InfoHub Logo

hıkaıa

Qasymda erip júrgen kisiler zavgardyń kabınetinde bógelip qaldy da, jumysshy jurtpen ońashalana berdim. Meni qaýmalaı qorshap úlgirgen qaýym — osyndaǵy mehanızatorlardan ózge kim bolsyn. Bir-eki qaljyńmen aınaladaǵy jurttyń ezýine kúlki júgirtip, serpiltip alǵannan keıin, áńgimemiz lezde jarasyp bara jatty. Oıym — keńshar jumyskerleriniń jaǵdaıymen jete tanysa túsý. Anda-sanda óstip elge shyǵa qalǵanda, aýyldyń qarapaıym adamdarymen meıirimiń qana bir áńgimeleskiń keletini bar ǵoı. Ondaıda eptep sózsheń de bolyp ketetinińdi baıqaısyń. Dál qazir meni ıektegen de osy sezim.

Osy kóptiń arasynda meniń júzime tapjylmaı qadalǵan bir kózqarastyń baryn álden ýaqyttan keıin baryp ańǵardym. Syr aldyrmastan, jeldirte sóılegen qalpy álgi jaqqa eleýsiz ǵana kóz qıyǵymdy tastadym. Óńi ústindegi qońyrqaı kombınezony tústes, ilmıgen qara jigit. Shyǵyńqy betiniń ushyna barmaq basyndaı maı daǵy juqqan. Áketip bara jatqan ózgesheligi shamaly, osyndaǵy kóp jumyskerdiń biri. Tek qysyqtaý kózderinde adamnyń sezimin shabaqtaıtyn bir jaǵymsyz ushqyn bar sekildi.

Jigittiń kóz aýdarmaı, tesilip turǵanyn elemeýge tyrysyp, jeldirte sóılep jatyrmyn. Basyma úzik-úzik bolyp kelgen: «Qarasa, qaraı bersin. Onda turǵan ne bar eken? Dúıim jurttyń ortasynda bireý áńgime aıtyp ketse, ózimiz de eriksiz aýyz ashyp qalmaımyz ba? Onyń ústine áńgimeshi — bóten adam, jaı adam emes, oblystan kelgen ