibergen kemshilikteri úshin esep berýge májbúr boldy. Bulardyń árqaısysy sýyryla sóılep, sheshensýge tyryspaıdy. Kemshilikterin moıyndap, ýáde bergen bolysady. Áıteýir tezirek qutylýydy kózdegen jadaǵaı sóz be, joq, shyn yqylas pa, ol jaǵyn paryqtap baıyrqalaý da ońaı emes.

Sonymen baıandamada synalǵan komsomol músheleri kópshilik aldyna tegis shyǵaryldy. Olar oryndarynda qaıtadan jaıǵasyp bola bergende:

— Qatardaǵy jaýynger Dáýletbaev she? — dedi serjant Kýlıbaba ornynan turyp. — Ol da sóılesin. Aıtsyn nege tártip buzǵanyn.

Jınalysqa qatysýshylar sál-pál qozǵalaqtasyp, tóralqadaǵylar bir-birine qarasty. Jınalysty júrgizýshi leıtenant Kıtaıchýktyń óńindegi suraý nyshany taıǵa basqan tańbadaı aıqyn.

— Toqta, ne deısiń, serjant Kýlıbaba? Jınalysqa taǵy kimdi salý kerek deısiń?

— Qatardaǵy jaýynger Dáýletbaev she? Ol da tártip buzǵan. Ótken joly Taıbahtınmen tóbelesip qalǵan sol.

— Toqtaı tur. Sen jańa ony baıandamada synap pa ediń? — dep, leıtenant endi jurt aldyna shyqqaly daǵdyly sózýarlyǵynan aırylyp, úndemeı ǵana ishtteı tynyp otyrǵan komsorg Shparoǵa buryldy.

— Joq, baıandamada onyń famılıasy atalǵan emes.

— Báse, men de estigim joq. Endeshe, joldas serjant, baıandamada synalmaǵan, tipti aty atalmaǵan komsomol múshesinen túsinik talap etkenimiz qalaı bolar eken? Jáne taǵy jurt aldyna turǵyzyp qoıyp.

— Aıtyp otyrmyn ǵoı, joldas leıtenant, ol qyzmet babynda júrip tóbelesken. Ondaı tosyn oqıǵany qalaısha nazardan tys qaldyramyz? Aıtsyn nege tártip buzǵanyn, — dep, serjant ta beriser emes. Rotanyń saıası jetekshisi otyr-aý, kópshilik aldynda komandırden bir nárseni talap etkenim yńǵaısyz-aý dep qysylyp-qymtyrylar degen ne.

Kıtaıchýk juqalań kelgen astyńǵy erinin tistep, sál daǵdaryp qalǵandaı boldy da, jalt burylyp kapıtan qarady. Lyp-lyp etken qımyly jyldam jigittiń, minezi de shapshań. Oǵan kerisinshe asyǵýdy bilmeıtin sabyrly kapıtan Shafran ornynan bul joly da aqyryn kóterilip, daǵdarysty jalǵyz aýyz sózben bir-aq túıdi:

— Jekelegen komsomol músheleriniń de tártibin qarap jatyrmyz. Jańa kemshilikterin moıyndap, qyzaraqtap jatyr ǵoı jigitter. Endi kelip máselesi arnaıy qaralmaǵan adamdy jınalysqa salǵanymyz durys emes. Shynynda da tóbelesse, biz neǵyp ondaı oqıǵany estimeımiz? Mine, vzvod komandıri bar, ózińiz bar, joldas serjant qajet bolsa, bul máseleni vzvodta arnaıy talqylańyz. Al, qazir myjyp otyrýǵa mejeli ýaqyt bitti, — deı kelip, kapıtan jınalysty qorytyndylaýǵa kóshti.

Aqyryn sóılegenimen, árbir sózi eń túpkirdegi kisiniń qulaǵyna da aıqyn estiledi. «Bul kisiniń daýsynda ne keremet bar ózi? Aıǵaılap otyrmasaq, ózimiz jurtqa oıymyzdy jetkize almaımyz. Bizdiń zampolıt tipti tynysh adam ǵoı» dep oılady Kýlıbaba ornynda sál shalqaıa túsip.

— Mundaı jınalysty bárimizge de paıdaly dep túsiný kerek úshin ǵana emes, sizderdiń komandırlerińiz myna maǵan leıtenant Kıtaıchýkka de, máselen, osy áńgimeniń bereri az emes, — deı kelip, kapıtan jalpylama kirispeden naqty áńgimege aýysqan sátinde de bir qalypty qońyr únin buzǵan joq. Kemshiliktiń túp-tórkinin árbir jaýyngerdiń jeke basynan izdegen durys ta. Armıa sizderdi Otan qorǵaýǵa saqadaı saı etip daıarlaýy úshin adam boıyndaǵy moraldyq kem-ketikti de túzetý shart.

Biraq, joldas komsomolester, máselege birjaqty kelýdiń qashanda zıany bolady. Máselen, Taıbahtınniń qyzmetke enjar ekenin osy ýaqytqa sheıin baıqadyńyzdar ǵoı. Sonda, myna qarýlas joldastary qandaı shara qoldandyńyzdar? Siz, serjant Kýlıbaba, komsomol belsendisi retinde óte jaqsy sóıledińiz. Men tipti sizdi sheshen sóıledińiz der edim. Aıtqan pikirlerińizge de daýym joq. Biraq, kishi komandır retinde osy jaýyngerlermen qandaı jumystar júrgizdińiz?..

Efreıtor Shparo, siz — rotaǵa jańadan ǵana saılanǵan komsomol jetekshisisiz. Biraq armıada adam tez eseıedi. Ózińizdi jedel qolǵa alǵanyńyz durys der edim. Ýaqyt munda kútip turmaıtynyn, ýaqyt degen qymbat nárseniń batpaq joldaǵy mujyq arbasy emes ekenin eskereıik...

Armıa zańyn buzýshylardy jarǵy tártibimen jazalaý bir jón de, osylaısha ujym talqysyna salý — óz aldyna bir sabaq. Endeshe búgingi komsomol jınalysy bárimizdiń boıymyzda paıdaly iz qaldyrsyn dep seneıik.

İİİ taraý

Batpaqty toǵaı /Dáýletbaev/

Leıtenant Kıtaıchýk kirip kelgende, serjant Kýlıbaba keýdesin shalqaıa kerip, bokstyń ishinde árli-berli adymdap júr edi.

— Vz-v-o-od! — dep, qaldy ol komandırin qasyna taqaǵanda bir-aq kórip. Der kezinde tıisti ámir berilmese, vzvod komandıriniń tákappar minezdi orynbasary komandırinen sóz estip qalýy ábden yqtımal.

— Iá, joldas serjant, jaǵdaı qalaı? — dedi leıtenant sál-pál syǵyraıa qarap. Kóbinese kóńildi júretin onyń kishire kókshil kózderi keıde osylaı qýlyq ushqynyn shashyp, syǵyraıa qalatyny bar.

— Joldas leıtenant, baıandaýǵa ruhsat etińiz...

Vzvod komandıri degen ájepteýir aty bolǵanymen, óz áriptesterimen salystyrǵanda, leıtenant Kıtaıchýk — eńbek jolyn endi bastaǵan kókórim. Ýchılısheden alǵan biliminiń áseri me, áskerı ómirdiń álippesine de bir kisideı jetik kelgen oıdy ishine búgip qalý daǵdysynda joq aqkóńil jigittiń minezindegi artyq-kem tustar baǵynyshty jaýyngerlerine de belgili bola bastaǵan. «Júre kele túzeler. Qaıraty boıyna syılaı, tasyp turǵan albyrt jas qoı, — dep baǵalaıdy kapıtan Shafran onysyn. — Ýchılıshe qabyrǵasynan kelgeni keshe ǵana. Áli úırenedi, bastyǵady...»

Ofıserlik qyzmetti jańa bastaǵan jastardyń áskerı jarǵyǵa, resmı qarym-qatynasqa jete mán berý tán bolyp keledi. Ujymda qyzmet isteıtin ofıserlerdiń kópshiligi bir-birimen qol alysyp, kádimgi jaqyn adamdarsha amandasyp jatady ǵoı. Al leıtenant Kıtaıchýk bolsa, qolyn sheshkesine aparyp, ásker tártippen sirese qalýǵa beıim. Baǵynyshtylarynynan da talap etetini — osyndaı resmılik. Kapıtan Shafranmen qoldasyp amandasa beretin Kýlıbaba endi ózindeı jas jigittiń aldynda laýazymyna bola jańa túsken kelin qusap syzylyp turýǵa májbúr.

Vzvodtyń qazarmaǵa qaıtatyn mezgili taıaý. Al mana arnaıy tapsyrmamen ketken eki jaýyngerdiń bireýi áli oralmaı jatyr. Búgin tústen keıin ýaqyt kestesi boıynsha rotada aldyn ala daıyndyq sharalary júrgizilgen. Vzvodpen shuǵyldanyp jatqan — dál qazir komandırdiń ózi emes, onyń orynbasary. Toǵaıdyń batys jaq shetindegi ordy kómip kelýge leıtenanttyń tapsyrmasy boıynsha jumsaǵany — Dáýletbaev pen Vannıkov. Ótken aptadaǵy tasqyn BMP-ǵa arnap qazylǵan ordy sýǵa toltyryp, iske alǵysyz etipti. Paıdalanýǵa jarymsyz shuńqyrlardy kómip tastaý jóninde rota komandıriniń ózi arnaıy tapsyrma qoıǵan edi. Ondaı transheıalar endi tasty-tastaqty bolyp keletin ór jaqtan qazylmaq. Tapsyrmany der kezinde oryndaǵan Vannıkov qaıtyp keldi, al onyń serigi uıalmaı-qyzarmaı, keshteý oralatyny jóninde sálem aıtyp jiberipti.

— Mundaı betimen ketýshilikti buryn-sońdy kim kórgen, joldas leıtenant? Ne istegisi kelse, sony istep, ábden jaman úırenip alǵan, — osyndaı saldofondar. Tek siz ǵana ruhsat etińizshi, kelgen soń, onymen men ózim aınalysaıyn.

Myna habarǵa shynymen tańyrqaǵan vzvod komandıri qabaǵyn serpe, qıǵashtaı qaraǵan kúıi orynbasarynan kóz alar emes. Aıaq astynan tuńǵıyq oıǵa ketken adamdaı meńireıip sál turdy da, jalt qımylmen bilegindegi saǵatyna qarady:

— Vzvod, sapqa tur!

Kún kestesi boıynsha jumys ýaqyty da bitip qalǵan eken. Endi keshki tamaqqa deıin — tynys saǵaty. Kúni boıǵy tynymsyz qozǵalystan búginshe moıyn bosatyp, demalýǵa bet alǵanyńdy deneńmen sezinetin rahatty sát.

Leıtenant Kıtaıchýk bólimshe komandıriniń birine vzovodty kazarmaǵa alyp barýǵa ámir etti de, ózi orynbasarymen keıindep qaldy. Osyndaı ońashada jańaǵy yńǵaısyz habardyń anyq-qanyǵyna jete túspek.

— Anyqtashy, múmkin onyń densaýlyǵyna birdeńe bolǵan shyǵar.

— Joq, ol ne degenińiz Vácheslav Iýrevıch, — dedi serjant komandırin áskerı laýazymymen ataý tártibin buzyp. Resmı qatynastan attap, leıtenantqa ishteı bir taban jaqyndaı túsikisi kelgen syńaı bar. — Vannıkov adal da úlgili jaýyngerimiz emes pe. Ol eshqashan qate aıtpady. Dáýletbaevtyń ámirge baǵynǵysy kelmeı, bultalaqtap júretinin sezip edim. Osy joly da ádeıi istep otyr.

— Nege óıtedi ol, — dep, Kıtaıchýk júrisin baıaýlata tústi.

— Komandırlerge eregesedi. Máselen, ótken jolǵy komsomol jınalysynda men ony shymbaıyna batyra synadym ǵoı. Sonyń esesin osylaı qaıtarmaq. Ózge synalǵandar keıin qyńq degen joq. Al mynaý bolsa... Kırgızdardyń bári osyndaı topas pa, bilmeımin. Ózińiz baıqańyzshy, berdeme aıtsań, razy bolmaı, ylǵı kúńkildep júredi ǵoı. Azamattyq kezdegi pasyqtyǵyn bizge de jasaǵysy keledi. Onysy bola qoımas endi...

Vzvodqa jýyrda ǵana komandır bolyp kelgen jas leıtenant jaýyngerlerdi áli tegis tanyp-bilmeı jatqan tárizdi. Ótken joly tóbelesti degesin ǵana álgi Dáýletbaevqa kóńil bólgeni bar. Nazar aýdarýǵa turatyn bálendeı eleýli qylyq kórsete qoımaǵasyn ba, ertesinde-aq ony umytyp ketip edi. Kóbinese zer salyp, qadaǵalap júretini — Ianovskıı, Kıheev, Taıbahtın tárizdi qolaısyz tizimge ilingender.

— Á, solaı ma? Onda óziń kór, — dedi leıtenant qysqa ǵana. Sol eki arada tyǵyz habar kelip qaldy da, vzvod komandıri jaýyngerlerden bólinip, shtabqa qaraı burylyp ketti.

— Óne boıyn yza syzdatyp, kárlene qalǵan kezde serjant Kýlıbabaǵa taısalmaı kóz kóz júgirtýdiń ózi qıyn. Qalyńdaý qastary doǵalana súzisip, alaqandaı kók kózderi shatynap shyǵa keledi. Shyqshytynyń bulshyq etteri oınaqshyp, tistenip alatyny bar. Qazirde janyna jan jýymas sondaı bir zárli kúıde. «Men oǵan kórsetemin, — deıdi ishinen nyǵyzdana. — Shamasyn bilmeıtin chmo menimen nesine eregese me? Qaı bir tyǵyz sharýasy bola qoıdy deısiń. Maǵan kórsetip otyrǵan qyry ásheıin. Sondaǵy maqsaty — júıkemniń myqtylyǵy synaý. Mine, kırgız... Qazir aqyryp-jekirmeı ádeıilep jynyna tıe sóıleıin».

Keshikken jaýyngerdiń tulǵasy kórinismen, vzvod komandıriniń orynbasary Kýlıbaba raport tyńdaýǵa daıarlanyp, ishteı sirese qaldy. «Kórermin qazir kúsheıgenińdi. Ne dep aqtalarsyń eken bálem?».

Mássaǵan, kerek bolsa. Dáýletbaev muny ańǵarmaǵan adamdaı jaılap basyp, qasynan ótip bara jatyr. Kisi ǵurly kórip moıyn burar degen ne tipti. Aıaǵyn tyrp-tyrp basyp, salbyraǵan basyn kóterer emes.

— Qatardaǵy jaýynger Dáýletbaev!

Dáýletbaev amalsyz qaıyryldy. Aýzynan shyqqan sóz de yrqynan tys:

— Men.

— S-sen, — dedi Kýlıbaba ustamdylyq jóninde ózine bergen ýádesin taban astynda ózi byt-shytyn shyǵaryp. — Nege kelip baıandamaısyń? Qaıda júrsiń manadan beri? A-a? Aıt deımin men saǵan.

— Men jańa baıandaǵam... Óziń estimediń.

— Eı, sen áńgimeshi. Sen ózi qalaı-qalaı sóılesiń-eı menimen? Qane, jarǵy boıynsha durystap baıanda. Bol, tez!

Qatty shyqqan daýys qazarma mańynda júrgen jaýyngerlerdiń nazaryn aýdaryp, bári lezde beri qaraı qulaq tigip úlgeripti. Muny endi ekeýi de baıqaǵan. Qurǵaq egesti kúrt tyıyp, kelesi sátte-aq resmı qalypqa túse qalǵandary sodan bolar.

— Men baıandadym, joldas serjant.

— Neni, baıandadym? Qashan jáne kimge baıandadyń?

— Nege keshikkenimdi bólimshe komandırine. Sizden buryn men ol kisini jolyqtyrdym.

— Jaraıdy, endi keshigý sebebin maǵan baıandańyz.

Qysyqtaý shegir kózderi jylt ete túsip, Dáýletbaev sál múldirip qaldy. Serjant qataıǵan daýyspen ámirin qaıtalaǵannan keıin ǵana baryp, áldene dep kúbirledi. Sebebin aıtqysy kelmeı, bultaryp turǵany bep-belgili edi. Ózine baǵynyshty jandardan bulaısha meseli qaıtyp kórmegen órkókirek serjant qyzara tutanyp ketti.

— Á-á, solaı ma? Nege sonda? — degen úninde estigen qulaqty eriksiz tiksinetin zárli zil bar. Biraq jóp-shóńki nárseńe ońaıshylyqpen qaımyǵa qoımaıtyn Dáýletbaevty keýdemen yqtyryp alý ońaı emes.

— Vzvod komandırine bir-aq málim etemin, — dedi ol qaıtadan erkinen qalyp. — Saǵan emes. Sen báribir túsinip jarytpaısyń. Jazalaı ber jazalaǵyń kelse, — dep, sózdi uzartyp áýreletip jatpastan, bir-aq qaıyrdy. Kádimgi dúńk etpe noqaı adamnyń ǵana aýzynan shyǵatyn sózder.

Keńes armıasyndaǵy jaýyngerlerdiń qalyptasqan qarym-qatynasyna azdap tompaqtaý keletin tik jaýap... Ashýy asqynyp, tepsinip turǵan serjant úshin endi sheginer jer qalǵan joq edi. Ózine tán ór qalpynda basyn ántek shalqaıtyp, qolyn shekesine qoıdy da:

— Qatardaǵy jaýynger Dáýletbaev! Jumys ornynan belgilengen ýaqyttan eki saǵat kesh oralǵanyń úshin, jarǵy tártibin buzyp, bastyǵyńnyń bedeline nuqsan keltirgeniń úshin kezekten tys úsh narád jarıalaımyn, — dedi de, kilt burylyp, adymdaı jóneldi...

Kún qońyrsalqyndaý bolyp tursa da, qazarmanyń esik, terezeleri ashyq. Rota kezekshileri álginde ǵana jatyn oryn kýbrık ishin tap-tuınaqtaı ǵyp súrtip alǵan, endi turmystyq bólmelerdi jınastyryp júrse kerek.

Áskerı qyzmetten bir sát moıyn bosatyp, qarq bolyp qalǵan jaýyngerler arqa-jarqa. Bireýler qaljyń, anekdot aıtyp, qarqyldaı kúlisse, endi bireýleri aq jaǵa tigip, túıme qadap degendeı, ıne-jippen áýre. Osyndaıda kitap oqý, hat jazý tárizdi sharýalar da qabattasa kóbeıip ketedi.

Turmys qajetin ótegennen keıin sport alańyna, ývolnenıege asyǵýshylar da kezigedi. Árkim ózi unatqan iske beıim. Taıbahtın, Shparo anekdot tyńdaýshy topty tolyqtyrsa, Vannıkov turmys bólmesinde ústi-basyn jóndeýmen ábiger bolyp júr.

Esik kózindegi dnevalnyıdyń (táýliktik kezekshiniń):

— Rot-a-a! — degen ámiri estilgen kezde Kýlıbaba men úsh-tórt jaýynger ústi-bastaryna zer salyp, aınanyń aldynda tur edi. Kazarma esiginen joǵary shendi ofıser engen jaǵdaıda nemese áldeqandaı dabyl túskende aıtylatyn sóz.

— Erkin tur! İsteı berińder sharýlaryńdy.

Úshinshi vzvodtyń komandıri Kıtaıchýktyń daýsy. Oǵan ilese áldekimniń báseń sóılegeni estiledi. Ár jerden jaýyngerlerdiń keıı kúńkildegen únderi de qabattasyp qaldy:

— Taǵy da Kıtaıchýk pa? Osy leıtenant-aq tynym tappaıdy eken.

— Ras-aý, eń quryǵanda, demalys kúni úıinde otyrmaı ma? Qaqańdap keledi de turady.

— Qyzmetke jańa kirisken saryaýyz ǵoı... Sóıtpese... ony da shýgaıt etedi ǵoı.

— Bizge báribir, biz basqa vzvodtanbyz.

— Oı, qasyndaǵysy zampolıt Shafran ǵoı.

— E, ol kisi bolsa, saspańdar. Zampolıt bizge eshqashan urysqan emes, — dedi Taıbahtın.

— Shaljımaı, tur ornyńnan. Renjı qalsa, urysqannan arman ǵyp uıaltyp tastaıtyny bar. Taǵy da saǵan bola qyzaryp júrmeıik...

Kezekshi serjant áldeqaıda júrip, ofıserdiń kelgenin keshirek estise kerek, abyrjyńqy daýyspen aıqaılaı baıandap jatyr:

— Joldas kapıtan, úshinshi rota jaýyngerleri tynyǵý saǵatyn ótkizý ústinde. Eki jaýynger narádta júr, tórt adam ývolnenıege barýǵa jınalýda...

Kózderi tynymsyz júgirgen qımyly shapshań leıtenant qazarma bólmelerin jaǵalaı aralap ketti. Ara-arasynada eskerý jasap, keıı sóılep, jaıbaraqat jurtty qozǵaı bastady. Eti tiri tynymsyzdaý adam bolǵanymen, Kıtaıchýktiń eki aıaqty bir etikke tyǵatyn jónsiz qytymyrlyǵy joq edi. Dárejesi artyq saıası jetekshiniń aldynda jınaqylyq, ıelik tanytqan túri bolsa kerek.

Kapıtan Shafran jaýyngerlerdiń hal-jaǵdaıyn suraı júrip, kýbrıktiń ishine qaraı kirdi. Jigitter de onyń tóńiregine úıirile qalypty. Kapıtanmen qandaı taqyrypta da qysylmaı áńgimelese alasyń. Ózi de keıbir komandırlerdeı taq-tuq jaýappen shektelip, syrtqa teppeı, azamattyq ómirdegi sıaqty kez kelgen kisige ish tarta sóıleıdi.

Qazir de sol minezimen kimniń nemen shuǵyldanyp jatqanyn, úıden hat-habardyń bar-joǵyn surap degendeı, erkin áńgimege qaraı tizgin tartty. Jigittermen birge teledıdardan kórsetken keshegi fýtbol oınyn da taıynbaı taldaýǵa kirisipti. Jaǵalaı qorshaǵan jaýyngerler arqa-bastary keńı túsip, jamyraı ún qatysady. Áıtpese, qazarmaǵa kirgen ofıser ataýlynyń eki aıaqty bir etikke tyǵyp, qýyra keletin ádeti.

Jiti kózben qazarma ishin túgendep shyqqan leıtenant Kıtaıchýk orynbasaryn ózine shaqyryp aldy. Vzvodtyń túnnen bergi jaǵdaıyn túgeldeı surap keldi de:

— Iá, aıtpaqshy, — dep oılanǵan kezdegi daǵdysymen kókshil kózderin syǵyraıta qarady. — Anaý, álgi... keshegi tártip buzǵan jaýynger qaıda? Kórinbeıdi ǵoı.

— Kimdi aıtasyz, joldas leıtenant? Kıheev pe? Kıheev kapterkany jınastyryp jatyr.

— Joq, ol emes. Ana keshe batpaqty toǵaı jaqtan keshigip keletin jaýyngerdi aıtam.

Vzvodqa komandır bolyp taǵaıyndalǵanyna bir-eki aıdyń júzi ótse de, leıtenanttyń barlyq jaýyngerdiń famılıasyna esine saqtaı qoımaıtyny túsiniksizdeý. Kópshiligin jatqa aıtyp saırap turǵanymen, jarqyldap kózge túspeı, tasada júretin keı jigitterdiń aty-jónin umyta beredi. Minezinde bar salaqtyq pa, álde enjarlyq pa, ol jaǵy da beımálim.

— Iá, ıá, sol Dáýletbaevty surap turmyn.

— Men ony kýhnáǵa, narádqa jiberip edim.

— Qalaısha? Búgin bizdiń vzvodtyń kezegi emes qoı.

— Men ony narádqa kezekten tys jiberdim. Ondaı tártipsiz jaýyngerdi jazyqsyz qaldyrýǵa bolmaıdy ǵoı. Myna jaýapqa Kıtaıchýk áýelinde qasyn kere:

— A-a, — dep kelisken syńaı tantyp turdy da, ile júzi qaıtadan túksıe tústi.

— Toqta, toqta! Ondaı qıqar jaýyngerdi tártipke shaqyryp, tárbıelegenińe qarsylyǵym joq. Biraq qalaı jazalaý jóninde ózińnen joǵary kisilermen kelisýiń kerek emes pe?

— Onyńyz ras. Keshe ózińiz bul jóninde ruhsat bergensiz. Starshına da qarsy emes... Endi ózińiz oılap kórińizshi, Dáýletbaevtyń bul qylyǵy armıanyń ishki tártibin syılamaǵandyq qoı. Men oǵan bul jaza az dep túsinemin.

Ekeýara jaýaptasýǵa retin taýyp, Taıbahtın de bir aýyz pikir qystyryp jiberdi. Keshe ǵana óziniń komsomol jınalysynda talqyǵa túsip, synǵa ushyraǵanyny umytyp úlgirgen sıaqty. Kúná ataýlydan ada, júzi jaryq adamdaı jaırań-jaırań etedi:

— Ómir degen ádiletti ǵoı, joldas leıtenant. Menińshe, bári oryn-orynymen.

— Neni aıtasyń, Taıbahtın?

— Mysaly deımin de. Jańaǵy tártip buzǵan Dáýletbaev jazasyn alyp, narádta júr. Al rotamyzdyń maqtanyshy bolǵan úlgili jaýyngerler sol ýaqytta qydyrýǵa bara jatyr. Basy bizdiń — Lená. Kýlıbabany aıtamyn. Mine, ádilettilik degen osy bolýy kerek.

Sony aıtty da, Fedor bir úlken sharýany tyndyryp tastaǵandaı, ushy kóterińki, etege kósile bitken úlken murynyn jeńimen úıkep-úıkep jiberdi. Serjanttyń bedelin asyrýǵa aıtýly úles qosqandaı ájepteýir mardymsyp tur.

— Durys aıtasyń, Taıbahtın, —dedi leıtenant kózderin endi qýaqylana syǵyraıtyp.

— Sol ádilettilikke sensek, óziń qaı jaǵyna shyǵar ediń? Narádqa ma, joq, qydyrýǵa ma?

Qaýmalaı qorshap, áńgimege qulaq túrip turǵan jaýyngerler oqtaı tıgen myna jaýaptan keıin barlyǵy bir kisideı qarqyldap kúlip jiberisti. Aıdyny asyp, kóńili kóterilip turǵan Kýlıbaba leıtenanttyń ruqsatymen kelesi sátte sart-surt basyp, Shafrannyń aldyna jetip bardy da:

— Joldas kapıtan, ývolnenıege baratyn toptyń ketýine ruhsat etińiz. Top basshysy — serjant Kýlıbaba, — dedi sańqyldaı daýystap.

İV taraý

Ońashada /Vannıkov/

Dáýletbaevtyń tártibi týrasyndaǵy arnaıy áńgime ertesinde rotanyń saptyq jınalysynda qozǵaldy. Serjant Kýlıbabanyń raporty boıynsha jaýyngerdiń bul qylyǵy shynynda da negizsiz, ishki qyzmet jarǵysynyń talaptaryna qaıshy dep tanyldy. Onyń jazalaýyna qarsy pikir aıtyp, qorǵaı sóılegen eshkim bolǵan joq. Sózin támamdap syrtqa bettegen saıası jetekshiniń qasyna kenet qatardaǵy jaýynger Vannıkov jetip keldi de, bir-eki aýyz sózben ońasha áńgimeleskisi keletinin málimdedi.

— Iá, baıandaı berińiz, — dedi kapıtan Shafran ekeýi qazarmadan shyqqanan keıin. Taldyrmash denesi qaǵilez soldat qatar turǵanda Shafrannan bıikteý. Sonda da boıyn tik ustaǵan kúıi jyldamdata sóıledi.

— Meniń aıtaıyn degenim álgi... Dáýletbaev jaıly. Menińshe, bul joly onyń jazyǵy joq. Múlde kinásiz deı almaımyn... Sonda da.

— Iá, transheıany kómýge ekeýiń birge bardy dep edi ǵoı.

— Birge bardym, joldas kapıtan. Biraq Dáýletbaev tártip buzaıyn degen joq. Qaırańdap jatqan balyqtar kezdesip qaldy da... Ol solardy qutqaramyn dep aınaldy.

— Ony estidim ǵoı. Sonda ne degińiz kelip edi?

— Menińshe, serjant Kýlıbaba tym artyq ketti. Bul joly jazalamaý kerek edi. Túsiný kerek edi Dáýletbaevty. Keshirińiz, men sizge serjantty jamandaıyn dep turǵanym joq.

Jaýynger ústi-basyn sebepsiz sıpalap, qıpaqtap qaldy.

— Dáýletbaev, shamasy, dosyńyz boldy ǵoı.

— Joq, dosym emes... Shynyn aıtqanda, bir bólimshede júrsek te, biz áli dostasa ketkemiz joq.

— Qalaı, qalaı deısiz?.. Qane, asyqpaı baıandańyzshy ózi, — dep, kapıtan kidire tústi de, aleıa boıyndaǵy oryndyqqa qaraı buryldy. Qalyń kirpikti úlkendeý qara kózderinde sál-pál tańyrqaý nyshany. — Iá, qalaı boldy, basynan aıtyńyzshy, — dedi ekeýi de tize búgip jaıǵasqannan keıin.

Alǵashynda batylsyzdaý kibirtikteı shyqqan jaýyngerdiń jýas úni birte-birte baısal tartyp, ózine saı kádimgi tabıǵı arnasyna túsip edi. Onyń aıtýynsha oqıǵa bylaı bolypty.

Ózin jastaıynan tártipke baǵyndyryp úıretken Vannıkov — moınyndaǵy tıisti sharýadan ózgege alańdaýdy bile qoımaıtyn jigit. Ásirese, áskerı tapsyrmany oryndaý kezinde ózine berik. Ótken joly transheıalardy kómip, bar jumysty bitirgesin, dereý qaıtýǵa jınalǵany da sondyqtan.

Biraq joldasynyń bul kezekti áreketine Dáýletbaev onsha eleńdeı qoımaǵan. Eleńdeý bylaı tursyn, áli sharýasy bitpegen adamdaı tym jaıbaraqat ustapty ózin. Qaıtý máselesin qaıtalaı esine salǵan Vannıkovke birshama ýaqyt meńireıe qarap turyp:

— Sen júre ber. Men qalamyn. Osy jerde usaq-túıek jumys isteımin, — degen bar bolǵany. Odan keıingi suraýlarǵa jibi túzý jaýap berip jarytpaǵan. Kúregin ıyǵyna salyp, bólimge qaraı bettegen Vanıkovke bylaı shyǵa bere: «Tym qurysa Dáýletbaevtyń ne istep jatqanyn kóreıinshi» degen oı túsedi. Sóıtip, álgi izimen qaıta kelse, Dáýletbaev kúregin jumsaq qyrtysqa qyrshyldata qadap, aryq qazýǵa kirisip ketipti. Sóıtse, áneýkúngi sel bolǵanda toǵan jyrylyp, qasyndaǵy bir oıpattaý jerdi sýǵa toltyryp tastaǵan eken. Endi birer kún ótkennen keıin álgi sý tartylyp, túbine aǵyp kelgen usaq balyqtar qyrylýǵa aınalǵan kórinedi. Dáýletbaevtyń bar sharýasy aryq qazyp, álgi shuńqyrdy toǵanǵa jalǵastyrý, sondaı amalmen balyqtardy qyrylýdan aman saqtap qalý ǵana bolypty.

— «Júr, keteıik. Jigitterge aıtsaq, bul jumysty qazir-aq bitirip tastaıdy» degenime ananyń kónbeı-aq qoıǵany, — dedi tyńdaýshynyń yntaly ekenin baıqaǵan Vannıkov sheshile túsip. — «Bar, sen keshikpe. Keshikseń, ekeýmiz de bosqa jaman atty bolamyz» dep, meni janyna jolatar degen ne? Jalpy men ózi osy jigitti onsha túsinbeımin. Op-ońaı nárseni sonsha qıyndatqanyn uǵa almadym.

— Endi kózińmen kórgenińdi kelgesin dereý málim etpediń be? — dep, olaqtaý aıtylǵan áńgimeni shydammen tyńdap otyrǵan kapıtan osy jerge kelgende, alǵashqy saýalyn qoıdy.

— Dáýletbaev ózi aıtty, bul jóninde eshkimge tis jarma dep. Jurtty shýlatyp, qaıtesiń dedi...

— Sonyń aıtqanyna kónip, úndemediń á? Sóıtip shyndyqty jasyryp qaldyń ǵoı.

Saıası jetekshiniń úninde jazǵyrý bar ekenin sezip, Vannıkov basyn tuqyrta, úndemeı qaldy.

— Al jaraıdy, joldasyńa bergen ýádeden shyǵa almadyń delik. Endeshe jańaǵy talqylaý kezinde bolǵan jaıdy nege ashyq aıtpadyń?

— Yńǵaısyzdandym, — dedi sálden keıin jaýynger qaıta batyldanyp. Juqala óńi áli de qyzaryńqy. — Jańa sapta turǵanda ádeıi qarap edim, Dáýletbaev basyn shaıqady. «Keregi joq, tis jarma» degeni. Bir jaǵy sondyqtan da táýekel ete almadym...

— Solaı de! — dep, kapıtan Shafran oıly pishinmen únin soza sóıledi. — Keshir, Vannıkov, aty-jóniń tolyq qalaı edi?

— Stanıslav... Stanıslav Konstantınovıch.

— Menińshe, bylaı Stanıslav Konstantınovıch. Sen osy arada bir qatelik jasaǵansyń. Bolǵan jaıdy basshylyqqa der kezinde málim etý kerek edi. Árıne, ýaqytynda oralmaǵany úshin Dáýletbaevty jazalaǵan durys... Biraq, bul arada basqa da oılanatyn jaıttar bar ǵoı. Balyqtardy qutqarý degen sóz ol — ıgilikti is. Igilikti is jasaǵan adamdy jazalaý, bir jaǵy durys ta bolmas, — dep kapıtan sózine bir tynys jasap aldy. — Qysqasy, sen jańaǵy maǵan aıtqan áńgimeni, joldastaryńnyń aldynda aıtyp beresiń. Oǵan táýekeliń jetedi ǵoı?.. Úndemeısiń, á? Buryn kópshiliktiń aldynda sóılep kórgen joqsyń, qysylasyń. Túsinemin ol jaǵyn. Biraq, dosyńdy bul arada qorǵap qalatyn eń aldymen ózińizsiń. Esińde bolsyn, men emes, óziń...

— Keshirińiz, joldas kapıtan, Dáýletbaev — meniń dosym emes... Jańa aıttym ǵoı. Jalpy onyń...

— Iá, qysylmaı aıt!

— Jalpy onyń dosy az... Bizdiń aramyzda deımin...

— Nege olaı sonda?

— Men bilmeımin ol jaǵyn. Jalpy Dáýletbaev ózi bir túrli adam ǵoı. Túsiný qıyn ony...

— Jaqsy, — dedi kapıtan áńgimeniń aqyryna qaraı. — Álgi aıtylǵandaı, birge júrgen jaýyngerler shyndyqty bilýi tıis qoı. Seniń sóziń tek sol úshin ǵana kerek.

Vannıkov, Taıbahtın, Dáýletbaev, Shparo armıaǵa bir mezgilde shaqyrylǵan jigitter. Kýlıbabanyń abyroıly qyzmetti bulardan jarty jyl buryn bastaǵany bar. Onyń ústinde serdant, vzvod komandırleriniń orynbasarlary. Bylaıǵy jurttan bir bas, bir ıyq joǵary turǵan aıbyndy jigittiń aldyńǵy topqa qaraǵan ózgesheleý kórinip turýy zańdy da tárizdi.

— «Onyń bárine daýym joq, — dep kóńilin pástetip ketken enjar oılardy Stanıslav ári qaraı sabaqtaı tústi. — Zampolıtke oıymdy jetkizip túsindire almaǵan tárizdimin. Ofıserlerdiń ishinde kisini durys aıta almaǵan osy kisi deýshi edi soldattar. Soǵan oıymdaǵyny aıtyp, jetkize almadym-aý...

Shyntýaıtyna kelgende, sonshalyqty nesine kúıinem? — Syzdyqtaı quıylǵan oıdyń arnasy kenetten kilt ózgerdi. — Qaıdaǵy bir kırgızǵa bola qaradaı taýsylyp turǵanym ne sonsha? Onymen eshqandaı dostyq qatynasymyz joq qoı tipti. Men advokat bolatyndaı kim ol? Jáne ári-beriden keıin men emes, nege ony basqalar qorǵamaıdy?...»

«Árıne, bárine ózi kináli Dáýletbaevtyń. Jańa zampolıt durys aıtyp otyr: ony qorǵamaý kerek, kerisinshe tárbıeleý kerek. Al jazalaý... múmkin, jazalaý da qajet bolar, Kýlıbaba aıtqandaı. Iá, ıá, meniń kóńilime qonbaǵany sol jazalaý emes pe? Oılap qarasam, meniń narazylyǵym osy jazalaýǵa baılanysty, serjant Kýlıbabanyń Dáýletbaevqa tıse beretindigine baılanysty týǵan eken ǵoı. Iá, ıá, Kýlıbaba men Dáýletbaev arasyndaǵy ádiletsiz qarym-qatynasqa oraı. Men oıymdy durystap aıta almadym jańa...»

Vannıkovtyń oıyna ájepteýir azyq bolǵan álgi bir Dáýletbaev degen kırgız Shafrannyń da buryn onsha nazar aýdara qoımaǵan adamy. Qaı ujymda bolsyn, aldymen kózge túsetinder — jarq-jurq etken juldyzdar nemese kejegesinen keıin tartqan nasharlar ǵoı. Shafrannyń shamalaýynsha, Dáýletbaev osy eki toptyń ekeýine de jatpaıtyn sıaqty edi. Kertartpalar qatarynda atalatyn famılıalar qashannan kóńilinde jattaýly. Kıheev, Taıbahtın, Shýlga, Ianovskıı degender. Olarmen kishi komandırler múmkindiginshe jumys júrgizip keledi, saıası jetekshiniń ózi de jeke áńgime ótkizip otyrýdy umytpaıdy. Al myna Dáýletbaev...

Orta boılydan alasa, tórtbaqtaý jigittiń áketip bara jatqan jamanshylyǵy baıqalmaıdy. Rotaǵa kelgen jeti-segiz aıdyń júzinde elden erekshe bóten qylyq kórsetkeni jadynda joq. Tipti anyqtap qarasa, óziniń eleýsizdeý óń-túsi de adamnyń esinde jóndi qalmaıdy. Serjant Kýlıbaba sońǵy kezde onyń famılıasyn olqysynǵan únmen birer ataǵan kezde de bálendeı mán bere qoımaǵan. «Sonda bul ne bolǵany? — dep oılady kapıtan Shafran álgi áńgimeniń áserinen áli aıyǵa almaı. — Kertartpa nemeler azaıýdyń ornyna kóbeıip bara jatyr ma? Joq, tárbıe jumysyn búıtip álsiretýge bolmaıdy eken».

V taraý

Narádta /Dáýletbaev/

Kýhná narádyna túskenderdiń eń unatpaıtyny — ot jaǵatyn kochegarlyq jumys. Keıbir pysyqtary retin tapsa, aýzynan aıdahardaı jalyn shashqan pesh mańynan aýlaq júrýge tyrysady. Óıtkeni, tamaq pisiretin qazandardyń astyna úzbeı ot jaǵyp otyrý -úırenbegen adamnyń qolynan kele bermes qıyn ári jaýapty sharýa. Onyń ústine, eń bir jamany — jumysy las. Ústi-basyń saýys-saýys, bet-aýzyń qarala-torala bolyp, kómirge malshynyp júrgeniń. Shyndyǵyna kelgende, kýhná narádyndaǵy eń bir qıyn da súıkimsiz jumys osy.

Úshinshi rota narádqa túsken kúni bul sharýa, kóbinese, Dáýletbaevtyń enshisinde. Baıaǵy Kýlıbabanyń ózinshe jasap júrgen qysastyǵy da. Búkil rotadaǵy bedeldi, alymdy serjanttyń sózi jerde qalýshy ma edi? Starshınaǵa aıtqanyn qashanda ótkizip, nany júrip tur ǵoı. Biraq, oǵan bola talaǵy tars aıyrylyp, qınalyp jatqan Dáýletbaev kórinbeıdi. Kochegarlyq tirshilikke ábden kóndigip alǵan tárizdi. Jyly uıada, bapty jaǵdaıda ósip-óngen keıbireýler sıaqty tynyshtyqqa, tazalyqqa umtylyp, kómirden jırenip, ózimen-ózi áýre bolyp álekke túspeıdi. Ot jaǵýdan qutylyp, qazarmaǵa qaıta kelgen kúnde de óne boıynan kochegarlyqtyń izi bilinip turatynyn qaıtersiń. Tyrnaq túpteri, kıimniń keı jerleri — kómirden, kúlden qalǵan kir men kús. Tazalyqqa onsha oń qabaq tanyta bermeıtin jigittiń jýynǵannan keıingi túri osy. Narádtan bosap kelgen kúni qol-basynyń lastyǵyna oraı taǵy da jazasyn tartyp jatady. Aıdyń-kúnniń amanynda ózin-ózi kúte almaı, salaq júrgen jaýyngerdi qaı komandır jaqtyra qoısyn. Tipti komandır ǵana emes, janyńdaǵy tirshiliktes joldastaryń da ondaıda tyjyryna qaraıdy emes pe?

Ot jaǵatyn jerdi bir táýlikke enshilep alǵan jigit úırenshikti sharýasyn búgin de qaltqysyz atqaryp jatty. Qasyndaǵy kómekshisi ǵana qolynan jóndi is kele qoımaıtyn olaqtaý jas jaýynger bolyp shyqty. Osy ýaqytqa keıin durystap kóseý de, kúrek te ustap kórmegen qalanyń tikbaqaı balasy eken. Elpildep qansha júgirse de, tyrysyp istegen tirshiligi ońaıshylyqpen ońǵa basar emes. Kóbinese Dáýletbaevtyń ózi júgirýine týra keldi. Óıtip-búıtip júrip, kúndizgi sharýalardy áıteýir bir jaıly qylǵan. Túnnen keıin qalǵany — tańerteńgi tamaqtyń astyna ot jaǵý ǵana. Sosyn narádty basqalarǵa ótkizedi. Tań jaqyndaǵan kezde mólsherli ýaqytta turyp, ot tutataıyn dese, aǵashtardyń, byqsyp janbaı-aq qoıǵany. Sóıtse, kómekshisi tańdap-talǵap jatpastan qaıdaǵy bir dymqyl otyndardy jaryp, ýatyp tastapty. Qurǵaqtaryn iriktep qaıtadan jarýǵa endi ekeýi de sharshaǵan. Túni boıy kóz ilmegen adamnyń uıqy qysyp, talmaýsyraıtyn sáti ádette tań aldy ǵoı. Pesh aýzyna solárkany shashyp-shashyp jiberdi de, jarylǵan aǵashtardy nyǵyzdap saldy. Sonan keıingi áreketteri — qashan tutanǵansha solárkany aıamaı shasha berý. Jalyn tili jalańdaı bastaǵan soń ǵana sál tynyǵyp alý úshin ekeýi de burysh-buryshqa qısaıa ketken. Sonan bir ýaqytta áldekimniń qabyrǵasynan dúńk etkizip túıip jibergeni. Shoshyp oıanǵan Dáýletbaevtyń qasynda turǵan - kýhnádaǵy narádtyń bastyǵy eken.

— Órtedińder ǵoı, tez syrtqa shyǵyńdar! — dep aıqaılap jiberdi serjant. Oryndarynan atyp-atyp turǵan eki kochegar da kelesi sekýndta qabattasyp, esikke qaraı enteleı umtylysy edi.

Kýhná jaqta júrgen jaýyngerlerdiń bireýi kenet áldeqandaı qońyrsyq ıisin sezip qoıady. Syrtqa júgirip shyǵyp qarasa, asqana tóbesindegi peshtiń murjasynan qyzyl kúreń jalyn dalaǵa atyp shyǵardaı bolyp tilin sýmańdatyp tur eken. Jigitter dereý shatyrǵa shyǵyp, murja aınalasyna tóselgen qańyltyrdyń yp-ystyq bolyp ketkenin baıqaıdy. Qańyltyr ústinde jatqan áldeneler byrysyp-tyrysyp kúıýge aınaldypty. Serjant asqanany aınala júgirip, kochegarǵa kelse, ot jaqqyshtyń ekeýi de qannen-qapersiz pysyldap uıqy soǵýda eken. Kúıinbeı qaıtsin sosyn.

Solárka quıylǵan ydysty kórisimen-aq narád bastyǵy jaǵdaıdy dereý túsine qoıdy. Aǵash ne kómir jaqpasa, peshke suıyq otyn paıdalanýǵa múlde bolmaıdy. Álgi eki arada qaradan qarap órt shyǵa jazdaǵany da sondyqtan. Tıisti ınstrýksıany bile turyp, oryndamaǵany úshin ábden kúıip-pisken serjant qaraýyndaǵy eki jigittiń jer-jebirine jetti...

Dáýletbaev týrasynda belgili bir oıǵa tıanaqtaı almaı júrgen kapıtan Shafrannyń kózin myna oqıǵa ashyp bergendeı boldy. «Serjant Kýlıbabanyń osy jaýyngerdi aıtsa, jıyryla qalatyny tegin emes eken, — dedi kapıtan ishinen. — Báse, osyndaı sebebi bar ǵoı onyń. Óz qyzmetine sonsha salaq qaraǵan jaýyngerden ne kútýge bolady? Bul — Otan qorǵaýǵa áli daıyn emes degen sóz. Joq, men onymen shynynda da jeke áńgimelesýim kerek eken. Qalaıda ýaqyt tappasam bolmas...»

Saıası jetekshi osylaı oılasa, birge júrgen qyzmettes soldattardyń birazy álgi yńǵaısyz oqıǵadan soń, onsyz da saıaqtaý júretin Dáýletbaevtan teris aınalǵan syńaılary baıqalady. Reti kelse, sózben ilip qalyp, reti kelse, keketip-muqatyp, áıteýir shetqaqpaı qylyp, ujymnyń aldynda bedelin túsirýge daıar. Burynnan beıtarap bolyp kelgen keı jigitter endi Dáýletbaevqa kúdiktene qarap, ózderin aýlaǵyraq ustaǵandy maqul kóretin sıaqty. Jan adamdy jatyrqaýdy bilmeıtin efreıtor Shparonyń ǵana qas-qabaǵynan ózgeris baıqalmaıdy. Dáýletbaevtyń qalaı bolsa solaı júretin saldyr-salaqtyǵynda da, túksıgen qytymyr minezinde de onyń sharýasy joq. Qaljyń aıtyp, áńgimege úıirip degendeı, jaqyndasa ketýden qashpaıdy. Ózgelerden góri Dáýletbaevqa bir taban jaqyn júretin Vannıkovtyń ne oılaıtynyn kim bilsin, áıteýir tunjyrańqy qońyr kózderimen buǵan uzaǵyraq qarap qoıatyny bar. Jastaıynan kitapty kóp oqyp, óner shyǵarmalaryn da jaqsy túsine biletin jigit «adam janyn bir kisideı tanı alamyn» dep oılaýshy edi. Solaı bolsa da, Dáýletbaev sıaqty dóreki bitimdi jandarmen juǵysa sóılesýdiń retin keltire almaı qalatyny bar.

* * *

«Jená. Senen hat kele me dep búgingi poshtany kútip edim, bolmady. Bólimge jete almaı, áli jolda kele jatqan shyǵar dep oılaımyn. Búgin qolym bos, sondyqtan saǵan hat jazyp tastaýdy uıǵardym. Ótken joly óziń aıtqan «Muz úıdi» oqyp qoıdym. Maǵan sondaı unady. Endi «Knájna Tarakanovany» oqyp jatyrmyn. Bitkesin, odan alǵan áserimdi aıtyp taǵy jazarmyn.

Bilesiń be, bizdiń bólimniń kitaphanasy sondaı baı. Biz Belogorskide izdep taba almaıtyn keıbir zárý kitaptar tur munda. Ásirese men jaqsy kóretin tarıhı romandardy aıtsańshy.

Jená, saǵan ótken hatymda da kitap týraly jazyp edim ǵoı. Qaıtalaı bergen soń, jalyǵyp ketersiń, bálkim. Sondyqtan osy joly óz jaǵdaıyma sál toqtalyp óteıin. Esińde bolar, men saǵan aldyńǵy hatymda osyndaǵy Bah degen bir jigit týraly aıtyp edim ǵoı. Álgi ekeýmizdiń tósegimiz qatar, sapta da qatar turamyz deıtin. Kırgız degen buratana jurttyń ókili. Basqalar onymen kóp sóılese de bermeıdi. Alǵashynda men de ózin jóndi unatpaıtynmyn. Eshteńe oqymaıdy, mádenıeti az. Taǵy biraz kemshilikteri boldy. Ózimen til tabysyp sóılesý de qıyn.

Qatar turyp, qatar júrgesin be, men ony ózgelerden góri jaqsyraq bilemin. Bahtyń tóńireginde ár túrli sózder aıtylyp ta jatady. Onyń bárin saǵan áńgimeleı berýdiń qajeti joq. Aldyńǵy hatymda men ony túsiniksiz, jumbaq adam dep edim ǵoı. Ózimiz kitaptan oqıtyn keıbir minezi qupıa qaharmandardyń qazirgi ómirimizde de bar ekenin bilip, tań qaldym. Shamasy, meniń Bahpen jaqyndasyp júrgenim de, sol kitaptan, kınodan alǵan áserimniń arqasy shyǵar. Óıtkeni, ol ekeýmizdi baılanystyratyn bálendeı erekshe jaǵdaı bola qoıǵan joq. Kúnde uıqyǵa keter aldynda kózim onyń júzine túsedi. Tósegimiz qatar ǵoı. Sol túnerińki ári keskinsiz túri meni ylǵı oıǵa qaldyrady. Qyzyq kórip, keıde sóıleskim keledi. Til tabysa almaımyn. Bir jylǵa birge turyp, birge júrgen qasymdaǵy adammen áli kúngi bir durystap sóılese almadym, desem, nanasyń ba?..

Aqyry men onyń osal jerin tapqan sıaqtymyn. Qandaı deısiń ǵoı. Ol ózi dórekileý, sezimsizdeý adam bolǵanymen, tabıǵatty unatady. Ásirese, toǵaıdy, ózendi, batpaqty. Iá, ıá, tańdanbaı-aq qoı, batpaqty jerdi de jaqsy kóredi.

Endi janasa ketsem, ylǵı sol áńgimeni qozǵaımyn. Meniń ózim tóńirektep júrgenimde, áńgimeleskim keletinin sezedi. Keıde sóılespeı, qyrsyǵyp qalatyny bar. Ondaı kezde ózim de mazalamaımyn. Al jalpy basqa jurtqa qaraǵanda Bahpen men jaqsy sóılesemin. Demek, bul - meniń artyqshylyǵym shyǵar. Óziń bilesiń, men tarıh pániniń muǵalimi bolǵym keledi ǵoı. Qazir jigitter mektepte jumys isteýge umtylmaıdy. Al maǵan balalarmen jumys isteý sondaı qyzyq. Bir kezde meni «Mineziń jasyq, batyl emessiń. Senen muǵalim shyǵa qoımas» dep, aıtqanyń esimde.

Endi men bylaı oılaımyn. Eger men Bah sekildi qıyn adammen til tabyssam, tabysyp qana qoımaı, joldas bolyp ketsem, onda mende pedagogtik minez bar degen sóz. Meniń qýanyshym da sol.

Betińnen súıdim.

Ózińniń Stasyń»

VI TARAÝ

Joryqtan soń /Kıtaıchýk/

— Qaryshtaı adymda...

Áljýazdaý estilse de, ámirdiń aty — ámir. Qandaı jaǵdaıda da aıtylǵannan keıin ony oryndaý kerek. Qarańǵyda shylpyldata basqan aıaq dybystary birkelki yrǵaqqa ulasyp, júris jedeldeı túsken tárizdendi. Shaǵyn toptyń ár jerinen álsin-álsin keıigen, kerisken kúńkil sózder estilip qalady. Júzderi kórinbese de, daýystary tanys:

— Joldas leıtenant, aldyńyzda shuńqyr, túsip ketip júrmeńiz. Eı, arttaǵylar, abaılańdar! — Bul — serjant Kýlıbaba.

— Juldyzdar múlde kórinbeı ketti, taǵy jaýyn bastalatyn shyǵar.

— Qaýpiń kúshti eken, pesh ústinde pyryldap uıqy soǵyp jatatyn naǵyz Egorýshka shyraǵymnyń ózisiń ǵoı.

— Ne degen qarańǵy tún! Etigimniń basy da kórinbeıdi tipti.

— Áýeli baıqashy, sol etigiń barma eken áýeli? Sheshilip qalyp, áýre bop júrme.

— Eı, aldydaǵy qaısysyń? Tabanyńnan ushqan balshyq aýzyma túsip ketti ǵoı.

— Qozǵalmaly mısheniniń týra ondyǵyna tıgizgen eken onda.

— Shirkin, qaıran BMP. Qushaǵyńa qyzdan ary ǵashyq bolyp kelemin-aý. Qadirińdi osyndaıda ǵana bilemiz. Ah!..

— Ne degen taıǵanaq?! Sý, balshyq. Biz joldan shyǵyp ketkemiz joq pa osy?

— Aldymyzdan asfált shyǵa kelse ǵoı, shirkin.

Buryn serjant «áńgimeshiler» dep aqyryp jibergende, aýyzdaryn jaýyp, jym bola qalatyn jaýyngerler qazir erkinsip alǵan sıaqty. Narazy kúńkilden tyıyla almaı keledi.

Kýlıbabanyń álgideı eskertý ámiri ásersizdeý bolǵanyn ańǵardy ma:

— Vzv-o-o-d! — dep aqyryp qaldy leıtenant Kıtaıchýk

— Sóıtip, bes mınýt aıal bolatynyn jarıalady.

— Aınalada quıryq basar qurǵaq jer joq. Sondyqtan túregep turyp tynystaımyz, — dedi ol entige sóılep. Daýsyna qaraǵanda ózi de eptep boldyryp qalǵan sıaqty. Ánsheıinde árkimge qýlana úńilip, jarqyldap júretin leıtenanttyń úni de qazir sırek estiledi. Qaıta Kýlıbaba myna qolaısyz qystalań shaqta da óziniń ór tulǵasyn eńkeıtpegen, aýyr jolǵa belin bermegen syńaıda.

Leıtenant qarta betine túsirgen qol shamnyń jaryǵyna sholǵynshylar bas túıistire, úımelesip jatyr.

— Bizdiń tabysatyn jerimiz — Azat tóbesiniń kúngeı jaǵy. Vasılkov toby da osy tóbege kelýi tıisti. Biz tańdap alǵan jol — mynaý. So-olaı. Endi aldymyz ór. Áli bes-alty kılometrdeı jol júrýge tıispiz.

— O-o! — desti azapty sapardyń jalǵasyn elestetip úlgirgen bireýler.

— Qyńqyldaıtyn eshteńe joq, — dedi leıtenant Kıtaıchýk shıraq daýyspen qataıa sóılep. — Biz Azat tóbesine ýaqytynda jetýge tıispiz. Bul ara — senderge mamalaryńnyń úıi emes. Bul — armıa. Budan ary júre almaıtyndaryń bolsa, birden aıtyńdar. Qane, bar ma sondaı adam?

Leıtenant ózin ózi dereý qolǵa alyp úlgirse kerek, sol eki arada shırap shyǵa kelipti. Qandaı qıyn jaǵdaıda da ónege tanyta bilý komandırlik mindeti ekeni esine túskendeı.

— Meniń aıaǵymdy etik qajady, — dedi sálden keıin bir jaýynger batylsyzdaý daýyspen.

— Bul sen be, Kıheev? Men seni baýyryma tyǵyp, mápelep otyrar edim, biraq qazir oǵan múmkindik joq. Óıtkeni «soǵys jaǵdaıy». Bizdi dushpan terıtorıasynda turmyz dep uǵyńdar. Myna qarańǵynyń qaı túpkirinen de jaý áskeri shyǵa kelýi múmkin. Sondyqtan, joldas Kıheev, bir jyldan beri shulǵaý oraýdy úırenbegenniń úshin jazańdy osylaı tartýyńa týra keledi...

Top qaıta qozǵaldy. Jańaǵydaı emes, kúńkil sóz suıylǵan. Kidiristen keıingi júris tipti aýyrlap ketkendeı. İlgeri basqan aıaǵyń keri ketip, ıyqtaǵy qarý-jaraqtyń salmaǵy da anyq sezilýge aınalypty.

— Art jaqta — mashına jaryǵy.

Jaýyngerlerdiń bári jalt burylǵanda, alystaǵy álsiz sáýle úmitshil kózderdiń árqaısysyna noqattaı jaryq bolyp shaǵylysyp úlgergen edi.

— Júk mashınasy bolsa ǵoı... otyryp alar edik, — dedi Kýlıbaba da solaı qaraı kóz tigip. Daǵdaryńqy kibirtik únmen syr tarta suraǵan jas leıtenant.

— Qalaı, mundaı jaǵdaıda... Olaı jasaýǵa ruhsat etile me? — dep, surap qaldy.

— Álbette. Qoldaǵy bar quraldy paıdalana bilý kerek demeı me?

— Iá-á! — Álgi jaýap leıtenantty shynymen oılandyryp tastaǵandaı. Artyq til qatpasa da, onyń ishteı solqyldap, bir sheshimge kele almaı turǵanyn shamalydan soń jaýyngerlerdiń bári sezdi.

— Joldas serjant durys aıtady. Reti kelse, otyryp alýdyń eshbir aıyby joq, — dep qoıdy batyldaý bireýi.

— Siz bizge jańa kelip jatyrsyz ǵoı, bilmeı jatqanyńyz sodan bolar. Buryn jolda kezinnen kez kelgen kólikke otyra salatynbyz, — degen sózdi qosty ekinshisi. Sol-aq eken, jan-jaqtan bári jabylyp komandırdi maıdalap úgitteýge kiristi.

— Sonymen mashınaǵa otyrýdy bir aýyzdan qoldaısyzdar ǵoı, — dedi aqyry komandır ózi táýekelge ishteı bekinip úlgirse de. Jaýyngerler jamyraı quptap, shý ete qalysty. Dabyrlasqan sóz saıabyrsı bergende bir shetten:

— Men qoldamaımyn, — degen sabyrly daýys estildi. Jurttyń bári óńin kórmese de, sóz ıesi turǵan jaqqa jalt qarasty. Aıaq astynan ornaǵan únsizdik ǵumyry birer sekýndqa ǵana sozylyp edi.

— A-a, bul sen be, Dáýletbaev? Men aıtqan jón sózge qashanda seniń qarsy bola qalýyń mindetti ǵoı. Oǵan úırengenbiz. Endi sen meni qoıyp komandırge, búkil myna ujymǵa qarsy bolaıyn dediń be? Mine, chýrban!

Jylt etken úmit ushqynyna endi jarmasa bergen sharshańqy jigitter Kýlıbabanyń keketindi sózinen soń qaıdan qarap qalsyn. Narazy únder bir-birin bastyrmalaı, jarysa shyǵyp edi. Manadan beri bar-joǵy belgisiz bolyp, únsiz kele jatqan jaýyngerdiń aıaq astynan aqylgóısı qalǵany qazir kimge dári. Onyń:

— Biz Azat tóbesine óz kúshimizben jetýimiz kerek. Bes-alty kılometrge shydaımyz, — degeni kóńilge qonymdy kórindi me, leıtenant bir sát qaıta tolqyǵan...

Jaýyngerlerdiń kókten izdegeni jerden tabyldy. Jaýyndy túndi qarańǵylyqty jaryǵymen soıdaqtatyp kele jatqan — jalǵyz mashına bos qorapty ZIL eken. Ústi-bastary aıǵyz-aıǵyz, sýǵa malshynǵan áskerılerdi kórip, shofer tejegishti basty.

Manadan beri jol azabyn tartyp qatýly qabaq tanytyp kele jatqan vzvod komandıri jaıly kabınaǵa kirisimen, kóńildene sóılep qoıa berdi. Aýyz jappastan áńgime órbite otyryp, shofermen de tanysyp aldy. Osy jaqtaǵy sharýashylyqtarǵa issaparmen jiberilgen aýdandyq avtobazanyń mashınasy eken. Dáýletbaevtyń narazy kúńkilin leıtenant láz arasynda umytyp úlgirgen tárizdi. Tek mejege taıaı bergende, sózýar shofer qaıdaǵy bir jaısyz áńgimeniń shetin shyǵara qoıǵany:

— O — o, sizderge aıtýǵa umytyp ketippin. Semenovka selosynyń tusynda men sizder sekildi taǵy bir jaýyngerlerge jolyqqanmyn. Olar da sizderdiń izben beri qaraı bettep kele jatqan.

— Ne deısiz, joldas júrgizýshi? Qandaı jaýyngerler olar? Barlaýshylar ma?

— Áı, solaryń barlaý jasap ta ońdyrtpas. Sizder sıaqty emes, shetterinen qyrsyq bireýler. Ózderi ilbip áreń keledi. İshterindegi bireýin súıemeldep te alypty. Mashınany toqtatyp, mingizip alaıyn desem, tipti mańaılatar degen ne? «Jolyńnan qalma, qamqorshy, ózimiz-aq jetemiz» deıdi. Tipti yzaqor bireýi ózimdi boqtap ta jiberdi. Jaqsylyqqa jamandyq jasaǵan adamdardy kórgenim osy. Ózderinshe qyzmetterine adal bola qalypty. Qudaı biledi, osy araǵa tań atqansha da jete almas.

Al, komandır joldas, aıtqan jerińizge, mine, kelip te qaldyq.

* * *

— Uly Oktábr revolúsıasynyń alpys segiz jyldyǵy qurmetine oraı aýdan ortalyǵynda ótkiziletin saltanatty jınalysqa bizdiń áskerı bólimnen de adamdary qatysatyń boldy, — dedi starshına qajyrly daýyspen qataıa sóıleýge tyrysyp. — Bul jóninde bárińizge buryn habarlanǵan edi. Árıne, mundaı merekeli jıynǵa qatysý qurmetine ıe bolatyndar úlgili qyzmetimen kózge túsken jaýyngerler men serjanttar. Rota komandıriniń buıryǵy boıynsha bizdiń rotadan saltanatty keshke myna joldastar jiberiletin boldy.

Vzvod starshınasynyń sózine bir kisideı qulaq tikken búkil sapta qybyr etken qısyq qımyl joq. Árkim-aq qazir oqylatyn tizimnen óz esimderin estip qalǵysy kelgendeı úmit ústinde. Tipti ofıserler de ajarly júzben den qoıyp, qyzyǵa tyńdasady.

— Tarańdar! — degen ámir estilisimen, syqıa siresip turǵan sap ydyrap sala berdi. Jaýyngerler daǵdy boıynsha tym-tyraqaı taraı jónelmeı, dabyrlasa sóılesip, bir-birin quttyqtap jatyr. Baqytty tizimge ilingenderdiń barlyǵy da máz. Qaljyńdaı qaǵytyp, qarqyldaı kúlisken daýystar. Shtab úıine qaraı qatarlasa aıańdaǵan kapıtan Shafran men leıtenant Kıtaıchýktiń sózderi birden-aq qıysa qalǵany.

Ótken jolǵy túngi joryqtyń sońy leıtenantty asa bir qolaısyz jaǵdaıǵa dýshar etip edi. Azat tóbesine deıin mashınamen júrip ótken bes shaqyrym joldyń daýy sonymen aıaqtala qalǵan joq. Áskerı tapsyrma oryndaý kezindegi leıtenant Kıtaıchýk bastaǵan toptyń bul tosyn áreketi batalón basshylaryna da jetipti. Sol úshin rota komandıri men osy kele jatqan kapıtan Shafrannyń da batalón shtabynda otyryp qyzaraqtaýyna týra keldi. Armıa qatarynda jýyrda ǵana qyzmet ete bastaǵan jas leıtenanttyń tájirıbesizdigi, buǵan deıin mindetin adal atqaryp júrgendigi eskerilip, jazasy jeńildegen.

Ánsheıinde jarqyldaı sóılep, jymyńdaı jymıyp, pysyq-shıraq júretin vzvod komandıri Kıtaıchýk osy áńgimedegi keıin sál basylyp qalǵandaı. Kapıtan Shafranmen sóıleskende de burynǵy erkindigi baıqalmaıdy.

— Ózim issapardan jańa keldim de, myna mádenı sharalaryńa aralasa qoıǵamyn joq, — dedi zampolıt áńgimeni shuǵyl bastap. — Vácheslav Iýrevıch, sizge qulaqqaǵys etip qoıaıyn dep edim. Vzvodqa kelgenińizge az ǵana ýaqyt ótkenin bilemin, sonda da jadyńyzda júrsin degenim ǵoı.

— Neni aıtasyz, Evgenıı Georgıevıch?

— Bizde ózi qatyp qalǵan bir túsinik bar. Tipti sony demagogıa desek te bolar. Bir nárseni kóre qoısaq, sodan tas kenedeı jabysyp aıyrylmaımyz. Ómirdiń, ásirese armıalyq ómirdiń damylsyz qozǵalysta bolatyny esten shyqpasa eken deımin de.

— Áli de túsine almadym... Kinám bolsa, moıyndaýǵa ázirmin.

— Joq, bul arada sizdi taǵy da jazǵyryp tastaıyn dep turǵamyn joq. Bul sizge ǵana emes, ózge vzvod komandırlerine de tán nárse. Jańa taǵy da baıqadym. Ózińiz qalaı dep oılaısyz — úlgililer men kertartpalar tizimine ylǵı da belgili bir jaýyngerler ǵana enetini nesi? Máselen, sizdiń vzvod boıynsha osy eki tizimge kimderdiń enetinin men baıaǵyda jattap aldym. Ozattardyń eń basynda Kýlıbaba turady da, Vannıkov, taǵy basqalar dep kete beredi. Al rotany artqa tartatyndar kim desek, Taıbahtın, Ianovskıı, Kıheevterdi aldymen ataımyz, — deı kelip, kapıtan osy jolǵy tizimge kóńili kónshimegenin sezdirdi. Ofıserler keńesinde bul máseleni arnaıy sóz etkisi keletinin qosa ańǵartqan.

Qandaı jaýapty da qolma-qol qaıyryp tastaıtyn burynǵy daǵdysyna baspaı, leıtenant Kıtaıchýk bul joly sál kidirip baryp til qatty:

— Evgenıı Georgıevıch, joldas kapıtan, meniń de oıymda bar nárse aıtqanyńyz. Biraq bul joly meniń kóp kinám joq.

— Nege olaı dep oılaısyz, Vácheslav Iýrevıch?

— Óıtkeni tizim rota komsomol búrosynyń usynys boıynsha jasalǵan. Ótken jınalystar kezinde ózińiz de komsomol búrosynyń jumysyn talaı synadyńyz ǵoı. Qurǵaq sózge aǵyp turǵanymen, efreıtor Shparodan da eshteńe shyǵa qoımas dep júrýshi edim. Aıtylǵan syndardan qorytyndy shyǵardy ma, bilmeımin, qazir sol Shparo táp-táýir jumys istep júr ǵoı. «Saltanatty keshke qatysýshylar tizimin komsomol búrosy jasap bersin» dep, osy joly áńgimeni kótergen sol. Sondaǵy usynysty negizge ala otyryp, rota komandıri buıryq shyǵardy ǵoı.

— Buryn ylǵy tizimde júretin úlgili jaýyngerlerdiń keıbir demblge ketip jatyr. Olardyń ornyna qalǵan toptardan nege eshkim qospaımyz? Bir-eki adam bolsa da. Álde sondaı laıyqty jaýynger joq pa?

Al, vzvodtaǵy kertartpa toptyń da ózgeretin ýaqyty jetti. Baıaǵy sol Kıheev, baıaǵy sol Taıbahtın, Ianovskıı, Shýlga. Jańalyǵymyz sol osy topqa Dáýletbaevty qosyp aldyq. Kertartpalardy azaıtýdyń ornyna kóbeıtip jatyrmyz. Osy ońashada ashyǵyn aıtyńdarshy — bul máselede ilgerileý bolar ma eken ózi?

Jalt qaraǵan leıtenant ernin jymyryp, taǵy da sál-pál tosylyp qaldy. Úninde de buryn baıqala bermeıtin senimsiz kibirtik bar.

— Shyndyǵyna kelsek, bári jýyq arada túzelip kete qoıady dep kesip aıtý qıyn, joldas kapıtan. Ózińiz de baıqap júrsiz ǵoı. İlgerileý shamaly ǵoı. Ótirik aıtqanyn, jalqaýlyǵyn azaıtsa, Taıbahtınnen táp-táýir jaýynger shyǵady. Kórsetkishteri jaqsaryp keledi.

— Keshirińiz, Vácheslav Iýrevıch, endeshe onyń famılıasyn qara tizimnen shyǵarý kerek. Qalǵan kemshiligin túzeı jatar dep nege senim artpasqa.

— Kelisetin jaıt, joldas kapıtan. Al Dáýletbaevty onsha túsine almaımyn. Onyń eń jaman jeri kisimen ashylyp sóılespeıdi ǵoı.

— Ol jaǵyn ózim de baıqadym. Jalpy oıyńyz qalaı ol týraly ózi?

— Sizge qalaı desem eken, Evgenıı Georgıevıch? Syn-eskertýdi durys túsingenimen, odan qorytyndy shyǵarýǵa asyqpaıdy. Sabaq ústinde jaıbasar. Barlyq kırgız halqy solaı desedi ǵoı. Atýdan kórsetkishteri ylǵı da tómen bolyp keledi. Fızıkalyq daıyndyǵy da myqty emes. Álsiz ári epsizdeý. Al ústi-basyna uqypty qaramaıtyny óz aldyna. Bul ózderiniń ulttyq erekshelikteri shyǵar, bálkim... Serjant Kýlıbabanyń sol úshin ylǵı kúıip-pisip júrgeni.

— Keshirińiz, Vácheslav Iýrevıch. Serjant ekeýiniń ara qatynasy nashar eken dep men sizge aıtyp edim ǵoı. Ol jaǵy qalaı?

— Ázirshe burynǵydaı. Ras, Kýlıbabanyń aıtýymen men de Dáýletbaevqa bertinge deıin qyryn qarap júrdim, — dep, leıtenant sál kibirtiktep qaldy. Kóz aldyna lyp etip ana jolǵy túngi joryq elestep ketip edi. Kózge túrtse, kórgisiz meńireý tún. Oqtyn-oqtyn sirkiregen kúzgi jaýyn. Aıaq attatpaıtyn balshyq. Mezgilsiz júristen sharshap-shaldyqqan jaýyngerler. Art jaqtan jylt etken mashına jaryǵy kórindi. Báriniń qýanǵany-aı sonda. Komandır retinde kesimdi sózdi ózi aıtty. Sol sátte... eshkim kútpegen... eshkimge jaıly tımegen «Men qarsymyn» degen qarlyǵyńqy daýystyń qulaqty tyrnaı dar ete qalǵany...

Aqyry sol daýystyń aıtqany ashshy shyndyq bolyp shyqty. Sóz estidi, alar jazasyn aldy. Biraq, «Osyndaı da osyndaı ... Bir jaýynger qarsy bolyp edi» dep ózinen joǵarǵylardyń eshqaısysyna aıtqan joq. Tipti myna qasynda kele jatqan zampolıt Shafranǵa da. Ózi málim etpese, vzvod jaýyngerleriniń qaısysy súıinshi suraǵandaı etip kóldeneń kisige jetkize qoısyn. Óıtkeni buıryq bunyki bolǵanymen, usynys, sol usynystyń nátıjesinen týǵan uıat ta bárine ortaq qoı.

Vzvodtaǵy ózge jaýyngerlerdi bilmeıdi, al sol oqıǵadan keıin ózi Dáýletbaev týrasynda qalyptasqan nashar oıynan aıyǵa bastap edi. Kýlıbabanyń qaharynan da qorǵap qalyp júrgeni sondyqtan. Kim biledi, shynynda da Dáýletbaev sol joly Kýlıbabaǵa eregesip, ádeıi qarsy bolǵan shyǵar. «Áıteýir qyms etse, meniń sózimdi joqqa shyǵarýǵa tyrysyp, birdeńe aıtady. Tyńdaǵysy kelmeıdi» dep, júr emes pe serjanttyń ózi de. Sol jeke bastyń eregesimen kelip, jurt kózinshe álgi usynysqa ádeıi qarsy shyǵýy ábden múmkin-aý. Áıtpese, «Mashınaǵa otyrmaıyq» deý úshin asqan danyshpandyqtyń keregi shamaly ǵoı. Bul oı sol sátte kez-kelgen jaýyngerdiń, tipti Kıtaıchýktyń óz basynda da turdy ǵoı. Ókinishtisi sol - táýekel etip, der kezinde aıtyp sala almady.

— Siz ǵana emes, — dedi kapıtan Shafran qara kózderimen tunjyraı bir qarap qoıyp. — Men de bertinge deıin Dáýletbaev tárizdi eki-úsh jigitke onsha nazar salmaı júrippin. Eshkim zerdeden tys qalmasyn dep jınalystarda, ózara aqyldasqanda aıtyp alamyz da, jeme-jemge kelgende umytyp ketetin ádetimiz. Joq, eshkimdi nazardan tys qaldyrýǵa haqymyz joq ...

VII taraý

Týǵan kún /Vannıkov, Dáýletbaev/

Tústen keıingi «samopodgotovka» dep atalatyn úzilis sáti. Árkim tıisti sharýasymen shuǵyldanyp, bir erkinsip qalatyn ýaqyt. Kýbrık ishinde bas túıistirip, jaıbaraqat áńgimelesip otyrǵandar da bar. Shóp basyn syndyrmaı, qur qısaıyp jatqan Dáýletbaevtyń qasyna kibirtikteı basyp, Stanıslav Vannıkov keldi. Qazaq jigitiniń shegirleý qysyq kózderinde enjarlyqtan ózge eshqandaı maǵyna sezilmeıdi. Ózin tóńirektep kelgen joldasyna ıtpisiń, kisimisiń dep nazar salmaǵan samarqaý qalpy. Renjisip qalǵan adamdardaı ekeýi de únsiz.

Aqyry Stanıslav tamaǵyn kenep aldy da:

— Batpaqty toǵaıǵa barmaı kettiń ǵoı, — dedi báseń ǵana. Sózdi basqasha qıystyrýdyń jónin tappaı, ózinshe áńgimege osylaı tartpaq. Joldasynyń oıyn mazalaıtyn osal jerin izdep, yq jaǵynan shyǵa sóılegen túri. Óıtkeni bylaıynsha túksıgen kóńilsiz jigittiń júzin eptep jylytatyn — tek osy taqyryptaǵy áńgime ǵana. Onysyn baıqaǵanyna da kóp ýaqyt óte qoıǵan joq. Álgi saýalǵa birden aǵytyla jónelmeı, joldasy qaıta sóılegesin baryp, epten ıkemge kele bastaǵan syńaıly. Tabıǵat aıasyna shyqpaǵaly talaı ýaqyt ótkenin sál-pál qapalana eske aldy:

— Shirkin, Batpaqty toǵaı, — dedi sosyn yzǵary synǵan únmen tolǵana sóılep. — Jazdy kúni ishi qandaı keremet edi. Sondaı salqyn bolatyn. Ol jerde jóndi jel joq qoı. Al qazir qandaı bolyp turǵanyn kim bilsin. Shynyn aıtqanda, men ol jaqqa qysty kúni barǵan emespin. Kórgim-aq keledi...

Stanıslav jińishke qyr murnyn tarta túsip, úndemeı qaldy. Ózi bastaǵan áńgimeni ózi jandandyryp ákete almaı, áldenege búgejekteı beredi. «Kóńiline kelip júrmese... Joqtan ózgege renjı salatyny bolýshy edi ǵoı...» dep, tolqyp turdy da, táýekel etti:

— Bah, sen keshir... Men birnárse suraıyn dep edim, — Joldasy kidire qarap, bas ızegesin, batyldanyp ketkendeı boldy. — Sol Batpaqty toǵaıdy nesine jaqsy kóresiń? Ol jaq bálendeı ádemi emes qoı. Anaý álgi Iasneb shoqysy jaq bolsa, bir sári. Mynaý ózi batpaq... Aǵashtary uzyn-uzyn, dińderi bir túrli qońyrqaı. Qara batpaqtyń, múktiń, taǵy birdemelerdiń ıisi múńkip turady. İshine kirip ketseń, tym kóńilsiz ǵoı. — Joldasynyń jaýap qaıyrýǵa qulshyna qoımaǵanyn ańǵaryp, Stanıslav oıyn sarqa, jedeldete sóıledi: — Onyń ústine jazdykúni ishi - qaptaǵan masa. Ana joly saǵan ilesip barǵanda kórdim ǵoı. Sonan qaıtyp jolaǵan emespin. Stansıaǵa jumysqa barǵanda Semenovka selosynyń bir shaly aıtyp otyrǵan: «Batpaqty toǵaı jyn-shaıtannyń uıasy eken» dep. Árıne, shaıtannyń joǵy joq qoı. Sonda da ol jaq bir túrli súreńsiz...

Serigi aǵynan jarylyp, asyǵa sóılegenimen, báribir jaýapqa qarq qylyp jatqan Dáýletbaev joq:

— Saǵan nege jaman ekenin qaıdan bileıin? Maǵan jaqsy áıteýir. Men degen ormansyz dalaly jerde óstim ǵoı. Sodan ba eken, kishkentaı kezimde-aq orman kórsem deýshi edim. Sen sıaqty ár nárseniń ádemiligine qarap jatqan kim bar?.. Maǵan osy jaqsy áıteýir.

— Solaı ma? — dedi Vannıkov irkile ezý tartyp. Qońyr kózderinde usaq jyltyl oınap shyǵa kelgen. Ekeýara áńgimeniń qıysqanyna qýanyshty tárizdi. — Al bizdiń qalanyń mańy túgel orman. Jáne myna Batpaqty toǵaı tárizdi qara kúńgirt emes, jap-jasyl. Qyzyl qaıyńdar da bar. Bilesiń be, qyzyl qaıyńnyń qandaı bolatynyn. O-o, keremet!..

— Al onda aıý bar ma?

— Aıý deımisiń... Ózim kórgen joqpyn, buryn bolypty deıdi. Elik kóp, qasqyr men túlkisi she. O-o!

— Qap, aıýdyń bolmaǵany-aı!

— Ony qaıtpeksiń?

— Aıý bolsa, onymen tóbelesip kóreıin dep edim... Sonymen kúsh synasqanym keledi...

Ekeýara kúbir sóz jalǵasa tústi. Syrttan qaraǵan bireýler osy ekeýi ne sóılesedi eken dep oılaýy múmkin. Bir qaraǵan adamǵa ózderi tipti úılese qoımaıtyn jandar sekildi. Mysaly, tıtteı bos ýaqyty bolsa, Vannıkovtyń qarmanyp izdeıtin nársesi — aldymen, kitap. Al ekinshisiniń oqyǵandy qoıyp, gazet qarap otyrǵanyn kórgen eshkim joq. Bireýler tárizdi tanaýlary pyshyldap hat jazyp jatqanyn da baıqaǵan jan joq. Ol turmaq jurt úıme-júıme bolyp jatatyn teledıdar aldyna da jolaı bermeıdi. Sonda osy eki jaýyngerdi eriksiz qosaqtaıtyn dostyq sezim be, joq, basqa birdeńe me? Bul saýaldyń tórkinine úńilýshiler de sırek tárizdi.

* * *

Starshına rotany sapqa turǵyzyp, bas-aıaǵyn túgendeýge kirisip edi, joq bolyp shyqqan jalǵyz Dáýletbaev qana. Komandırlerdiń eshqaısysy oǵan tapsyrma bermegen, eshkim eshqaıda jumsamaǵan. Sonda ol qaıda júr? Kim biledi? .. Árkim ózinshe boljam jasaǵanmen, eshkim naqty jaýap bere alǵan joq.

Sol eki arada Vannıkovtyń basyna «Aıtsam ba, aıtpasam ba?» degen dúdámal oıdyń sap ete qalǵany. Qur mińgirlegenimen, tártip buzyp otyrǵan jaýyngerdi dál qazir qaıtyp qorǵamaq? «Solaı ketken ǵoı, — dep oılady ol tunjyraı túsip. — Sóıtken... Keshe Batpaqty toǵaıdy beker esine saldym. Sóılesý úshin tapqan amalym edi ǵoı. Qaıdan bileıin? Aıaq astynan bulaısha túgendeıdi dep kim oılasyn. Qap!..»

Sapta turǵandar ydyrap, árkim tıisti tirshiligimen shuǵyldanyp ketse de, álgi ókinishti sezimnen Vannıkovtyń aıyǵa almaı-aq qoıǵany. Qazarmanyń syrtynda júrip, eleńdep qaraı bergeni — Batpaqty toǵaı jaq. Ýaqyt ótken saıyn tyqyrshyp, jany shyǵyp barady. Dáýletbaev kelgenshe ótken eki saǵat týra eki kúnge tatyǵan shyǵar.

Alańdatqan adamnyń súlbesi aqyry kórindi-aý.

Ózi tipti sasatyn emes. Qazarma aldyna kelip, etigin tazalaýǵa kiristi. Etigi ǵana emes, ústindegi býshlaty da, shalbary da satal-satal. Batpaqty toǵaı jaqqa baryp qaıtqany taıǵa tańba basqandaı kórinip tur. Stanıslavtyń kúızele jetkizgen narazylyǵy oǵan báribir sıaqty. Úlken sharýa tyndyryp qaıtqan adamdaı jaǵasy jaılaý, tósi qystaý. Ózin kútip turǵan ashýly qabaqtar da, tıisti jaza da oıyna kirip-shyǵar emes.

«Ne degen meńireý edi? — dep oılady onyń myna sańylaýsyzdyǵyna shynymen kúıip ketken Vannıkov qoldy bir siltep. — Qurysynshy, ózin ózi aıamaıtyn adam úshin sonsha búlinip ne jynym bar?» «Sol jaqqa nesine qumartady osy? — dedi ashýly oılardan seıile almaǵan ol azdan keıin taǵy da. — Qysty kúni Batpaqty toǵaıdyń jaıy belgili. Tipti adam qyzyǵatyn eshteńesi joq sonyń. Ásheıin qur áýreshilik. Qarashy endi, túkke turmaıtyn nársege bola jamanatty kórinip ... topas dese, topas. Bul azıalyqtar bar ǵoı, osyndaı svoım bolyp keledi eken ǵoı.

— Osy da qys pa? — Syrttan qaqyryna-túkirine kirgen Fedor Taıbahtın aıaǵyn tarsyldatyp qaǵa bastady. Bizdiń jaqtyń qysyn aıtsańshy. Keremet jyly. Qary ulpadaı. Al mynaý aıazy aqyrǵan Sibir ǵoı kádimgi.

— Aqyryn, munda sen jalǵyz emessiń ǵoı. Uıqydaǵylardy oıatasyń. Sonsha gújildegeniń ne? — dedi dóńgelek temir peshtiń qasynda otyrǵan Kıheev jaqtyrtpaı. Qarýyn pıramıdaǵa qoıyp, tonyn silkip ilgen Fedor teńsele basyp keldi de, Kıheevtiń janyna jalp etip otyra ketti.

— Fý, aqyrǵan aıazdy kúni aýa qurǵaq bolýy kerek qoı. Tumanyn aıtsańshy, qattyraq tynystaıyn deseń, ókpeńdi baryp bir-aq qabady. Býlyǵyp jótelesiń kelip... Jańa Dáýletbaev ta kúrk-kúrk etip, postyǵa áreń bardy.

— Jigitter, sender sol Dáýletbaeqa qatysty eshnárse estidińder me búgin?

Syrt kıimi men qarý-jaraǵynan jeńildegen Vannıkovtyń da kelip qosylǵany — pesh janyndaǵy top. Taıbahtınniń sopaqtaý surǵylt júzinen syrttaǵy sýyqtyń izi onsha sezile qoımasa, postydan onymen birge qaıtqan Vannıkovtyń ajary basqasha. Boıjetken qyzdykine uqsas juqalań terisi qyzara albyrap, ózgeshe ádemi reńde.

— Nemene, ol taǵy da birdeńe búldirip qoıyp pa? — dedi koteloktegi botqany pesh tabyna ustaı bergen Fedor. Áldeqandaı mys qańyltyrdy jaltyrata súrtip otyrǵan Kıheev te qysyq kózderip jylt etkizip, Stanıslavqa qaraı buryldy.

— Jigitter, sondaıdy qoısańdarshy. Bizdiń Lená ekeýiniń dám-tuzy jaraspady dep bir joldasymyzdy nege shettete beremiz osy?

Urty bultyldap aldyndaǵy asyn qaýjańdaýǵa kirisip ketken Fedor Taıbahtın Vannıkovty jaqtyrmaǵan pishinmen myrs ete qaldy. Kirpigi seldir úlkendeý kók kózderi aınalasyn bir túgendep ótti:

— Pah, shirkin-aı! Sol Dáýletbaevpen ym-jymyń biz bilmeıtindeı-aq tipti. Úndemeı júrip, tilińdi tapqan shyǵar seniń. Qaıdan bilemiz? Qyms etse, sol kırgızdy qorǵap shyǵa kelesiń. Otyr ǵoı, áne, Kıheev.

— Kıheevtiń bul jerge ne qatysy bar?

— Ol da — azıat. Dáýletbaevty bir qorǵasa, sol qorǵaýy kerek qoı. Biraq ol óıtip otyrǵan joq.

Azıat deıtini — Kıheevtiń ulty ıaký jaqut bolatyn.

— Aldymen sen tyńdasańshy. Búgin Dáýletbaevtyń týǵan kúni eken. — Vannıkov sál kidire tústi de, kókeıge kelip tirelgen oıyn kelte qaıyrdy. — Sony ǵoı, eshqaısysymyz bilmeımiz.

— Bilgende ne isteı qoıaıyn dep ediń?

— Sen, Fedor, shynyńdy aıtshy, Dáýletbaevty nege qaǵyta beresiń? Ne istedi ol saǵan? Kýlıbaba unatpaıdy eken dep, sen de ony ylǵı shettetesiń.

— Men sen oılaǵandaı jaǵympaz emespin, Slava. Seniń Dáýletbaevyń Lenáǵa qalaı unamasa, maǵan da solaı unamaıdy. Bitti sol, ol Topaspen shekisip tynam. Qoıshy, saǵan túsindirip nesine aýyz aýyrtyp jatyrmyn? Sol Dáýletbaevty kim unata qoıýshy edi? Myna otyrǵan jerles jigiti bolmasa.

Áskerge osy kúzde ǵana alynǵan yqsham deneli, qara tory óńdi jas soldat ydys-aıaq jaǵynda júr edi. Kekselerdiń jas soldattarǵa jumys istetip qoıatyn saltyna baǵynyp, qybyr-qybyr. Óz famılıasyn estigesin oqýshy baladaı kelte murnyn bir tartyp, jymıyp qoıdy. Biraq keıbir jastardaı qysylyp-qymtyrylǵan joq:

— Men ol jigitti onsha bilmeımin ǵoı.

— Qalaı, sender jerles retinde áli áńgimelesken joqsyńdar ma? Ana joly óz tilderińde sóılesip turdyńdar emes pe? Áne, kórdiń ǵoı, Slava, tipti óziniń jerlesi de bas shaıqaıdy.

Pesh aýzynda jyltyraǵan ot sáýlesinen kóz aıyra almaı otyryp, Stanıslav bir sát oılanyp qalǵandaı bolyp edi. Qalaıy qutyny ustaǵan qoly da qımylsyz.

— Toqtarbekovtyń vzvodqa kelgeni keshe ǵana. Jerlesi bolǵanymen, Dáýletbaevpen ol áli sóılesip te úlgirgen joq. Al aıtshy, qane, osy otyrǵan qaısymyz perishtedeı jarqyrap turmyz?

— Mássaǵan! — dedi Taıbahtın shyqshyty bultyldap, shaınańdap otyryp. — Myna úndemes Slavany qarańdar. Qalaı-qalaı sheshensıdi, eı? «Senimdi qol — úndisterdiń dosy». Bizdiń aramyzdan da azıat chýrbandardy qorǵaıtyn bireý shyqty.

Azıalyq ulttan shyqqan jaýyngerlerdi Taıbahtınnyń násildik turǵydan kemsite sóıleýine ýáj aıtqan jan bolǵan joq. Álgi úzilip qalǵan sóz jelisin Vannıkov qysylmastan qaıta jalǵaǵany:

— Kemshilik bárimizde de bar, Fedá. Mysaly, men óziń aıtqandaı úndemes shyǵarmyn.

— Fedányń ózi she? — dedi Kıheev basyn kótermesten. — Rotada oǵan jeter sýaıt joq shyǵar. Ótirik aıtqanda, bet-aýzy shylp etpeıdi ǵoı.

— Kórsetemin men saǵan sýaıtty, chýrban!

— Fedá, meniń aıtaıyn degenim... Sen bir ret janjaldastym eken dep bosqa Dáýletbaevpen jaýyǵa berme... — dedi Vannıkov taǵy da.

— Áı, seniń aqylyń maǵan bes tıyn. Ótirik bilgishsine bermeı, sózdiń toq eterin bir-aq aıtsańshy. Tipti mıymdy ashytyp jiberdiń ǵoı ózi.

— Men bir danyshpandyq jasaı qoıǵaly turǵan joqpyn. Týǵan kúndi dýmandatatyn nemese syılyq jasaıtyn kez emes. Bir aýyz jyly sóz aıtyp, quttyqtaı salsaq, nemiz ketedi? Jigit emespiz be eń quryǵanda.

— A-a, bunyń bizdiń emes, komsorgtyń sharýasy ǵoı. Aqylyń tasyp bara jatsa, Shparoǵa aıt aldymen.

— Tek qana Shparonyń ba? Ol óz tarapynan quttyqtaý uıymdastyryp jatsa, jaqsy ǵoı. Biraq birge júrgen qarýlas joldastary bizder she?.. Múmkin, narádtan bosatarmyz, a?

Taıbahtınniń sanasyna tosyn bir nárseni sińirý ońaı sharýa emes ekenin Vannıkov jaqsy biledi. Sony uǵa tura, ózge jigitter de estı bersin dep Dáýletbaevqa qatysty áńgimeniń shetin ádeıi shyǵaryp edi. Asyn iship bolǵan Fedor qolyn bir siltep, ornynan eńserilip kóterile bergende, ishki bólmeden serjant Kýlıbaba shyǵa keldi. Qashan kórseń de, qyry synbaı, tip-tik júretin zamkomvzvod shashyn jatqyza sıpap, bet-aýzyn ysqylap ta qoıdy.

— Týǵan kúni bolsa nesi bar? — dedi ol Vannıkovtyń sózin jaqtyrmaǵan pishinmen. — Týǵan kúni jaýynger áskerı qyzmetten bosatylsyn degendi jarǵynyń qaı jerinen oqydyń? Narádtan bosatý?.. Joldas Vannıkov, sen úlgili, ozat jaýyngerimizsiń. Bul aıtyp turǵan sózińdi qalaı uǵamyz sonda? Narádty bylaı qoıyp, soǵys kezinde soldat týǵan kúni oqqa da ushyp ketedi, ony qaıtesiń?

Artyq sózdi qoı da, tamaq iship bolsań, demalys bólimine qaraı marsh.

Qaraýyl qyzmetiniń jarǵysy boıynsha eki saǵat boıyna posty da turyp kelgen jaýyngerler erkin dem alyp, sergek kúıde otyrýy tıis. Eki saǵattyq ýaqytyn bitirgender endi eki saǵatqa uıyqtap tynyǵyp alýǵa jatady da, uıqydaǵylar oıanyp, postyǵa ketedi. Narádtyń kún táýlik jıyrma tórt saǵaty boıy osyndaı qatań kezek tynymsyz almasyp, aınalady da otyrady.

Sol tártippen Vannıkovtar tynyǵýǵa yńǵaılanǵan kezde, postyda turǵan kelesi top ta oraldy. Bular da shetterinen qaǵynyp-silkine, búgingi aýa raıyna narazylyq tanytyp, kirip jatyr. Qabaqtary shytqyl ózge serikterine qaraǵanda Dáýletbaevtyń óńinde buryn baıqala qoımaǵan jumsaq nur bar. Qysyqtaý bitken shegir kózderinen beımálim jyltyl ushqyndaıdy. Árqashan sup-sur bolyp júretin jalpaq beti shyqshytyna deıin qyzyl kúreń bir ajarǵa enipti.

Qaraýyl tártibin buzyp, Vannıkov óz tobymen uıyqtaýǵa jatqan joq. Sergý bólmesiniń buryshynda Dáýletbaevpen kúbirleı sóılesip otyra berdi.

— Týǵan kúnin postyda turyp qarsy alǵan qalaı eken? — dep áýeli ózinshe júrdek ázilden bastaǵan. Minezi qansha tuıyq bolsa da, keıde kóńili túskende óstip jeńildeý áńgimege jol beretini bar.

Astarly oınaqy sózge joq, minezi noqaılaý jigit eptep kóńildi kórindi. Ony puny áńgime aıtyp, sheshile sóıleıtin kezi ileý de bireý. Qazir de postydaǵy jaǵdaı, aýa raıy jóninde óz pikirin qosqan bolyp jatyr. Sonda da sóz nyshanynan dál búgingideı qýanyshty kúni qarý qushaqtap, postyda turǵanyna renish belgisi sezilmeıdi.

— E, bizdiń bas ne kórmegen bas... Sol da sóz be? Buǵan deıin men ondaıdyń talaıyn kórgenmin. Tipti bir ret osyndaı týǵan kúnimde mılısıaǵa da túsip qalǵanmyn, — deı kelip, basynan ótken bir jaıdy baıan etip ketti. Onysy kásiptik-tahnıkalyq ýchılıshede oqyp júrgende bolǵan oqıǵa eken. Mektepte ilinip-salynyp nashar oqyǵan Bah segizinshi klasty bitirisimen, aýdan ortalyǵyndaǵy kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshege baryp túsipti. Tártibi de, sabaǵy da onsha kelispeı, mekteptiń berekesin alatyn baladan muǵalimder qashanda qutylǵansha asyq qoı. Ondaılardy oqý isiniń meńgerýshisi retin taýyp, eptep syrǵytyp jiberýge tyrysady. Bir kezde óziniń de sondaı kepke ushyraǵanyn Dáýletbaev búkpelep jasyrmaı, ashyq sezdirip otyr. Ýchılıshege kelgennen keıin de ol mańdytyp, bereke taptyrmaǵan. Ekinshi jyly joldastarymen týǵan kúnin atap, ishimdikke jyǵylǵan. Boılaryn esirik bılegen bozbalalar osyndaı aıazdy kúni kóshege shyǵyp alyp, ótken-ketken jurtpen shataqtaspaı ma. Sonyń aqyry, ishinde Bah bar, birneshe balany mılısıada bir-aq shyǵarady.

— Onyń aıaǵy belgili emes pe? — dedi Dáýletbaev qolyn kóńilsizdene siltep. — Aıǵaı-shý, yryń-jyryń... Meni ýchılısheden qýyp jiberip, qaıtadan qabyldady. Qoıshy, áıteýir, kelesi jyly áskerge ketip tyndym ǵoı...

Áne, sondaı da týǵan kúnder bolǵan. Onyń qasynda mynaý nemene, táıiri...

— Men osy ýaqytqa deıin aýzyma sharap alyp kórgen emespin. Bala kezimde kvastyń ózin ashyrqanyp ishetinmin. Bizdiń jaqta qoldan istegen kvastyń dámi qyshqyl ǵoı... — dedi Slava.

— Sen endi meni ishkilikke qarsy tárbıeleıin dediń be? Ol jaǵyn áli grajdankaǵa barǵanda kóremiz. Zań sensiz de qataıyp tur emes pe?..

— Joq, sen renjime, — dedi Vannıkov sál yńǵaısyzdanǵan túrmen. — Jaı, sóz reti kelip qalǵasyn aıtyp jatyrmyn... Aıazdy tún... Narádta júrsiń... Týǵan kúniń... Buryn osy kúndi ylǵı atap ótýshi ediń. Al búgin qarý qushaqtap postyda tursyń... Sondaı kezde adamnyń boıynda qandaı sezim boldy eken? Meniń bilgim keletini — sol.

Shyqshytty bet álpeti keńeıe túskendeı kórinip, Dáýletbaev sál jymıyp qoıdy:

— Sen meni tergep otyrǵan sıaqtysyń ózi. «Ne oıladyń? Ne oıladyń?» Ne oılaýshy edim? Aqyldy adamdar ǵana mundaıda birdeńe oılaıdy. Al men she?.. Kýlıbabanyń sózimen aıtqanda chýrban emespin be? — degende aıasy tar kózderi sýyq jyltyl shashyp, júzi de yzǵarlana qaldy. İsh tarta sóılegen jazyqsyz jigitti qaradaı syrtqa serpigeni ne qylǵany?

Biraz ýaqyt ekeýiniń arasyn qolaısyz únsizdik synalady. Sodan álden ýaqytta baryp Dáýletbaevtyń úni ózinen ózi jylyp qoıa bergeni:

— «Týǵan kúndi ataý» dediń-aý jańa. Joq, meniń týǵan kúnim buryn da atalǵan emes. Áı, sol men sıaqty juqsyzdyń ómirge kelgenine qýanatyn adam bar deımisiń, sirá?..

Sırek qastaryn túıe, jeńil kúrsindi de, jigit mazdap shoǵy ǵana qalǵan otty kishkene kóseýmen aýdarystyra bastady. Shala janǵan qaraǵaıdyń ısi shalqydy.

— Ondaı kúndi balanyń áke-sheshesi umyt qaldyrmaýshy edi ǵoı. Meıli ol tentek bolsa da. Álde senderdiń ultta ondaı dástúr joq pa? — dedi Slava sypaıy daýyspen báseń ǵana. Serigińniń álgi tútikken álpeti lepirińki kóńildi basyp tastaǵandaı. Shanyshqaq jaısyz kózben jalt etip qarap qoıǵany bolmasa, Dáýletbaev bul joly tyrs etip til qatqan joq. Sonan keıin qaıdaǵy-jaıdaǵy áńgimelerdi tergishtep, laǵa sóılep ketip edi.

Vannıkovty jatyn bólmege amalsyz jetelegen — narád taratýshysynyń ámiri. Postyǵa shyǵar aldynda jatyp tynyǵý mindetin buzýǵa bolmaıdy. Kózin tars jumyp alsa da, Stanıslavty uıqy mańaılamaı-aq qoıdy. «Shynynda da bir túrli jigit, — dep oılady ol álgi áńgimege ishteı eriksiz aınalyp soǵyp. — Minezi quıqyljyǵan birdeńe. Ózi otbasy jaǵdaıyna aıaq baspaıdy ylǵı. Aıtqysy kelmeı, kúrmelip turady. Ol jaǵyn sóz qylsań, qolma qol ózgere qalady. Ózinde eshkim bilmeıtin bir syr bar sekildi. Qalaı bilsem eken sonysyn?.. Qalaı bilem?..»

Álgi ekeýiniń arasyndaǵy shıelenistiń naqty ne nárseden qalaı bastalǵanyn esine túsire alar emes.

Onsyz da lepirip erkin júretin ójet jigit Leonıd Kýlıbaba ıyǵyna serjant lychkosyn taǵyp alǵannan keıin qaıdan baıyz taýyp, baıyrqalaı qoısyn. Ózine berilgen bólimsheni shyrq úıirip, tynym tappaı jumys istedi. Vzvod komandıriniń orynbasarlyǵyna tez kóterilgeni de sol eńbeginiń arqasy.

Qandaı tapsyrmany bolsyn der kezinde múltiksiz oryndap tastaýy, qıqańdy kótermeıtin shegedeı tártip ornatýy serjant Kýlıbabaǵa komandırler aldynda berik bedel alyp berdi. Rota ofıserleriniń bári de ózine ábden senedi, keıde mindetinen tys shuǵyl tapsyrmalar da júkteı salady. Osyndaı asqaq kúıde lepirip turǵan kezde serjanttyń betine tik kelgendi qoıyp, ıek kótergen ısharasyn uqpaıtyn baǵynyshty joq. Sondyqtan bolar, qansha aıbyndy, qaharly degenmen, Kýlıbaba qol astyndaǵy jaýyngerlerge yryqtan tys qysym jasamaıdy. Qolymda bılik bar eken dep baǵynyshtysynyń syqsa sólin, soqsa qanyn alatyn áperbaqan serjanttar qaı bólimde de bar. Kerisinshe, ár adamǵa belgili bir syılastyqpen qaraı bilýge azamattyǵy jetetinin únemi ańǵartyp otyrady. Onyń anaý-mynaý artyq-aýys minezin jaýyngerlerdiń qyńq etpeı kótere beretini de sondyqtan...

Tek myna Dáýletbaev... Osy ekeýiniń arasyndaǵy ilgishek qatar qyzmet isteı bastaǵan alǵashqy aılarda onsha ańǵaryla qoımaýshy edi. Ekeýi eki bólek adam bolǵanymen, minezderiniń týystasyp ketetin tustary da bar-aý. Sol uqsastyq ózara jaqyndatpaı, kerisinshe, shappa-shup ustastyryp, eriksiz eregeske dýshar qylyp júrgen sıaqty. Óıtkeni Kýlıbaba da, Dáýletbaev ta —birbetkeı múıizdi minezdiń adamdary. Kóńilderine bir nárse jaqpasa, mort ketýge beıim. Ashý qysqan sátte ekeýi de tútigip, júzderi yzbarlana qalady.

Vannıkov baıyptap qarasa, bulardyń arasynda qaıta-qaıta tutanyp qalatyn kıkiljińniń tórkini osynda jatqan sıaqty. Qyzmet barysynda serjanttyń artyǵyraq ketetin tustary — Dáýletbaevtyń qytymyrlanyp, qıqaıa salýyna sebepshi. Qolynda bıligi bar jigit aıtqanyn oryndatamyn dep, óktemdik kórsetedi, anaý bolsa, «bunyń qate, istemeımin» deıdi... Biraq armıada baǵynyshty adam buıryqty oryndaýdan qashan bas tartyp kórgen. Ol degeniń — gaýpvahtaǵa aparatyn týra jol.

Eregesip alǵan Kýlıbabanyń ózgeden góri Dáýletbaevqa kóbirek shúıiletinin, reti kelse, tipti tize batyryp jiberýden taıynbaıtynyn Vannıkov osy jazdan beri baıqap júr. Serjanttyń ózimen qolma-qol jaǵalasa ketip, ádiletsiz áreketin betine bylsh etkizip aıtyp tastaıtyny bolmasa, qıanaty jaıly Dáýletbaev áli kúnge bir adamǵa shaǵym jasap kórgen emes. Ózi sezdirip jatpaǵan soń, oǵan ara túsip, alastap alý jaǵyn eskerip júrgen jáne eshkim joq.

«Sonda deımin-aý, — dedi Vannıkov bir jambasyna qaraı aýdaryla berip. — Osyndaı qyrsyq, juqsyz ara túsip ne jynym bar? Áketip bara jatqan másele bolsa, mensiz-aq ózderi shesher. Dál osy meniń kúıetin eshteńem joq qoı shynynda da...»

Odan ári... kózi ilinip ketipti...

İV taraý

Poshta /Vannıkov/

Poshtashy kishi serjant ta ádis alyp alǵan, hat-habardy kóbinese túsken keıingi demalys saǵatyna dóp ákeledi. Erkindik ýaqyty saǵynyshty sátke ulasqan jaýyngerler máz-máıram. Qazir de kóńil qusy kókke sharyqtaǵan qýanyshty mezet edi. Armıada qyzmet etip júrgen jigitterge osy alty aı qysta jıirek keletin nárseler — ol posylkalar. Aq matamen oralǵan, qaǵazben qaptalǵan nemese jaı jippen shandyp býylǵan ártúrli jáshikter qatary búgin de joq emes. Tipti posylka tımegenderge hat-habar, quttyqtaý otkrytka sıaqty syı-sıapat taratyp, rota jaýyngerlerin poshtashy ábden-aq jarylqap tastady.

Mundaıda jurt bir-birine qaraı almaı, árkim óz qýanyshymen bolyp ketedi. Belogorsk qalasynda oqýda júrgen synyptasynan jańa jyldyq quttyqtaý otkrytkasy qolyna tıgen Stanıslav maıda qyz jazýyn eki márte oqyp shyqty. Sosyn onysyn razy keıippen tós qaltasyna salyp alyp, jan-jaǵyna kóz júgirtken. Jaýyngerlerdiń barlyǵy da jańa kelgen poshtamen shuǵyldanýda. Kapterka jaqtan posylka jáshikterin jarysa ashyp jatqandardyń dabyl-dúbiri estiledi. Alystan kelgen astan dám aýyz tıgizý salty ásirese armıada berik. Sol tártippen oljaly jigitter árkimniń sybaǵasyn jaǵalaı úlestirip te júr.

Jan-jaǵyna asyǵys qaraǵan Vannıkov izdegen adamyn tez tapty. Eki qolyn shalbarynyń qaltasyna salyp, táltıgen kúıi qazarma terezesinen syrtqa kóz salyp tur eken. Jurt pyshaq ústinde bólisip áketken mol oljadan shet qalǵan adamnyń syńaıy. Beleskıı qolyna ustatqan tátti toqashty shetinen samarqaý tistedi de, tósek ústine qoıa saldy. «Qansha eskertý estip júrse de, únemi umytyp ketedi, — dep oılady Stanıslav oǵan qaraı qozǵala berip. — Serjant kórse ǵoı, qazir ákesin tanytady».

Toqashty alyp, týmbochkanyń ishine saldy da, Stanıslav turǵan jigittiń ózine buryldy. Týra janyna taqaǵan adamǵa ol sonda da ıtpisiń-kisimisiń dep nazar aýdarar emes. Qandaı oıdyń jeteginde turǵany beımálim, áıteýir qyrynan qaraǵanda qysyqtaý kózderdiń aıasynda bir tuńǵıyq muń tunyp qalǵan sekildi

— Saǵan eshteńe bolmady da?

Aıtaryn aıtsa da, Vannıkov kelesi sekýndta ókinishten ernin qyrshyp alýǵa shaq qalyp edi. Tek osy joly ǵana ma? Posylka turmaq, jalpy hat-habar ataýlynyń Dáýletbaevqa sonshalyqty sırek keletinin neǵyp umyta qoıdy eken?.. Sonda nege?.. Bir-eki ret sýyrtpaqtap osy máseleni suraǵanynda da jarytymdy jaýap estı almaı, meseli qaıtty emes pe?

Uıalǵan tek turmastyń kebimen Stanıslav abyrjı kúbirlep, joldasynyń ıyǵynan qaqaty. Sol sátte aıqynyraq ańǵaryp edi: mynaý turǵan ózi jaqsy biletin qyrshańqy tildi, qıqar minezdi jigit emes. Áldenege ıini túsip, qaradaı júdep-jadap bara jatqan bir beıshara miskin jannyń keıpin baıqaǵan...

Ózin áıteýir berik adammyn dep esepteıtin Stanıslavtyń júregi bir sát shymyr ete túskendeı boldy... Sózdi odan ary órbitýge kóńili daýalamaı-aq qoıǵany. Sonan Dáýletbaevty sol turǵan jerinde qaldyryp, amalsyz burylyp kete bergen.

— Vzvod, shyǵyp sapqa tur! — degen ámir jetken kezde poshtanyń qyzyǵy saıabyrlaýǵa aınalyp, árkim óz tirligin kúıitteýge kirisip edi. Lenın bólmesinde hat jazyp otyrǵan Vannıkov ta myna shýly-dýly qazarmany, áskerı qalashyqty oısha qaldyryp, áldeqaıdaǵy alys ólkeni qıalmen sharlaýda bolatyn.

Dálizdegi belgili orynǵa lezde tizile qalǵan saptyń aldyna vzvod komandıri, leıtenant Kıtaıchýk shyqty. Ústinde ózine quıyp qoıǵandaı jarasatyn sholaq aq ton. Qashanǵysyndaı júris-turysy shıraq onyń aq quba óńi ádettegisinen qatý kórindi. Sart-surt basyp ortaǵa kelgen leıtenant bir-eki aýyz sózben jaǵdaıdy baıan etti. Tótenshe jaıtty estigen jurt ádepkide kádimgideı tiksinip qalyp edi. Álginde ǵana bólimge aýdandyq mılısıadan telefon soǵylypty. Semenovka selosynda eki adamdy jaraqattaǵan qarýly qylmysker Batpaqty toǵaı alqabynda júr degen málimet bar eken. Aýdandyq ishki ister bóliminiń jedel izdestirý toby qylmyskerdi ustaý operasıasyna kirispek. Jer jaǵdaıy qolaısyz ári kúsh shaǵyn bolǵandyqtan, mılısıa basshylary áskerı bóliminen járdem suraǵan.

— Ózderiń bilesińder, — dedi vzvod komandıri jyldamdata sóılep. — Rotalardyń kópshilgi qazir dalalyq taktıkalyq jattyǵýlarda júr. Batalón komandıriniń buıryǵy boıynsha bul iske bizdiń vzvod barýy tıis. Vzvod bolǵanda barlyǵy emes, úsh-aq adam kerek. Menimen tórteý. Qane, óz erkimen shyǵýshylar bar ma?

Saptaǵylar sál-pál ǵana múdirip qalǵandaı boldy. Ózara kóz qarasyp, bir-biriniń qabaǵyn toryǵan jurt. Kelesi sátte eki-úsh jaýynger aldyǵa shyǵyp úlgirip edi. Sosyn sart-surt basqan ózge aıaq dybystary da dálizdi dúrsildetip ketti. Jan-jaǵyna shola qaraǵan Kıtaıchýktiń asyǵysta ańǵarǵany — búkil vzvod ornynan qozǵalypty. Tipti áskerı shınelin kúni keshe ǵana ıyqtaryna ilgen jas jaýyngerler de saptan qalyspaı birge tur.

— Keıin, marsh! — dep, aıǵaılap jiberdi kenet leıtenant. — Túgel oryndaryńa! Túsinesińder me, biz saltanatty paradqa bara jatqamyz joq. Qarýly qylmyskerdi ustaý kerek. Al, qane, aıtyńdarshy, mundaı qaýipti operasıaǵa buryn kim qatysyp kórdi? Eshkim de... Endeshe bul — sender oılaǵandaı balanyń oıynshyǵy emes. Ózim tańdaımyn.

Ár jerden shyqqan narazy kúńkilderdi qaıtadan basyp tastady da, leıtenant sapty kózimen tinte, árli-berli adymdap júre bastady.

— Efreıtor Shparo, — dedi sosyn uzyn boıly, ıyqty jaýyngerdiń júzine qadalyp. Rota komsorgy kedergili qashyqtyqtan júgirýde aldyna jan salmaıtyn sportshy jigit edi. Munan keıin jurt kútkendeı Kýlıbabanyń famılıasy ataldy. Endigi kezek úshinshi jaýyngerdiki. Vzvod komandıri bir toqtamǵa kele almaı, ishteı tolǵanyp turǵan sekildi. Saptaǵylardyń árqaısysy onyń júzine úmittene qaraıdy. Shapshań júgirgen kishirek kók kózder endi kimge baryp tireler eken?..

— Beleskıı!

Sap aldyna jumyr óńdi, sharaly qara kózderimen aınalasyna oılana qaraıtyn keskindi jigit shyqty.

Qajetti adamdardy iriktep alǵan komandır endi kelesi sózdi aıtýǵa yńǵaılana bergen, sol kezde saptan:

— Joldas leıtenant, ruhsat etińizshi, — degen qatty daýystyń sańq ete túskeni. Jalt qarasqan jurtty «kim, kim» degizip áýrege salmaı-aq, ile daýys ıesiniń ózi aldyńǵy jaqqa shyǵa berip edi. Jańaǵy saıdyń tasyndaı óńsheń irikti jigitterdiń qasyna kelip qosylǵan, ózge eshkim emes, sharǵa boıly, súıkimsiz pishindi Dáýletbaevtyń naq ózi bolatyn.

— Jaǵańdy jónde, Dáýletbaev! Seni qazir tárbıelep turatyn ýaqytym joq meniń. Tez aıt!

— Joldas leıtenant, Beleskııdiń ornyna men baraıynshy.

— Nege sen?

— Sol. Beleskıı — osy kóktemde ǵana kelgen jas jaýynger... Ol eshteńe kórmegen... Meni qasyńyzǵa ertseńiz, ókinbeısiz, joldas leıtenant.

Komandır álginde ǵana basyp tastaǵan kúńkil sózder endi ár jerden qaıta qozdady:

— Ózgemiz ilinbeı turǵanda, myna chýrbanǵa ne joq?

— Ózi ne júgire almaıdy, atýy da nashar. Sonda qaıtip ustamaq qylmyskerdi?

— Dáýletbaev barsa, men de qalmaımyn.

— Shamańdy bilýiń kerek qoı, — dedi serjant Kýlıbaba bir qasyn serpe, joǵarydan tómen qıǵashtaı kóz salyp. — Qansha jantalassań da, sen báribir men sıaqty bola almaısyń.

Saptaǵylar dý kúldi. Sol kezde aldaǵy qaýip týrasyndaǵy aýyr oılar da bir sát jeńildep qoıa bergen sekildendi.

— Joldas leıtenant, men Batpaqty toǵaıdy jaqsy bilemin. Árbir aǵashy tanys maǵan, — dedi jaýynger qyrshańqy sózdi múlde elemegen pishinmen ótinishin qaısarlana qaıtalap. Leıtenanttyń vzvodty erkine jiberip, komandırlik tizgindi bir sátke bosańsytýynyń mánisi bar edi. Oǵan oı salǵan — Dáýletbaevtyń «Meni ertseńiz, esh ókinbeısiz» degen sózi. Kóz aldyna dereý elestep ketken — ana jolǵy túngi joryq. Dáýletbaevtyń sondaǵy prınsıpti pikiri. Ózi nashar jaýynger dep esepteıtin Dáýletbaevtyń... Ol jóninde zampolıt Shafrannyń aıtqandary... Adamǵa osyndaı jaýapty sátte nege senim artýǵa bolmaıdy? Onyń bul qaýipti iske sonshalyqty qushtar bola qalý sebebin artynan bile jatar.

— Qatardaǵy jaýynger Beleskıı! Ornyńa tur.

«Jená.

* * *

Hatyńa kóp-kóp rahmet. Sen óziń kórgen spektáklder men kınolardy kóbirek aıtyp ketipsiń. Teatrdy men de jaqsy kóremin, al kınoǵa yqylasymnyń onsha emes ekenin óziń de bilýshi ediń ǵoı. Meni kóbirek qyzyqtyratyn — kitaptar. Qazir Bahtyń sózine eligip, men de endi tabıǵatqa nazar aýdaratyn bolyp júrmin.

Men búgin saǵan taǵy da Bah degen qyrǵyz balasy týraly aıtpaqpyn. Ekzotıkalyq buratana bolǵandyǵy úshin ǵana emes. Óziń bilesiń, men fızkýltýradan nasharlaý edim ǵoı. Kedergili qashyqtyqqa júgirýde sonyń zardabyn áli tartyp kelemin. Armıaǵa keshe ǵana kelgen Beleskıı degen bir «jas» bar. Sonyń ózi meni artqa tastap ketedi. Alys qashyqtyqqa júgirýden de meniń normatıvim áli kúnge tómen bolyp júr. Bah ta bul jaǵynan men shamalas. Ekeýmizben keıde serjanttar jeke jumys jasaıdy. Sondyqtan muńymyz, áńgimemiz ortaq bolyp keledi.

Aldyńǵy kúni Bah Fedá degen bir jigitpen ilinisip qaldy. Fedá ózi shofer, qýlyǵy bar, jumystyń jeńil jaǵymen júrgisi keledi. Keıde beti bylsh etpeı, ótirik aıta salady. Bah sonyń jala japqan ótirigine shydamady. Men ǵana emes, Bahty jaqtaıtyn basqa jigitter tabyldy. Biraz kıkiljiń bolyp, áıteýir basyldy ǵoı. Bir qyzyǵy — Bah ózin jaqtap, sózin sóılegen adamdardy da unata bermeıdi. Bárimizge qoldy bir-aq siltedi de, teris burylyp ketti. Mine, Jená, osyndaı da adamdar bolady eken.

Bir ret aýzy qyza kele, Bah maǵan úı ishi týraly aıtyp berdi. Buryn bul taqyrypqa eshqashan áńgime qozǵaǵan emes qoı. Bul joly ózi de baıqamaı qaldy-aı deımin. Seniń aldyńa bir maqtanyp qoıaıynshy, shamasy bul da meniń myqtylyǵym bolsa kerek. Sonda túsingenim — Bahtyń balalyq shaǵynda ártúrli qıyndyqtar kezdesken. Ákesi araq ishetin kórinedi. Neden ekeni belgisiz, sheshesi qaıtys bolyp ketken. Ol kisiniń ólimine de araqtyń qatysy bar sıaqty sezildi maǵan. Jaǵdaıy kelmegen bala mektepti qaı bir jaqsy oqysyn. Onjyldyqty taýyspaı, ýchılıshege aýysyp ketkeni de sondyqtan ǵoı.

Aýzy qyzyp bara jatqanyn baıqady ma, áńgimesiniń ar jaǵyn Bah aıtpaı-aq qoıǵany. Qansha jalynsam da, bolmady. Sonan ol taqyrypqa qaıta aınalyp basqan joq.

Shynymdy aıtsam, Jená, Bahtyń ómiri bir túrli aıanyshty kórindi. Buratana bolǵanymen, qyrǵyzdar da adam ǵoı.

Jená, áńgimeni taǵy jalǵastyramyn. Radıkke, Dımaǵa, Goshaǵa menen sálem.

Sálemmen, ózińniń Stasyń».

İH taraý

Joryqta /Toqtarbekov, Kıtaıchýk/

— Rot-a-a, ıyqqa! Tik tur!

Ár jaýyngerdiń arqalap alǵany, qazaqsha aıtqanda, bir-bir esektiń júgi. Nyǵyzdalǵan zat qapshyshǵy, qarý-jaraq. Joryń ústinde munyń bárin alyp júrý shart. Osyndaı júkpen talaı shaqyrymdar artta qaldy. Uzyn saptyń ón boıy tynymsyz burqyldaǵan bý. Aıazdy kúnderi sýyt júrgen attar terge bógip, osylaısha býlanyp kele jatýshy edi. Boldyra bastaǵan jaýyngerlerdiń myna qalpy kóz aldyńa sol kórinisti elestetedi.

Saptyń sońǵy jaǵyndaǵy jigitter aýyr búlkilmen júgire túsip, álgi ámirge baǵynǵandaı bolady. «Biraq osy tártipti yqsham kúı uzaqqa sozylmaıdy. Shamaly ýaqyttan soń aýyr júristiń jınaqy sapty taǵy da seldirete bastaıtyny belgili.

— Men bul jerlerdi buryn kórmegen ekenmin, — dedi Vannıkov eki jaǵyna sál shaıqala basqan Dáýletbaevpen qaptaldasa berip.

— Mashınamen ǵana júrip ótseń, qaıdan baıqaýshy ediń?

— Qaıdaǵy mashınany aıtyp kelesiń, Bah?

Kúzgi joryqta barlaýshy toptyń kóldeneń ZIL-ǵa otyryp, alyp abyroısyz sapar shegetin jol ekeýiniń de esinen keter me?

— Sol jol osy ma edi? — dep, Vannıkov endi qaıran qalyp tur.

— Dirdektep ushyp óleıik dep turyp, aınalaǵa kóz salýǵa murshasy boldy ma onda? Al seniń esińde qalaı qalyp qoıǵan.

Mysqyldy pishinmen myrs etkeni bolmasa, Dáýletbaev utymdy saýalǵa birden jaýap bere qoıǵan joq. «Osy bir minezi-aı bunyń! — dep oılady Stanıslav ishteı jábirlene. — Joldas kórip, jaqyn tartyp júrgen meniń ózimmen osylaı sóılesedi. Sosyn kim unata qoısyn ózin?»

Sapty seldirete keıin tartýshy álsiz jaýyngerlerdiń kim ekeni anyqtalyp úlgirgen ýaqyt. Ondaılardyń barlyǵy derlik — áskerge bıyl kúzde kelgen jastar. Armıa ómiriniń basqa qıyndyǵymen birge mundaı aýyr joryqtyń ashshy dámin áli tatyp úlgirmegen balaýsa top. Álginde rota komandıri osyndaı «jastarǵa» járdem jasaı júrýi jóninde nusqaý bergen. Aldyńǵy vzvodtaǵylar bul ıgi áreketti iske asyrýǵa dereý kirisip ketipti.

Leıtenant Kıtaıchýktiń ámirimen shynyqqan myqty jigitter birneshe jas jaýyngerdiń júkterin bólisip aldy. Jińishke deneli Toqtarbekov te — boldyryp úlgirgender qatarynda. Oǵan járdemge umtylǵandardyń ózi birnesheý. Óıtkeni elgezek te, jınaqy jigit qatarlastarynan góri áskerı ómirge tez kóndigip ketken.

Ózine berilgen tapsyrmany qashanda qaltqysyz oryndaıtyn jaýynger osy juǵymdy minezimen komandırlerge ǵana emes, ólsheýli ýaqyt ishinde eski soldattardyń kóńilinen shyǵyp úlgirip edi. Oǵan jigitterdiń aldymen qol sozǵany bálkim, sondyqtan da bolar. Toqtarbekovtiń zat qapshyǵyn efreıtor Shparo óz ıyǵyna artsa, beldegi qutysy taǵy bir jaýyngerge tıipti. Vannıkov onyń shulǵaýyn qaıta orap berý úshin komandırden ruqsat suraǵan. Jol odan ári aýyrlaı túskendeı. Jaǵdaı órge qarsy tipti qıyndaı bastaıdy. Aıal jasap, aıaq sýytýǵa sonda da ámir beriler emes.

— Kimge kómek kerek?

Jalt burylǵan jigitterdiń kózine jol shetinde turǵan «sanıtar mashınasy» tústi. Tórtpaqtaý deneli sanınstrýktor beri qaraı aıańdap keledi. Bir-eki sózben jaǵdaıǵa qanǵan ol aıaǵy qajaǵan jas jaýyngerdi mashınaǵa mingizip ala júrýge yqylas bildirdi. Joldastardyń bári Toqtarbekovke qaraı qalyp edi. Kózderinen «Endi qaıter eken?» degen suraý nyshany qapysyz seziledi.

Jyly da taza mashına salony. Otyrsań boldy, tıisti jerge qınalmaı-aq alyp barady. Manadan bergi azapty sapardan birdemde qutylyp shyǵa kelesiń. Nemese tózemin, shydaımyn degen qajyr ıesin tosqan azapty jol ári qaraı buralyp ketip jatyr. Osy qalpynda sheksiz sozylyp taýsylyp bitpeıtin sıaqty.

Toqtarbekovtiń bir sheshimge kele almaı, tolqyp turǵany aıdan anyq edi. Aqyry ol shydamady. Sanınstrýktordyń «Kútip turatyn ýaqyt joq. Qane, davaı» degen kezekti sózinen keıin mashınaǵa qaraı qozǵala berdi.

Jigitter áýeli túsinbegen keıippen bir-birine qarasqan. Sosyn baryp narazy daýyspen jarysa sóılep ketti:

— Mássaǵan, kerek bolsa. Biz budan úlgili jaýynger shyǵar dep júrsek...

— Bárimiz qol ushin berip otyrsaq, bunysy nesi?

— Endi osydan keıin adamǵa senip kór.

Serjant Kýlıbabanyń qaıyryla burylyp kelip, muqata sóılegen adamy — Dáýletbaev.

— Áne, seniń jerlesińniń túri. Qyrǵyz — qashandaqyrǵyz. Erteń osyndaı kisimen qalaı soǵysqa barasyń? Al, aıtshy, qane?

— Áı, Kýlıbaba, osy jerde seniń maǵan tıisetin jóniń joq, bildiń be? — dedi Dáýletbaev ta taısalmaı. Shegir kózderi sýyq yzǵar shashyp, óziniń áldenege ashýly kele jatqany sezildi. Shymbaıyna qattyraq tıetin sóz estise, uryna ketýden taıynbaıtyn shaqar minezi aıqulaqtana qalypty.

Leıtenant Kıtaıchkýtiń jalt burylyp, shúıile qaraýy ǵana órshı bergen daýdy óshirip ketkendeı boldy.

— Degenimen, men myqtap aldanyp qalǵan tárizdimin, — dedi Vannıkov sálden keıin Dáýletbaevqa qaıtadan janasalaı túsip. — Bireý jazyqsyz jáirlep ketken sekildi meni. Toqtarbekovke sondaı senip júr edim. Momaqan, bıazy jigit... Qalaı ǵana dáti bardy?

— Nemene, sen de meni kinálaıyn dep kelesiń be?

— Árıne, joq... Kýlıbabanyń naq osy joly saǵan tıiskeni durys emes. Onyki jaǵdaıdy paıdalanyp, aıaqtan shalý ǵana.

— Men oǵan kórsetemin áli.

Kózderi kókjıekke qadalǵan Dáýletbaev keń shyqshytyn qımyldatyp, qaradaı tistenip keledi. Aýyr tynystap, alqyna dem alsa da, jaıaý joryqqa áli moıymaǵan adamnyń pishini.

— Kimge? — dedi Vannıkov ta ysyldaı sóılep. — Kýlıbabaǵa ma? Qaıtesiń onymen shataqtasa berip.

— Joq, Toqtarbekovty aıtamyn... Men, ıaǵnı, jerlesin uıatqa qaldyrǵany úshin...

— Sen ne, armıada júrip tóbelespeksiń be? — dep, Stanıslav taǵy da basý aıtýǵa kiristi. Qashanǵysyndaı biri túsindirip, ókinishi qos qulaǵyn basa, qyńyraıyp álek.

Azat tóbesiniń tusyna jetkende ǵana rota aıal jasady. Jattyǵý maqsatyna oraı ondaı ary qaraı ne isteý kerek, ol jaǵy jaýyngerler úshin ázirshe jumbaq.

Osy kezde joldyń qarsy jaǵynan taıǵanaqtaı júrip kele jatqan manaǵy «Sanıtar mashınasy» kórindi. Jaýynger sapynyń tusyna qatarlasa bere, júrisin baıaýlatqan ol janasalaı kelip, kilt toqtaı qaldy. Jurttyń kózi — ádemi, taza salonnan asyǵa túsip jatqan jalǵyz jaýyngerde. Bul álginde ǵana talaı qabaqqa kirbiń júgirtip, artyna tek jaman atyn qaldyryp kete bergen Toqtarbekov edi. Endi eshkimge týra qaraı almaı, uıala kúlimsireıdi.

— Keshirińizder, jigitter. Men qatelesippin, — dedi ol taza orys tilinde.

* * *

Qysqy taktıkalyq jattyǵýlardyń ózindik ereksheligi bar eken. Ony tipti bundaı «soǵys jaǵdaıyna» alǵash qatysyp otyrǵan jas jaýyngerler de túsine bastap edi.

Leıtenant Kıtaıchýktiń vzvodqa kelgeli mundaı úlken operasıaǵa qatysyp otyrǵany — osymen ekinshi ret. Kúzgi kúngi jaýapty joryqtyń abyroısyzdaý aıaqtalýy jas komandırdiń bedeline kóleńke túsirgeni sózsiz. Bul arada kóldeneń mashınany kólik retinde paıdalaný jóninde teris keńes bergen serjant Kýlıbabany emes, tikeleı ózin jazǵyrady. Tasy órge domalap turǵan ójet serjantqa tym erkinsimeı, syn kózben qaraı bastaǵany — osy oqıǵadan keıin. Dáýletbaev týrasyndaǵy túsiniginiń eptep ózgergeni de óz aldyna. Jarty jyldan beri kúnde kórip, birge qyzmet istesip kele jatsa da, bul ekeýin áli kúnge tolyq uǵa almapty. Adam psıhologıasy jóninde áskerı ýchılıshede oqyǵan teorıalardy esinen shyǵaryp, soldattardy óz betinshe qaradúrsin qısynmen baǵalaýǵa aınalǵany — qaı sasqany? Ótken jolǵy zampolıt Shafrannyń sózi sol qateliginiń týra tóbesinen tústi emes pe? Endeshe «mynaý úlgili soldat», «anaý nashar jaýynger» dep, qol astyndaǵylardy qolmen qoıǵandaı etip bólip-bólip tastaǵanyna jol bolsyn.

Ańǵal da aqkóńil Toqtarbekovtiń jańaǵy kúlkili áreketinen góri leıtenanttyń oıy Kýlıbaba men Dáýletbaev arasyndaǵy kishkene kıkiljińge aınalshyqtap soǵa bergen. Yrsyldaı dem alyp, ózi de sharshaı bastaǵasyn ba, oıy pyshyrap, dáıekti bir sheshimge kele almaı-aq qoıǵany.

Kapıtan Shafrannyń sondaǵy bir aıtqan baıypty keńesi únemi jadynda. Soldattarmen jeke jumys jasap, mandytyp júrgeni sonda da shamaly. Ózge komandırlerdiń tárbıe máselesin qalaı tez retteı qoıatynyn kim bilsin, al óziniń ár jaýyngermen jeke aınalysyp otyrýǵa tipti de ýaqyty jetpeıdi.

«Jaraıdy, munyń bári qalashyqtaǵy áńgime ǵoı, — dedi Vácheslav Kıtaıchýk kolonnanyń mejege taıanǵanyn baıqap. — Maǵan aldymen naqty is jaıyn oılaý kerek. Endi osy jattyǵý ústinde múlt jibersem, ózi azǵantaı bedeldiń bestıyndyq quny da qalmaıdy. Sosyn qabiletsiz komandır degen attan ómir boıy arylyp kór. Vzvodqa júkteletin tapsyrmany asyqpaı, muqıat taldaǵanym jón».

Jattyǵýdyń negizgi bóligi erteńinde-aq bastalyp ketken. Biraq aldyn ala boljaǵandaı, qoıylǵan tapsyrmany strategıalyq turǵydan taldap, analız jasaýǵa leıtenant Kıtaıchýktiń murshasy da bolmaı qaldy. Rota komandıriniń buıryǵymen vzvod tym shuǵyl attandy. At joq bıiktigi men Shyrǵanaq núktesiniń aralyǵynda «dushpannyń» bir bekinisi bary anyqtalǵan. Vzvodqa júkteletin mindet — «soǵyspen barlaý» jasaýdy iske asyra otyryp, sol bekinisti joıyp jiberý. Odan ary Iasneb shoqysyna deıin «soǵyspen barlaý jasaý» operasıasyn júzege asyrady da, saǵat týra on úsh nol-nolde jıyrma ekinshi sharshyda rotanyń qalǵan tobymen túıisýleri shart.

İrkis-tirkis jyljyǵan úsh BMP qarly tóbelerdiń ara-arasymen tıisti mejege qaraı soqtyryp keledi. Bul — rota komandıri kórsetken eń ońtaıly marshrýt. Ol kisiniń bar aıtqany — «Odan ary qabyldanatyn tıisti sheshim de, qımyl-áreket te óz erkińde. Tek abaı bol, asyqpa» degen qurǵaq aqyl ǵana. Qazir de erkiń bilsin degendeı komandır rasıasy typ-tynysh.

«Birden osynsha úlken tapsyrmany oryndaý... Árıne, ońaı sharýa emes, — dep, oılady Kıtaıchýk shaıqalǵan mashına ishinde planshetine qaraı otyryp. — Eń aýyry — «bekinisti» joıý. Ony qalaı iske asyrysaq eken?..» Júrdek mashınalar jer apshysyn qýyra otyryp, qamysty ózekke shyqty. Endi negizgi obekti kóldeneń belestiń ar jaǵynda taıaý bolsa kerek.

Biraq leıtenant Kıtaıchýk myqtap qateleskenin kesh túsindi. Uzynynan uzaq jaldana ósken qamystardyń ór jaǵynan pýlemet, avtomaty aralas birneshe qarýdyń birden lap etip qoıa bergeni. Endi bulaı kele jatyp, bekinisti tike shabýylmen alý múmkin emes. Vzvod komandıri kútpegen soqqydan qatty sasyp qaldy. «Qurydyq, bári bitti» boldy alǵash basyna kelgen oı. Qatty abyrjyǵany sonsha - mańdaıy, jaýyryn ortasy tership qoıa berdi.

— Toqtańdar, solǵa qaraı oraǵyta júrińder! — dedi sosyn óz qulaǵyna jat daýyspen qyryldaı aıǵaılap. Úsh BMP da qamysty ózekti jıekteı aınalyp, áp-sátte bekinistiń kózinen tasalana berdi. Endi ǵana ózine ózi kelgendeı bolǵan leıtenanttyń sanasynda elektr ushqynyndaı tosyn oıdyń jylt ete qalǵany. Rasıa baılanysy arqyly ózge eki mashınanyń komandırlerine kelte buıryqty berip úlgirip edi.

Qaýsyrmaly artqy esik arqyly jerge topyrlaı sekirgen jaýyngerler leıtenant ámirimen dereý tasaǵa jınaldy. Al jaıaý áskerdiń soǵys mashınasynyń úsheýi de eshqandaı toqtamastan, aınalyp kelip, manaǵy kelgen izderine qaıta túsken. Dushpan bekinisiniń dál aldymen sol qalpy keıin qaraı zyrlap barady.

— Endi bylaı isteımiz, — dedi leıtenant alqyna sóılep. — Bizdiń mashınalar kidirmesten keıin qaıtty ǵoı. Bul qımyldy «dushpan» bekinisi sózsiz baqylap otyr. Olar bul manevrdiń mánisine áýeli túsinbeı qalady da, kidirmeı keri oralǵanyn kórip, patrúlde júrgen mashınalar dep oılaıdy. Qamys tasasyna túsirilgen desanttan olar, árıne, habarsyz. Qazir bekinis tynyshtalady. Biz kútpegen jerden shabýylǵa shyǵyp, bekinisti «joıyp jiberemiz». BMP-lar shamaly ýaqytta qaıta aınalyp soǵady. Biz operasıany ári qaraı jalǵastyramyz. Esterińde bolsyn, tapsyrmanyń eń jaýapty sáti osy. Bekinistiń tez joıylýy ár bólimshe, ár jaýyngerdiń dál de shapshań áreketine baılanysty, — deı kelip, komandır ár bólimshege jeke-jeke naqty tapsyrma berdi. — Alǵa, joldastar!

H taraý

Qoımada /Kýlıbaba, Vannıkov/

— Bólimshe, otboı! On bes mınýttyq demalys.

Serjant Kýlıbabanyń gújildek aıqaıy qýanysh habarshysyndaı bolyp qulaqqa jaǵymdy estildi. Aınalasy atshaptyrym, tóbesine laqtyrǵan bórkiń áreń súıkeıtin ańǵal-sańǵal aýqymdy ǵımarattyń ishi. Temir jol stansıasy basyndaǵy dańǵaradaı bul aýmaqty jaı — kádimgi zat qoımasy. Áskerı bólimniń jaýyngerleri kezekpe-kezek osynda kelip, júkshilerge qolǵabys jasap turady.

Bul jolǵy járdemshi topty bastap kelgen — rotanyń qashannan bergi qajymas belsendisi, serjant Leonıd Kýlıbaba.

Qysqy taktıkalyq jattyǵýlardy sátti aıaqtaǵan jaýyngerler qalashyqqa kóńildi oraldy. Kúzgi keıisti joryqtan keıin eńseleri kóterilmeı júrgen keıbir jigitterdiń de qabaqtary jadyrańqy. Óıtpegende she?

Biren-saran múlt ketken tustardy eskermegende, rota boıynsha jalpy kórsetkishtiń baǵasy — «bes». Jattyǵýdyń bitkenine birer kún ótse de, jaýyngerler sondaǵy áserlerin aıtyp taýysa alar emes. Keń qoımanyń bir buryshynda alqa-qotan temeki tartýǵa kirisken olardyń qazirgi áńgimesi de sol.

— Bizdiń leıtenanttyń basy sumdyq isteıdi eken ǵoı, — dep, sózge maı quıyp mazdatyp otyrǵan efreıtor Anatolıı Shparo. Bul da — Kýlıbaba tárizdes sózýar, áńgimeshil jigit. Biraq serjant qusap salmaqpen syzdana sóılemeı, únin qubylta, qosyńqyrap jiberýge beıim. — Buryn qalaı bilmeı júrgenbiz? Tosqaýylǵa týra mańdaıymen baryp urynǵanda da, túk sasqan joq. Sol eki arada desant tastaý týraly oıdyń kele qoıǵanyn aıtsańshy.

— Operasıa, árıne, sátti boldy, — dedi oǵan Kýlıbaba. — Biraq aýzyńdy ashyp, kózdi jumatyndaı bunyń eshteńesi de joq. Ýchılıshede kýrsanttarǵa álgideı oqys qımyldyń talaıyn úıretedi ǵoı, — deı kelip, ózi taq ýchılıshe partasynan jańa kelip otyrǵan uǵymtal shákirtten arman qazirgi urys taktıkalary jóninde áńgimelep ketti. Qoınynan kitabyn shyǵaryp, bir shette otyrǵan Vannıkov ta tańyrqaýyn jasyra almaǵan pishinmen qybyr etpesten, qulaq túrip qalypty.

Onyń kóńil kúıin qapysyz oqı qoıǵandaı, Shparo qolymen ısharalap, qasyna jaqyndatty:

— Osynyń bárin qaıdan biledi? — dedi sosyn toqtaýsyz sybyrlaı jónelip. — Bizdiń Lená bar ǵoı, qudaı biledi, ınstıtýt bitirgen. Bizden jasyryp júr... Men de mekteptegi myqty oqýshylardyń biri bolǵanmyn. Al mynaý... jalpy basy sumdyq isteıdi óziniń.

— ...Sonymen seniń, efreıtor Shparo, leıtenantqa bulaısha tańyrqaýyń orynsyz. Kez kelgen komandır sóıter edi. Tipti men bolsam da, — dep, myqty-myqty dáleldermen áńgimeshini múlde tuqyrtyp tastaǵandaı, serjant endi oǵan asqaqataı qarady.

— Tolá, daýlasyp neń bar serjantpen? — dedi Vannıkov Shparonyń qulaǵyna aýzyn taqap. — Qansha sózsheń bolsań da, ol seni jeńbeı qoımaıdy. Onyń jalpy eshkimnen jeńilmeıtinin bilesiń ǵoı. Men Dáýletbaev Bahqa da ylǵı osylaı deımin. Eregespe jigit emes pe Dáýletbaev, bolmaıdy sonda da.

— Kýlıbabamen salystyrǵanda, Dáýletbaev kim, al, shynyn aıtqanda? Adamnyń qarynyn ashyratyny ras qoı. Ótken joly saıası sabaq kezi esińde me? Kartadan ózi týyp-ósken jerdi on mınýt izdedi ǵoı...

— Áı, ekeýiń neǵyp sybyrlasyp kettińder? — dep, Kýlıbaba bular jaqqa kúdiktene kóz tastap ótti. Shparo da jyldam. Vannıkovty lyp etip tastaı berip, dereý basqa sarynǵa aýysa qoıǵan:

— Eh, Fedá, Fedá, — deıdi endi Taıbahtınniń ıyǵynan qaǵyp. — Sol jolǵy soǵysty kóre almaı, qor boldyń ǵoı. «Dushpannyń» tosqaýylyn biz kózdi ashyp-jumǵansha basyp aldyq... Mine, bylaı tyryldattyq bálemderdi...

Fedordyń sopaqtaý bitken keskininde bálendeı ókinish taby bar dep aıtý qıyn. Sırek kirpikterin manaýraı qaǵyp, tómen qaraǵan kúıi qybyr etpeı otyr.

— Senderdiń ótirik soǵystaryńa túk te qyzyqpaımyn, — dedi ol samarqaý daýyspen erine til qatyp. — Taýdyń etegine baryp, qarǵa aýnap-aýnap qaıttyńdar, al ne shyqty sodan?.. Ózimniń «Ýralym» aman bolsyn. Sonym dalada qaldyrmasa boldy.

— Bilemiz ǵoı... — Shparo áldenege kózin qysyp, syqylyqtaı kúldi, — dalada qaldyrmaıtynyn.

Onyń jazdaǵy janarmaı oqıǵasyn megzep otyrǵanyn túsinip, ózgeler de dý kúlip jiberisti. Sálden keıin Vannıkov pen Shparo ekeýara áńgimeniń jetegimen taǵy oqshaýlana berdi.

— Ózgeni qoıa turyp, mynaǵan jaýap bershi sen. Beleskııdiń ornyna nege sonshalyqty barǵysy kelgenin saǵan aıtty ma? Ótken jolǵy qylmyskerdi ustaýǵa shyqqandaǵy she?

— Bilip otyrmyn. Birdeme surasań, keıde meńireıip, til qatpaı qoıatyn ádeti ǵoı. Qaıta-qaıta qadala bergennen keıin ǵana jaýap qatty maǵan.

— Á-á, saǵan jaýap berip pe edi? Endi neǵyp osynshama ýaqyt sony bizge aıtpaı júrsiń? — dedi Shparo anyq renjigen reńmen. — Saǵan da Dáýletbaevtyń tońmoıyn minezi juǵypty ábden. Sondaı nárseni ishińe syıǵyzyp qalaı júrsiń, eı?

Stanıslavtyń olaqtaý tilmen yqshamdap jetkizgen áńgimesinen keıin Shparo qabaǵyn túıe, sál oılanyp qalyp edi. Úshkildeý bitken ıegin sıpalap, shúńirek kózderin Dáýletbaev jaqtan alar emes. Áldebir qaptardyń ústinde qulaqshynyn mańdaıyna qaraı túsirip, ózimen ózi jatqan jalpaq betti jigit endi múlde bóten adamdaı.

«Nege aıttym?» — degen oı keldi osy mezette Vannıkovke.— Qap, átttegen-aı, Bahqa ýáde berip edim ǵoı. Tisimnen shyǵarmaımyn degenmin. Endi kelip... Bul da bále. /Shparony aıtqany/. Qadalyp otyryp, aıtpasyńdy aıtqyzady. Endi ne desem eken Bahqa?»

Qoıma ishindegi gýil basyla bergende, qulaǵynda sol jolǵy áńgime taǵy jańǵyrdy. «Aýzyń berik jigitsiń, bilem. Senip aıtyp otyrmyn...» Bul - Dáýletbaevtyń tilegi.

« — Ol jaǵynan qam jeme, Bah». Bul — Stanıslavtyń sózi.

«Ana joly aıttym emes pe, meniń jaqyn adamdarym joq qoı. Sheshem... sheshem qaıtys bolǵan. Ákemniń qazir qaıda ekenin bilmeımin. Birge týǵan da mende joq. Ol jaǵyn qazbalap suraı qoımassyń dep oılaımyn. Reti kelgende bir aıtarym. Múmkin, aıtpaspyn da.

Qysqasy, men Beleskııdi aıadym. Obal ǵoı. Áskerge jańa kelgen qyrshyn jas. Qylmyskerdi ustaımyn dep, kenet jazym bolyp ketse...»

«Sen she? Sen qartaıyp tursyń ba sonshalyqty? Kim bolsa da, aldymen óz jaǵdaıyn oılaıdy emes pe».

«Oılaımyn, árıne, — degen sonda Dáýletbaev erinderin jymyryp turyp.

— Biraq, Beleskııdiń jaǵdaıy menikimen qıyn. Kúnde kórip, bilip júrmin ǵoı, ylǵı baıqaımyn...»

« — Neni baıqaısyń?»

«Beleskıı men sıaqty jalǵyz emes. Oǵan kún saıyn hat keledi. Telegramma, quttyqtaý alyp jatady. Iaǵnı, onyń jaqsy kóretin, izdeıtin adamdary kóp. Al men she?.. Eger ol birdemege ushyrasa, álgi jaqyndarynyń bárine aýyr tıer edi... Meniń jaǵdaıym múlde basqa ǵoı...»

Dáýletbaev budan ári tereńdep eshteńe aıtpaǵan. Stanıslavtyń qadalyp surastyra túskisi keletin yntyq nársesi áli de kóp edi. Eger onyń ornynda til men jaǵyna súıengen myna Shparo bolsa, súlikteı qadalyp, qyr sońynan qalmaı qoıary anyq. Adamnyń aldy-artyna shyǵyp, áıteýir kiltin tabady.

Náti jumsaq Stanıslav osy jaýaptardyń ózin úlken olja dep uǵyp, sony ishteı qanaǵat tutqan. Biraq, Dáýletbaevtyń ázirshe shashaýsyz berik syryna túbi bir qol jetkizerine ishteı senimdi.

«Bilse, bilsin, — dedi Stanıslav kenet serpilip ketip. — Nesi bar, bilsin?» Qaıta Dáýletbaevtyń osy syryn rotaǵa baıaǵyda tanytý kerek edi. Ol týraly teris oılaıtyn keıbir jigitterdiń shyndyqqa kózi jetsin. Aramter bolyp, dáleldeı almaı-aq qoıdym emes pe?.. Ózimnen de bar, kóńilshektik jasap, Bahtyń aıtqanyna kónippin. Erkine salsań, ol ózin ózi múlde teristegisi bar...»

Dáýletbaev tóńiregindegi kúmán tumany ujymda tegis seıilip bitti me? Vannıkovtan ózge ony jaqtaýshylar da biraz. Solardyń ishinde shoqtyǵy joǵary turǵany, árıne, zampolıt Shafran. Vannıkovtyń baıaǵy bileginiń áseri me, álde ózge de sebebi boldy ma, áıteýir zampolıt kózine tússe, Dáýletbaevpen sóılese ketýge beıim. Tek áńgimege shorqaq jigit kapıtanǵa jarylyp eshteńe aıta qoımaǵan tárizdi. Ras, qaraýndaǵy jaýynger ataýlyny jatyrqaý zampolıttiń ádetinde joq. Bir kezde kertartpa atalyp, jamanaty basymyraq shyǵyp júrgen Taıbahtın, Kıheevtermen de jaqyn-jaqybaı adamsha ish tartyp sóılese ketetini de sol minezi. Áke-shesheden, el-jurttan alysta júrgen jas adamǵa komandırdiń bir sát nazar aýdarǵanynyń ózi nege turady?

Túski úzilistiń talmaýsyrap baryp, taýsylar sáti. Qoımanyń óz adamdary jumysqa kirisý qamynda, ár tustan aıǵaılasa sóılep, ol-pul zattardy rettep, jınala bastaǵan. Járdemshi soldattar áli de syrtta. Buryshtaǵy qap ústinde qalǵyp jatqan Taıbahtın, odan joǵaryraq transporter lentasynyń túbinde otyrǵan Vannıkov qana kózge túsedi.

Bilegindegi saǵatyna mazasyzdana qaraǵan serjant Kýlıbaba mańyzdy basshy adamdardyń mánerimen árli-berli adymdap júr. Syrttan kirgen Dáýletbaev teńsele basyp, onyń qasyna keldi. Qarakóleńke jaryqta ekeýiniń kózderi ózinen ózi bir sát túıisip qalyp edi. Serjant qashanǵysyndaı óktemdik, órlik tanytqysy kelse, jaýynger eshteńeden taısalmaıtyn erkin qalpynan tanar emes.

— Dáýletbaev, — dedi Kýlıbaba aqyry sóz bastap. — Qaıda ózgeleri?

— Men qaıdan bilemin? Olardy baǵyp júrgen men emespin.

Bul jaýaptyń astarynan «Olardy baǵyp júrgen sensiń» degen ısharany tanyǵan serjant qıǵashtana taǵy qarap qoıdy. Baǵynyshtysynyń betin qaıtaryp tastaýǵa oqtalyp, tamaǵyn keneı berip edi, jeldetkish pe, kompresor ma, áldeneniń úni gýildeı jóneldi.

Qalyń shýǵa selt etpegen Vannıkov qana. Qolyndaǵy kitapqa shuqıa úńilip qalǵan. Ótken jolǵy Jenáǵa jazǵan hatynda aıtylǵan tarıhı romandardyń biri. On jyl boıy bir synypta oqyǵan ekeýiniń qarym-qatynasy qyzyq. Áli de sol mekteptegi kúnderdeı dostyǵy úzilmeıdi. Bir-birin jaqsy kóredi, alystap ketse, saǵynady, biraq qyz-jigit retinde baılanys jasaýǵa barmaıdy. «Bizdiki mahabbat emes, jaı dostyq, — dep túsindiredi Stanıslav mánisin suraǵan tanystarǵa. — Kádimgi ul men qyzdyń dostyǵy...» Dáýletbaevtyń ta shyn júrekten unatatyn qyzy joǵyn estigende, onyń «Ekeýmiz osy jaǵynan ǵana uqsaıdy ekemiz» — dep kúlgeni bar.

Dál qazir Vannıkovtyń qyz jóninde oılaýǵa da murshasy joq. Óziniń qaıda júrgenin múlde esinen shyǵaryp, qyzyq oqıǵanyń ishine tereńdeı enip barady. Jená aıtsa, aıtqandaı eken. Boıjetken qyzdar ádette mahabbat, qazirgi ómir jaıly jeńil jazylǵan kitaptardy oqýshy edi, al munyń romantık qurbysy osyndaı shytyrman oqıǵaly shyǵarmalarǵa qumar. Ekeýin kishkentaı kezden jaqyndastyryp, dostyqqa dáneker bolǵan osy bir ortaq áýestik shyǵar. «Jená aıtsa, aıtqandaı eken...»

Kenet... Iá, kenet áldene qarań ete qaldy da, qatty soqqydan Stanıslav áldeqaıda ushyp tústi. Mundaı oqys jaǵdaıda ne bolyp, ne qoıǵanyn túsinetin shama qaıda? Áıteýir shyntaǵy taǵy bir jerleri áldenege qatty soǵylyp, tym jaısyz qulaǵan sekildi. Qorqyp úlgire alǵan joq. Kózin ashyp alǵanymen, dóńgelengen býaldyr dúnıeden túk túsinse buıyrsaıshy. Aýyrsynǵany sondaı — ózi de eshteńe sezbesten, yrqynan tys yńyrsı beredi...

Mundaı jaǵdaıda jurttyń lezde aınala qorshap, úımelese qalatyn ádeti. Álginde ǵana qoıma ishinde jóndi eshkim joq sıaqty edi. Endi qarasa, jan-jaǵy qaýmalaǵan jigitter. Solardyń úzik-úzik sózderinen shala-sharpy uqqany mynaý.

Transporter toqtaǵanda lenta ústinde jalǵyz jáshik qalyp qoıǵan eken. Ony eshkim eskermegen. Qoımanyń syrtynda transporterdi qosqan adam jáshikti kórmeı, lentany bos aınalyp tur dep oılaýy saldarynan jáshik týra ústinen qulap, Vannıkov maıyp bola jazdaǵan. Abyroı bolǵanda, jeńil jaraqatpen ǵana qutylypty. Muny qutqarǵan ózge emes, álginde ǵana Shparo ekeýi sóz etip, tańdaı qaǵysqan Dáýletbaevtyń taq ózi. Anadaı jerde turǵan jigit, qalaı ekeni belgisiz, jáshik qulaı bergende, Vannıkovty bar pármenimen qaǵyp jiberipti...

— Qoıshy-eı, taǵy da Dáýletbaev pa? — dep, oıyna oralǵandy taban astynda aıtyp tastaýdy unatatyn Shparo kózderin alaq-julaq etkizip, tóndire sóıledi. — Vannıkovtan baǵana estigenine myna oqıǵa qosylyp, tipten tań-tamasha. Eki sóziniń biri — «keremet», «sumdyq».

Jigitterdiń bir jazataıymnan aman qalǵanyna shúkirshilik etken jaýyngerlerdiń endigi ımene kóz tikkenderi — serjant Kýlıbaba. Qaraýyndaǵy jurttyń qaı kemshiligine de tózip tura almaı, basqa shaýyp, tóske órlep shyǵa keletin qatal komandır dál osy joly barlyǵyn bıdaıdaı qýyrar-aý. Ásirese, tehnıka qaýipsizdigi erejesine enjar qaraǵany úshin Vannıkovqa qalaı uryssa da, syıyp tur. Árkimniń kókeıinde buǵyp jatqan kelesi qaýip osy.

Biraq serjant eshkim kútpegen tosyn minez tanytty. Dáýletbaev pen Vannıkov stansıa basyndaǵy medpýnktke ketkennen keıin qaradaı repeti qashyp, qur súlderi turǵan ol bir jáshiktiń ústine otyra ketti. Mundaıda álemtapyraq bolyp yzbarlana qalatyn, jaıshylyqta susty kórinetin óńi dál qazir qany qashyp, sup-sur. Qatty qınalǵan adamdaı tómen qarap, ernin tisteleı beredi.

— Bir jeriń aýyra ma? — degen suraqqa Qýlbıba basyn shaıqady da qoıdy. Mazasyn alyp, qajaı bergendi jaqtyrmaıtyn minezi qatty jigit. Sony biletin jaýyngerlerdiń eshqaısysy munan keıin álgi suraqty qaıtalaýǵa táýekel etken joq. Ózara kóz qarasyp, ıyqtaryn qozǵady da, barlyǵy jumysqa kirisip ketti.

Qatal serjanttyń aıaq astynan neǵyp bulaısha quty qashyp, abyrjı qalǵany jumbaq bolyp qala berdi.

* * *

— Men sonda Dáýletbaevqa qatysty bir pikir aıtqan sıaqty edim, — dedi kapıtan Shafran vzvod komandırine qaraı denesimen buryla. — Esińde me? Dál ne aıtqanymdy umytyńqyrap turmyn. Biraq...

Bul kisi rota komandıpiniń saıası ister jónindegi orynbasary edi.

— Iá, ıá, esimde. — Shapshań minezdi leıtenant ádeptilik álippesin jadynan shyǵaryp, zampolıttiń sózin asyǵys bólip ketti. — Qazir aıtaıyn sizge. Esime túsirip alamyn da, aıtamyn. Mine, mine... Kapıtan temekisin aqyryn sora túsip, qasyndaǵy jigitke kúlimsireı qarap otyr. Osy leıtenanttyń qımyly ǵana emes, sózi de shapshań. Kókeıine oralǵan nárseni artyn oılap jatpastan qolma-qol laq etkizip aıtyp tastaýǵa ázir. Jeńiltek minezdi inige keshirimmen qaraıtyn keń qoltyq aǵadaı áriptesiniń bul qylyǵyn kapıtan da tózimmen baqylap otyra berdi.

— Sonda siz maǵan «Dáýletbaevty jazalaı bermeı, onymen jeke jumys júrgizý kerek» degensiz. Eshqandaı qatysy joq, dál osylaı aıtqanyńyz ras, — dedi leıtenant

Temeki tuqylyn bappen óshirdi de, kapıtan Shafran sóz tizginin endi ózi aldy:

— Sonda Dáýletbaevpen meniń de jeke aınalysyp kórgim kelgen. Rotada jumys kóp. Jaýyngerlermen ótkizetin kúndelikti saıası, mádenı sharalar. Qaǵaz, jınalys... Qysqasy, sondaǵy aıtqan sózimde men tura almadym.

— Keshirińiz, Evgenıı Georgıevıch, olaı demeseńizshi. Siz Dáýletbaevpen sóılesip júrsiz. Keıde tipti ekeýińiz jap-jaqsy áńgimelesip qalasyz. Iaǵnı, ne ǵoı... jeke jumys júrgizip júrsiz.

— Ol keıingi kezde ǵana. Qylmyskerdi ustaýǵa baılanysty oqıǵadan keıin men ol jaýyngerge eriksiz kóńil bólip edim. Biraq ony týra jarǵydaı jattap aldym dep aıta almaımyn. Ózge jigitter tárizdi emes, ishin ońaı bere qoımaıdy eken. Adamdy boıyna jaqyndata bermeıdi. Jaýaby kóbine dóreki. Ózin jurttyń unatpaıtyny da osy minezi-aý.

— Men sizge aıtyp edim ǵoı...

— Aıttyńyz, biraq sizden buryn qatardaǵy jaýynger Vannıkovtyń aıtqany esimde, — dep, Evgenıı Georgıevıch leıtenantqa kóz aýdarmaı, uzaqtaý qarap qaldy. — Sizden táp-táýir komandır shyǵady. Qysqy batalóndyq jattyǵýdyń nátıjesi sony baıqatady. Biraq siz, Vácheslav Iýrevıch, qol astyńyzdaǵy jaýyngerlerge áli de jete nazar aýdarmaısyz. «Iá, ıá, ne» dep daýlasqaly turǵanyńyzdy shamalap sezemin.

Ózge komandırlerge qaraǵanda jaýyngerlermen tyǵyz qarym-qatynas jasaıtynyńyz ras. Olarmen kóbine birge bolasyz, áńgime aıtasyz, ázildesesiz. Jaqsy qasıet, árıne. Biraq, olardyń árqaısysynyń jan dúnıesine enýge tyryspaıtyn sıaqtysyz. Jaýyngermen sóılesesiz, kemshiligin baıqasyz, biraq oǵan nazar aýdara qoımaısyz...

— Meniń nazar aýdaratynym — olardyń kórsetkishteri, — dep Vácheslav Kıtaıchýk des berer emes. — Ózińiz bilesiz, vzvod normatıv oryndaýdan aqsap kele jatyr ǵoı. Aldymen áskerı qyzmettiń sapasyn eskermese bola ma?..

— Iá, sizdiń menimen nege daýlasqyńyz keletinin túsinetin sıaqtymyn. Ol jóninde áli de áńgimelesermiz. Aıtaıyn degenim — joldasyn qaterden alyp qalǵany úshin Dáýletbaevqa alǵys aıtýymyz kerek. Batalón komandıriniń atyna usynys jasaıyn dep otyrmyn. Aldaǵy jumada rotanyń komsomol jınalysy ǵoı. Komsorg Shparonyń baıandamasyn tekserip otyrsam, nasharlar qatarynda Dáýletbaevtyń famılıasy taǵy júr. Syzyp tastaýǵa týra keldi. Biz onyń úlgili jaqtaryn, kerisinshe, maqtaýymyz kerek emes pe?..

Hİ taraý

Parkte /Shparo, Kýlıbaba/

— Buryn sypyrǵysh ustap kórip pe ediń ózi? — Dál qasyna kelip aýyz jappastan aqyl aıtyp turǵan efreıtor Shparony jas jaýynger bas shulǵyp qana únsiz tyńdaýǵa májbúr. — Ustamasań, má, durystap usta. Armıa degen, shyraǵym, saǵan áli bárin úıretedi. Shulǵaý oraýdan bastap, ıneni qalaı ustaý kerektigin de. Áneýkúni qoımaǵa baryp, júkshi bolsań, búgin, mine, mashına parkin qalaı tazalaý kerektigin de kórdiń. Eńkeımeı, deneńdi tik usta. Mine, bylaı... Áne, sóıt!

Komsorgpyn degen jeleýmen ózinshe belsendilik kórsetip, jastarǵa aqyl úıretýden sharshamaıtyn Shparonyń qylyǵy keıde kúlkili de. Syrminez joldastary buǵan qazir myrs-myrs etip, anadaıdan ájýalaı qarasady.

— Tolá, myna zembildiń basyn ustasyp jibershi, — degen Vannıkovty qasynan óte bere, Kýlıbaba bir qaǵytyp ketti:

— Joq jerden syzyla qalyp qaıtesiń oǵan? Shparo jalynǵanyńdy túsinýshi me edi? Biz sıaqty aǵa serjanttyń ózi jolda qaldyraıyn dep tursa, ol seni qaıdan tyńdasyn? «Shparo, kel beri, kóter myna zembildi» dep buıyra sóıleseń, daýasy sol.

— Ekeýimizdi de qatyrdy, — dedi Shparo Kýlıbaba ótip ketkesin syqylyqtaı kúlip.

— Meniń pysyqtyǵymdy unatpaıdy ózi. Ornyn alyp qoıady dep seskenedi-aý deımin. Al seniń bostyǵyńdy kelekelep tur. Baıqaısyń ba? — dedi sosyn ekeýi zembildegini qoqys jáshigine tógip kelgesin. — Kýlıbabanyń Dáýletbaevqa kózqarasy ózgergen sıaqty. Burynǵydaı emes. Esińde me, Dáýletbaevty qyms etse, qýdalap júretini. Talaı ret starshınaǵa aıtyp, kezekten tys narád bergizgen. Durys jınamadyń dep tósegin de aýdaryp tastaıtyn.

— E-e, talaı aıtylǵan áńgime ǵoı. Sen, Tolá, onan da Kýlıbaba qalaı ózgerdi, sony aıtshy anyqtap.

— Keshe hımıalyq qorǵanys kompleksin kıý kezinde Dáýletbaev, taǵy bir-eki jaýynger normatıvti oryndaı almaı qaldy ǵoı. Kýlıbaba ana jigitterge urysty da, Dáýletbaevqa eshteńe degen joq.

— Solaı ma, men ańǵarmappyn.

— Ótken joly shańǵy jarysynda Dáýletbaev taǵy da jurttyń sońynda qaldy. Kýlıbaba eskertý jasady da, úndemedi. Buryn ondaıda jurt kózinshe aqyryp jiberýshi edi.

— Iá, ony men de kórdim. Múmkin, aǵa serjant ataǵyn alǵasyn jibıin degen shyǵar.

Kýlıbabanyń dárejesiniń óskeni jýyrda, áneýkúngi stansıa basyndaǵy oqıǵadan keıin ǵana. Stanıslavtyń qazir megzep turǵany sol.

— Joq, Dáýletbaevtyń seni qalaı qutqarǵanyn óz kózimen kórgennen keıin, osylaı bolǵan sıaqty. Tegi ony ishteı moıyndaı bastady-aý deımin. Aqylyna kelse, óstip, maǵynasyz eregesti qoıatyn kezi jetti ǵoı onyń.

— Ras, — dedi qar astynan shyqqan qoqysty zembilge kúrektep salýǵa kirisken Stanıslav. — Osy ekeýiniń bitpeıtin kıkiljińi qasyndaǵy júrgen bizderdi de mezi qylyp jiberdi ózi...

— Bilem ǵoı, ol jaǵyn nesine aıtyp tursyń? Kýlıbaba alǵashynda qatty shúıligýshi edi ǵoı. Bári ony únsiz tyńdaıtyn. Mysaly, Fedá qarsylaspaı, áıteýir jazasyn alyp júre beredi. Al seniń dosyń...

— Nemenege tabalaısyń? Iá, meniń dosym ol.

— Qoıshy sen de. Men eshqandaı keketip turǵanym joq. Ózińdi qutqaryp qalǵannan keıin ony dosym emes dep aıtyp kórshi. Tipti syrtyna shyǵarmaǵanmen, Kýlıbabanyń ózi de endi sony moıyndaıtyn sıaqty...

— Másele — dostyqta emes, — dep, zembildi kótere berdi de, Vannıkov sál shaıqalaqtap ketti. Áńgimemen turyp júkti qaıqaıta tıep jiberipti. — Meniń ornymda kim otyrsa da, Bahtyń sóıtetini anyq.

Áskerı dárejesi ósip, mereıi artsa da, Kýlıbabanyń boıyn sońǵy kezderi bir kóńilsizdik bılep júrgeni ras edi. Dáýletbaevtyń ójet te shuǵyl qımylyn óz kózimen kórip, sol oqys sáttiń birden bir kýágeri bolǵan serjantty sonshalyqty mazalaǵan nendeı jaıt? Osynaý jalǵyz saýalǵa jaýap beretin ór minezdi órkókirek jigittiń ózi ǵana. Ol úshin qoıma ishinde sol kúngi oqıǵany kóz aldyna túp-túgel qaıtadan elestetýi tıis.

...Kýlıbaba men Dáýletbaev bir-birine jaqtyrmaı qarasyp, qyjyrata sóılegennen keıin áńgime órbimeı qaldy. Ekeýi de únsiz. Kenet áldene ishin tarta gý ete tústi (artynan ańǵarsa, transporterdi júrgizetin qýaty kúshti elektromotor eken). Aıaqtaryn taltaıta qadap, eki qolyn artyna ustaǵan serjant sol áýelgi myǵym qalpynda. Álgi gýilge Taıbahtın de, Vannıkov te bastaryn bir-bir kótergenderi bolmasa, oryndarynan qozǵala qoımady.

Bireý tabanynan biz tyǵyp alǵandaı Kýlıbabanyń oqystan shorshyp túskeni osy sátte. Kózin taıdyra bergen Dáýletbaev oǵan qaıta jalt qarady. Qas-qaǵym sátte serjanttyń óńi appaq qýdaı bolyp ketken sıaqty kórindi oǵan. Erni ıkemge kelmeı, dirildep, ádemishe kókshil kózderi sharasynan shyǵa, bir núktege qadalyp qalypty. Qolyn aldyǵa qaraı dármensiz shoshaıtqan serjanttyń qoıma ishindegi gýilmen jarysa, aýzynan qarlyǵyńqy áljýaz dybys shyǵady.

Dáýletbaev ta eriksiz jalt burylǵan. Sóıtse lentasy salbyrap jańa ǵana tynysh turǵan uzyn transporter qozǵalyp ketipti. Onyń ekinshi jaq ushy syrtta. Ol jaqtan salynǵan zatty ishtegiler qaqshyp alyp, eki qaptalǵa jınastyra berýleri tıis. Dál qazir transporter lentasynyń ústinde bir jáshik jyljyp keledi. Álgi úziliste lenta ústinde eleýsiz qalyp qoıǵanǵa uqsaıdy. Al onyń tup-týra qulap túser jerinde jatqan Vannıkov múlde jaıbaraqat. Joǵary qaramaq turǵaı, kitap qyzyǵyna ábden berilgen ol aınalasyna múlde zer salar emes...

İshinde ne bary belgisiz ana jáshik kóldeneńdep jatqan adamnyń ústine qulaýǵa taıap keledi... Tórt, úsh sekýnd. Sodan keıin ne bolaryn oılaýdyń ózi qorqynyshty... qansha typyrlasa da, býyny quryp, ornynan qozǵala almaı qalǵan Kýlıbaba kelesi sátte betin qos qolymen basa qoıyp edi. Eshqandaı ótirigi joq, masqara bolǵanda shynymen sóıtti ǵoı. Keıin esine túsken saıyn betinen oty shyǵatyn, ishinen ǵana qalǵanyn qınalatyn sumdyq áreketke qalaı baryp qalǵanyn bilmeıdi...

Eshteńeni kórip, sezer emes. Taýsylyp bitpes zor gýil ǵana qulaǵynda tunyp qalǵan. Ár sekýndy mınýtqa tatıtyn aýyr ýaqyttar.

Zordyń kúshimen kózimen syǵyraıta áreń ashyp, saýsaq arasynan syǵalaı kórgeni — taqtaı shetinde qısaıyp jatqan jańaǵy jáshik. Adam joq. Eshteńege túsinbegen jigit eki qolyn erbıte kóterip, sál kidirip qaldy da, alǵa qaraı yshqyna umtyldy.

— N-ne boldy?.. Ne boldy, jigitter?..

Bolǵan jaıtty artynan ornynan tura almaı, yńyrsyp jatyr eken. býshlatynyń óńiri, bet-aýzy satal-satal shań. Ózine-ózi kele almaı, aıanyshty keskinmen qur yrjalańdaı beredi. Dáýletbaev eńkeıgen qalpy mańdaıyn sıpalap tur. Qasyna úreılene júgirip barǵan adamdarǵa qarar emes.

Kitap qyzyǵyna berilip, esh alańsyz otyrǵan Vannıkovty Dáýletbaev yshqynyp baryp, qaǵyp jiberipti. Odan arǵysyn ekeýi de jóndi bilmeıdi. Áıteýir kóldeneń taqtaıdan umar-jumar domalanǵan kúıi qoımanyń tas edenine qulap tússe kerek. Biriniń tizesi, biriniń mańdaıy súrilgen, Dáýletbaevtyń bet-aýzy kádimgideı qyzyl ala qan.

Kóz aldyna sol bir sátti qansha elestetkenmen, osy kúnge deıin serjant bolǵan oqıǵany tipti de mıyna syıǵyza almaıdy. Álgi qas-qaǵym sátte qasynda turǵan Dáýletbaevtyń sonaý transporterge deıin qalaısha jalǵyz-aq qarǵyp, jetip barǵanyn (ózi taǵy mundaı qımyl jasaýdy kózge túspeı júrgen adam), jetip baryp qana qoımaı, beıǵam otyrǵan jigitti qalaısha qaǵyp jibergenin. Sol sátinde baǵalap, kesip-pishýge shamasy jetpegen, qansha oılaǵanymen keıin de shyndyqqa janastyrǵany shamaly.

Bunyń sondaı qysylshań sátte júreksizdik bildirip, qaradaı dármeni qashyp ketkenin Dáýletbaev, sóz joq, kórdi. Qyzmet babyn paıdalanyp, ózine qıanat jasap júrgen aıbyndy jigittiń osal jerinen tap basyp, ustaı qoıǵanyn qarashy. Sol oqys oqıǵa kimniń kim ekenin Dáýletbaevqa ǵana emes, Kýlıbabanyń ózine de tanytyp berdi ǵoı. Tósegin shyqyrlata aýnaqshyǵan aǵa serjant sol túni talaıǵa deıin kóz ilindire almaı, kúızeliske túsip edi. Ústi-ústine tónip, kımelesken qalyń oı uıqy ataýlyny úrkitip, múlde bezdirip jibergendeı.

«Mine, saǵan, joldas aǵa serjant. Búkil rotada ózime jeter jigit joq dep ishteı kókirek kerýshi ediń. Tek ishteı ǵana bolsa, bir sári ǵoı... seniń aqylyń da, bilimińde, aıbaryń da qaýip-qatermen jeme-jemge kelgende dármensiz eken... qaıdan bileıin. Qatynnan arman esim shyqty-aý. Qolymdy erbeńdetip typyrladym da qaldym. Tipti aıǵaılaýǵa dármenim jetpedi. Men sóıtip turǵanda Dáýletbaev naǵyz erkekke laıyq qımyl jasady. Ózi jaraqat alsa da, qyńq degen joq...»

«Eń bastysy — ol emes... — dep serjant osy bir kóńilsiz oıdy ary qaraı sabaqtaı tústi. -Dáýletbaevtyń menen esesin qaıyratyn reti keldi. Búgin ózi jaralanyp jatyp, eshteńe deı alǵan joq. Gospıtáldan kelgesin, meniń júreksizdigimdi jurtqa jaıady-aý endi. Bárinen qıyny sol...». Osy oı basyna kelýi muń eken, mıynyń túbin áldene qaryp túskendeı boldy. «Iá, sóıtedi... ondaı kekshil, shaqar adam oraıy kelgen sátti bos jibere me?.. Joq, árıne. Ne deımin men sonda? Jaýabymdy myqtap turyp daıyndap qoıýym kerek. «Aıtyp turǵanyńnyń bári ótirik, qyp-qyzyl jala» dep, bettetpeı qoısam she?.. Dáleldeı almas. Ózi sózge shorqaq adam qalaı dáleldesin...»

«Taıbahtın... joq, ol kórmegen sekildi. Syr tartyp baıqaǵam. Onyń ańǵarmaǵany anyq. Ańǵarsa, bir syr berer edi. Iá, kórmegen. Odan qaýiptenbeıin... Jaqyn turǵan basqadaı eshkim bolǵan joq. Demek maǵan qıyny tek myna Dáýletbaev... amalyn tabý kerek. Iá, amalyn tappasam, ataǵy dúrkiregen aǵa Kýlıbabanyń quny bes-aq tıyn...»

İshteı osylaı shıryǵyp, árqıly oıǵa ketken jigit syrtyna syr bergen joq. Eki kúnnen keıin gospıtáldan oralǵan Dáýletbaevtyń shabýylyn ishi qaltyraı kútken edi. Etıka, sypaıygershilik degen uǵymdy onsha sezine bermeıtin topastaý jaýynger ǵoı, ózi buratana ulttyń ókili, tarpa bas salyp uryna ketpesine kim kepil. Kóz astymen baǵyp kútip júrgeni sol. Biraq Dáýletbaev buǵan tis jaryp, lám-mım degen joq. İshki qubylysyn tanytpaı, adamǵa meńireýlene qaraıtyn kózderinen de oıǵa tıanaq bolar eshteńe sezilmedi. Alǵashqy kún eshqandaı urys-kerissiz jym-jyrt ótti...

Mine, sodan beri ózi qatty alańdaǵan jaıtty Dáýletbaev lám-mım dep bir de bir ret aýyzǵa alǵan emes. Osyǵan deıin negizgi qarsylasy dep uqqan adamnyń urymtal sátti paıdalanbaı, ún-túnsiz typ-tynysh qalýy múlde túsiniksiz jaıt, kóńilge qonbaıdy. Kóńilge qonbasa da, ázirshe shyndyq osy.

Dáýletbaevqa degen kózqarasyn ózgerte bastaǵanyn áýelide serjanttyń ózi de sezgen joq-ty. Ekeýara qarym-qatynastyń endi ózgeshe arna taýyp, basqasha sıpat ala bastaǵany -sananyń yrqynan tys...

Hİİ taraý

Tórt sekýndtyq sheshim /Batpaqty toǵaı/

Ekeýiniń enshisinde — demalys kúngi erkindik, qaıda asyqsyn. Aınaladaǵy abyr-sabyrda sharýasy joq. Bas túıistirip, jaıbaraqat qana áńgimelesip otyr. Dáýletbaevtyń bulaısha ashyla sóılesip, sup-sur óńin jymıys jylytatyn kezi sırek. Búgin onyń kóńiliniń kóteriletin reti de bar. Álginde ǵana hat alǵan. Ózgeler úshin hat alysý degen ásker tirshiliginiń kúndelikti kórinisi bolsa, eshkimnen habar kútpeıtin adamǵa munyń ózi erekshe oqıǵa ǵoı.

Arnaly áńgime búgin poshta jetkizgen sol jańalyqtyń tóńireginen órbidi. Álde osy qýanyshtyń áseri me, álde Vannıkov kiltin tapty ma eken, shamalydan soń Dáýletbaev kádimgideı aqtarylyp sóılep ketip edi. Aýyzsha sózge shorqaqtaý jigittiń únindegi tolqý nyshany aıqyn.

Hat Dáýletbaevtyń mekteptegi bir ustazynan kelipti. Neshe jyl oqytqan, synyp jetekshisi bolǵan adam. Bul kúnderi elýdiń jýan ortasyna kelgen aǵaıy ózi bilgennen beri dimkás eken. Anda-sanda eki ókpesi qysyp, jótelip qalatyny bar. Keıde, tipti, eki kózinen jas parlap, qatty býlyǵady. Sonysyna qaramaı, ustazdyq qyzmetine degen yqylasy keremet. Beıne bir aldynan ótken shákirttiń bári matematık bolyp shyǵýy tıis sekildi óz pánin janyn sala oqytady. Biraq muǵalimniń ol qasıetin eskerip, baǵalap jatqan Dáýletbaev pa edi? Ózge balalar esepti jańǵaqsha shaǵyp júrgende, matematıka sabaǵyna ol eń quryǵanda bir jóni túzý baǵa ala almaı-aq ketipti. Oqýǵa yntasy joǵyn bylaı qoıǵanda, kerisinshe, ustazyn mazaq etip, jazyqsyz jábirlegen. Sonda naqty nendeı sotqarlyq jasaǵanyn Dáýletbaev atap qoıǵan joq.

— Eh, aqymaqpyn ǵoı men, — dedi azdan keıin bar bolǵany. — Taza aqymaqpyn. Jaı sotqarlyq emes, aqymaqtyq. Mektep dırektorynyń aldynan san ret qorǵap qalǵanyn da túsinbedim men. Neǵylǵan jıirkenishti tirlik deseńshi. Klastan klasqa áreń kóshý... buzyqtyq istep, búkil mektepti shýlatý... aınaladǵy jurtqa jekkórinishti bolý.. Fý, tipti eske alýǵa turmaıdy. Meni ýchılıshege aparyp túsirgen de osy aǵaı edi. Túzeler, esi kirer dep kútken. Itpin ǵoı men, naǵyz ıtpin. Senimin aqtaǵandy qoıyp, ýchılısheni taǵy shýlattym. Bir kúni aǵaı kóshede kezdesip qalyp, qatty renjidi. Mekteptegi shákirt sıaqty emes, kádimgi úlken adamsha sóılesti menimen... «Kimiń bar seniń? — dedi sonda. — Ózińe óziń myqty bolsańshy». Tup-týra osylaı dedi...

Osy jerge kelgende Dáýletbaevtyń úni bir túrli tarǵyldanyp, qyryldaı shyqqandaı boldy. Sosyn lám-mım demesten, ishten tynǵan qalpy ózimen ózi otyryp qalǵan. Aıaq astynan ornyqqan aýyr tynyshtyqty bir aýyz sózben buzýǵa Vannıkovtyń múlde táýekeli jete qoımaǵandaı. Sál kidirip baryp, oıyn qqaıta jalǵaǵan áńgimeshiniń ózi:

— Meni umytpapty, — dedi gımnasterkasynyń qaltasynan hatty qaıta sýyryp alyp. — Kádimgideı amandyq-saýlyǵymdy surapty. «Armıa degen matematıka sabaǵy emes, erkeligińdi kótermeıdi» deıdi. Áne, kórdiń be? Bir kezde meniń jazyqsyz jábirlegenimdi aýzyna da almaǵan.

Áı, ıtpin ǵoı men, ıtpin...

Buryn mundaıda tyǵylyp úndemeı otyryp qalatyn Vannıkovtyń jubatý sózi qazir qaltasynan sýyryp alǵandaı daıar eken. Ózi burynnan jipke tizip júrgen joldasynyń táýir qasıetterin tilge tıek etip keldi de:

— Ondaı adam ózin ózi kinálamas bolar, — dedi jińishkeleý shyqsa da, sabyry basym únmen. — Meni qutqaryp qalǵanyńdy aıtpaı-aq qoıaıyn tipti. Ony erlik emes, túkke turmaıtyn nárse dep júrsiń ǵoı óziń...

Suıyq qastary túıile túsip, lezde túnere qalǵan Dáýletbaevtyń túri baıaǵy bir kóńilsiz jadaǵaı qalpyn qaıta taýyp edi. Murynyn tartyp qoıyp, basý aıtyp jatqan Stanıslavtyń sózi qulaǵyna jetip otyr ma, joq pa, kim bilsin, áıteýir qysqa kirpikti shegir kózder álde bir núktege shegelegendeı qadalyp qalypty. Yńǵaısyz tynyshtyqty dnevalnyıdyń dáliz jaqta:

— R-o-t-a-a! Shyǵyp, sapqa tur, — dep sozalańdaı jetken ámiri buzdy.

Túngi jattyǵýǵa bet alǵan rota jaýyngerleriniń kóńil kúıi kóterińki. Bólimge poshtanyń kelgeni — álginde keshke qaraı ǵana. Jol qatynasyna oraı baılanystyń bulaısha keshigýi aq qar, kók muz ýaqytynda bolyp turatyn jaǵdaı.

Polıgon basyna jetkesin, rota jaýyngeri sabaqqa dereý kirisip ketpeı, sál aıal jasady. Shoǵyr-shoǵyr bolyp, ár jerde áńgime qurǵan jurt jaıbaraqat.

— Qarańdarshy, búgin aspan qandaı tap-taza, — dedi Vannıkov qıaldaǵan adamdaı berile sóılep. Joq jerden aıta salatyn osyndaı kitabı sózderi úshin keıde bireýler ózin qolma-qol kelemejge aınaldyra qoıýshy edi. Qazir olaı emes, joǵary qaraı jaǵalata kóz salǵan jaýyngerler onyń oıyn birinen keıin biri ilip alyp, jarysa qoshtap jatyr.

— Tipti esh jerden shókimdeı bult kórinbeıdi.

— Mundaı qatty aıazdarda aspan shańytyp turýshy edi. Qazir onyń da elesi joq.

— Juldyz qandaı kóp. Jalpy qysqy túnniń juldyzy jazdaǵydan qalyń bola ma deımin.

— Aýany qarańdarshy, aýany. Qandaı tunyq...

— Tebirenbeı qoıa tur. Qazir ol aýany dári tútinimen ystaǵanda kóresiń...

Granatany túnde laqtyryp úırený jattyǵýyn basqarýshy — rota komandıriniń tikeleı ózi. Álsin-álsin nusqaý berip, granata laqtyrýdyń usaq-túıegine deıin táptishteı, qaıtalaı uǵyndyryp, bar sharýany kesheýildete berdi. Eki sóziniń biri:

— Esterińde bolsyn, saqtandyrǵysh ilmekti tartqannan keıin granata tórt sekýndtyń ishinde jarylady. Tórt sekýnd. Umytpańdar sony. Oqý granatasy qandaı bolsa, bul da sondaı.

Gúrs ete túsken alǵashqy jarylys tymyq túnniń tynyshtyǵyn shytynata tilip, tóńkerip túsirdi. Soǵys qaharynyń uıytqyp jetken kezdeısoq lebindeı burq-burq etip qar tozańy kóterildi. Boıdaǵy qan tamyrdy solqyldata aǵyp, kezek kútken jigitterdiń degbirin qaradaı qashyrdy. Sál qorqynyshtylaý jaýapty sátke jetkenshe júrek shirkin lúpildep áketip bara jatqandaı. Tıisti mindetten qutylyp, qalyń topqa qaıta qosylǵandar jarqyn-jarqyn sóılep, máz-máıram. Bar jaýdy bir ózi jamsatyp qaıtqannan beter kúmpildep júrgen Shparonyń úni ásirese basymyraq estiledi.

Saqtandyrǵysh ilgegi sytyrlaǵan granatalar ámir boıynsha alǵa qaraı shyrqaı ushyp, áldeqaıda gúrs-gúrs túsip jatyr.

Aldyńǵy pozısıaǵa shyqqan kezekti toptyń ishinde Kýlıbaba men Dáýletbaev bar bolatyn. Granatty oń qolyna ustaǵan serjant Kýlıbaba asyp-saspaı sabyrly kúıde tur edi. Oń jaǵyndaǵy Dáýletbaevtyń alǵa qaraı umsyna berip, lyp etip súrinip ketkenin kóz qıyǵymen ańǵarǵan sol. Áldeqandaı úreı tolqyny tula boıyn dir etkizip soǵyp ótti de, yrqynan tys jalt qarady. Tún qarańǵylyǵynda Dáýletbaev eńkeıip, áldenege sıpalanyp júrgendeı kórindi oǵan. «Ne boldy? Mynaǵan ne boldy ózi? Granatasyn áli laqtyrǵan joq qoı» degen sýyq oı záre-qutyn ala jylt-jylt ete tústi. Áldeqandaı jyltyraýyq oqtar tóbe quıqasyn janaı ysqyryna zýlap óte shyqqan sekildi.

— Kýlıbaba, jatyńdar... Meniń astymda... granata.

Aıazda túndi qaqyrata tilip túsken ashshy aıǵaıdyń qýaty jarylys tolqynyndaı bolyp serjantty serpe laqtyryp jiberip edi. Basyn qos qolymen búrkep yshqyna qulaǵan ol granata daýysyn estigen joq. Tek basynyń ishi zyń-zyń. Qulaǵy tars bitelip qalǵandaı. Ne boldy?.. Qansha ýaqyt ótti? Neǵyp jatyr ózi?.. Bilmeıdi, eshteńe bilmeıdi.

...Aspanda sol kúni de shókimdeı de bult bolǵan joq. Tek Batpaqty toǵaıdyń ústimen áldeqandaı bozań lep saǵymdala tolqydy. Uzaq qadala qaramasań, kózge ilinbeıdi de. Áıteýir ajary meılinshe ashylǵan shymqaı kógildir aspannyń sol tustaǵy etegi eptep ketilgendeı nemese eptep erigendeı bolyp bólekshe kórinedi. Bálkim, ol qysqy kúnniń sabyrly pishindi saǵymy shyǵar. Bálkim, toǵaı arasyndaǵy batpaqtan kóterilgen bý lebi bolar. Bálkim...

Aspan kúmbeziniń sol oqshaý sıpattaǵy etegi Stanıslavtyń nazaryn únsiz shaqyryp, qaıta-qaıta tarta beredi. Ol osy bir eleýsiz kórinisten buryn-sońdy biline qoımaǵan tosyn ádemilik tanyǵandaı. «Shynynda da ádemi-aq» dep qoıdy jigit ishteı. Biraq ózi tánti bolǵan sulýlyqty ádetinshe syzylǵan jumsaq únmen kelistirip sýretteı jónelgen joq. Dál qazir eshteńe aıta almaıtyn sıaqty. Tynysy taryla býlyqqandaı bolsa da, óz oıyn ózi jutyp, ishten tyndy.

Qaraly jıyn basynda taq-tuq etken qysqa-qysqa sózder sóılendi. Rásim boıynsha marqumnyń kim ekenin, qandaı adam bolǵanyn, tiri kezindegi jaqsylyǵyn aıtyp táptishtep jatqan eshkim bolmady, bas ıý, qurmetteý, sol erlikti úlgi qylý saryny basym.

Áskerı adamdy jerleý rásimine Stanıslav osy ýaqytqa deıin qatysyp kórgen emes-ti. Jaýyngerlerdiń kópshiligi-aq ondaı azaly jaǵdaıǵa alǵash ret kýá bolyp tursa kerek. Qarasy mol úlken jıynǵa bir erekshe saltanatty ahýal óz óktemdigin, sheksiz bıligin júrgizip turǵandaı. Qyzyl matamen áspettelgen tabyt, úrmeli aspaptar orkestriniń oınap turǵan Mandelshtam kúıiniń qaıǵyly áýeni, jerleýdi basqarýshylardyń qysqa da aıqyn ámirleri, tiri qorǵandaı bop sap túzegen boıy qybyr etpesten, qaqaıyp qalǵan soldattardyń tym-tyrys qatary qaradaı eńseni ezip, bas kótertpeıdi...

Tabyt qabyrǵa túsirildi. Úsh dúrkin salút berildi... Sosyn bir mınýt únsizdik. Qaraly jıynnyń taraýǵa bet alǵany sonan keıin ǵana. Ár rota jas qabyrdyń tusynan saptyq qadammen qaryshtaı basyp bólek-bólek óte bastady. Saptyq qadammen qaryshtaı basqan jaýyngerlerdiń oń qoldary shekede. Bári de jańa ǵana paıda bolǵan kishkene tómpeshikke júzderin buryp, qurmet etip ketip barady...

— Joldas kapıtan, úshinshi vzvodtyń eń sońynda qozǵalýyna ruqsat etińizshi, - dedi leıtenant Kıtaıchýk rota komandırine .

Jurt sońynda qalǵan oqshaý top qulaqshyndaryn alyp, qabyrǵa qarata taǵy da bas ıip turysty. Sóz aıtylǵan joq. Tipti artyq qımylsyz júre almaıtyn Shparonyń ózi de kózderin bir núktege qadaǵan kúıi ylǵı-mım dep tis jarar emes. Sap taratylǵan soń da jigitter birden kete qoımaı, toptalysyp biraz júrdi. Sóılesken jandardyń únderi báseń, bireýler qabyr tóńiregin jınastyryp, tazalaǵan bolady.

Jas qabyrdyń basyna marqumnyń aty-jóni jazylǵan taqtaıshasy bar qada qaǵylǵan. Arnaýly eskertkish qoıylǵansha turatyn ýaqytsha belgi. Jaýyngerlerdiń nazaryn aýdaryp, sholaq til qatysýǵa sebepker bolǵan da osy taqtaıshaǵa túsken jazýlar edi.

— Shyn aty osylaı eken-aý, á? Osy ýaqytqa deıin sony bilmeppiz ǵoı. Iá, tek famılıasyn ǵana aıtýshy edik qoı óziniń. «Bah» dep shyǵaryp alǵanymyz keıin emes pe?

— Ony da aıtqan — myna Slava. «Baqytbek» degen sózge tili kelmegen soń, «Bah» dep ketipti. Sony shyn aty eken dep júrdik qoı.

— Bul kırgızdardyń atyn jattap kór. Tipti tiliń kelmeıdi-aý

— Adamnyń anyq atyn marqum bolǵannan keıin bir-aq bilý... Netken aýyr edi.

— Joq, qujattardyń bárinde de shyn aty ǵana jazylyp júrdi. Qaǵaz júzinde bolǵasyn nazar aýdarmaǵanbyz ǵoı.

Áńgimege aralaspaı, ózinshe oqshaý turǵan suńǵaq boıly, keskindi jaýynger kibirtikteı basyp, jas tómpeshiktiń qasyna keldi. Sosyn aqyryn tize búkken. Naýryzdyń qary tústes aqshyl óńi bop-boz, eki kózin aldynan alar emes. Áldene aıtqysy kelip oqtaldy da, sálden keıin ǵana baryp tilge kelgen, dirilge toly daýsy úzik-úzik:

— Keshir bizdi, Bah... Keshir! — Sol eki arada lyqsyp kelip, keýdesin qapqan óksikti tejeýge tyrysqany bolar, astyńǵy erinin qyrshyp tisteı qoıdy. Qasynda turǵan Shparo eńkeıip, qoltyǵynan súıegen. Demep, turǵyzyp jibermekshi.

— Keshir, Bah, — dedi óńdi jaýynger qaıtadan eńsesin túzeı berip. — Biz seni saqtap qala almadyq... Keshir.

«Beleskıı durys aıtady, — dedi Stanıslav sybyrlaı daýystap. Múmkin, tipti eshqandaı sybyrlamastan, tek ishinen ǵana aıtyp tur ma: — Óz ornyna seniń suraǵanyńdy ol umytpaǵan eken. Bah... Seni baǵalaı almadyq. Sony keshir aldymen... Men... men qorǵaýym kerek edi seni...»

Osy kezde anadaı jerde turǵan óń-tústeri bólekteý bes-alty jaýynger beri jaqyndady.

— Osy vzvodtan ba edi? — dedi aǵa serjant lychkasyn taqqan bireýi leıtenant Kıtaıchýktan.

— Iá... Keshirińizder, sizder kim bolasyzdar?

— Jerlesterimiz.

— Jerlesteri deıdi. Báse, óńderińiz azıalyq. Biraq sizderdi tanymaıdy ekenmin.

— Ol da bizdi tanymaıtyn edi. Qazaqstandyq bir jaýynger qaza boldy degendi, kelgenimiz ǵoı.

— Qaı rotadansyzdar?

— Ár rotadanbyz. Basqa batalónnan da bar. Joldas leıtenant, biz bir nársege túsinbeı tur edik.

— Iá, aıtyńyzdar.

— Súıegin nege alyp ketpegen? Týystary eline aparyp nege qoımaǵan deımin?

— Týystary joq eken, — dedi leıtenant basyn tuqyrta. Úni ashýly adamdikindeı sál dórekileý shyqty.

— Ata-anasy da joq pa eken?

— Iá, ata-anasy da... Ákesi bir jerde bar bolsa kerek. Onyń tarıhyn men bilmeımin... Ózi jaıly tis jaryp eshteńe aıta qoımaıtyn edi.

— Eline habarlaǵansyzdar ǵoı, shamasy.

— Iá, dereý habar jiberilgen. Áskerge shaqyrylǵan selolyq sovetten bólimniń jerleýine qarsy emespiz degen telegramma kelipti.

Jerles jigitter ún-túnsiz bir-birine qarasqan. Sosyn bastaryn shaıqap, áldene dep baıaý ǵana sóılep ketti. Stanıslav endi baıqady, álgilerdiń qasyna vzvodtaǵy jas jaýyngerlerdiń biri Toqtarbekov te baryp qosylypty.

— Qaıteıik, jaǵdaı solaı boldy, — dedi ol jas qabyrdyń basynda estilýge laıyq aýyr únmen. Ujymdasyp, úıirilise ketken jerles jaýyngerler oǵan da jarysa suraq qoıýda. Endi bular oryssha sóıleıtin kisilerge jat basqa tilge kóshti.

— Artynan surar adamy joq...

— İzdeýsiz qaldy degen osy-aý.. — degen ókinishke, azaǵa toly ah urǵan daýystar estiledi.

Osy ýaqyttarda serjant Kýlıbaba manaǵy ornynan qozǵalmaı, áli qalshıyp tur edi. Mundaı sátte bir-birine, tipti qatal serjantqa da kóńil bólip jatqan jurt joq. Sapqa turý jóninde aqyryn berilgen ámir de onyń qulaǵyna jete qoımaǵan tárizdi. Jeńinen tartpaqqa oqtala bergen Vannıkov kidire tústi de, lyp etkizip qolyn keıin tartyp aldy.

Kelbetti jigittiń qalyń kirpiginen bóline qulaǵan jalǵyz tamshy jas bet ushyna qaraı baıaý jyljyp bara jatty. Bar joǵy jalǵyz-aq tamshy. Biraq badanadaı iri... «Dáti berik jigittiń munysy nesi? — degen oı keldi Vannıkov.

— Iá, Bah osynyń ómirin saqtap qaldy ǵoı. Jalǵyz osynyń ǵana ma?..»

Dáýletbaev súrinip ketkende, onyń qasynda taǵy da úsh-tórt jaýynger turǵan. Saqtandyrǵysh ilmegi sypyrylǵan soń, granata tórt sekýnd ishinde jarylady. Jattyǵý aldynda rota komandıriniń qulaqqashty etip qaıta-qaıta qadap aıta bergeni sol emes pe edi? Ásheıinde epti jigittiń aıaǵy ne nársege ilinip qalǵany artynan da anyqtalmady ǵoı. Áıteýir, granatany laqtyra berip, súrinip ketkeni kúmánsiz. Álde tas qıyrshyǵy, álde muzdaq qar. Qarańǵyda, qarbalasta baıqalmaıdy da ǵoı.

Qoldan ushyp ketken granatany taýyp alyp, laqtyryp jiberýge nebári tórt-aq sekýnd kerek. Jantalasqan Bah granatany tabýyn tapty. Biraq endi laqtyrýǵa kesh bolyp qaldy. Laqtyrǵan kúnde de ol jerge túsip, úlgirmeı aýada jarylyp ketetin edi. Al bıikte byt-shyt bolǵan jaryqshaqtan rahym kútýdiń keregi joq... Mańaıda japyrlap turǵan jaýyngerler. Osy bir qysqa, kózdi ashyp-jumǵannan da qysqa bir úzik ýaqytta ol ne oılady eken?.. Ajalmen betpe-bet kelip, jany qysylǵanda adam ne oılaýy múmkin? Biraq sol sheshýshi sátti onyń aman qalýyna ábden bolatyn edi. Aman qalar edi, eger qasynda adamdar júrmese... «Kýlıbaba, jatyńdar» degen ámiri jalǵyz serjantqa ǵana arnalǵan sóz emes... Sony der kezinde túsingen jigitter tegis jata qalysty.

Ajal aldynda aqyrǵy aıtqany ámirli sóz bolypty. Ózine tize batyra beretin. Serjant Kýlıbabaǵa alǵash jáne aqyrǵy ret osylaısha buıyrdy...

Bul bir qarasa, jańaǵy bes-alty qazaq jaýyngeri jas qabyrdy aınala qorshap, shókeleı otyryp jatyr eken. Ortadaǵy serjant bularǵa túsiniksiz tilde áldeneni aıtyp uzaq kúbirledi. Sonan keıin eki qolyn aldyǵa sozyp, alaqandaryn jaıdy. Ózgelerdiń de áldekim ámir bergendeı bir kisideı qaıtalaǵany — sol qımyl. Sálden keıin bári betterin sıpady.

— Basýrmandar sóıtedi, — dedi leıtenant Kıtaıchýk. — Bular magometandar ǵoı.

Qazaqtyń qulaǵyna «kápir» degen sóz qalaı túrpideı tıse, hrıstıandyq ortadaǵy «magometan», «basýrman» sóziniń mán-maǵynasy men áseri de qazaq jigitterine soǵan uqsas bolyp estilip edi.

Qatar túzegen sap qozǵala bergende, Vannıkov kózi taǵy da Batpaqty toǵaı jaqqa tústi.

Onyń ústindegi bozǵylt lep sol biliner-bilinbes bolyp shymqaı kókke seıile sińip jatqandaı. Bálkim bý, bálkim saǵym...

«Bálkim, Bah ólmegen shyǵar. Ol ózi jaqsy kóretin Batpaqty toǵaıda japadan jalǵyz serýendep júr me, kim bilsin... jalǵyz júrgendi jaqsy kórýshi edi ǵoı...»

Iá... bári de múmkin.

---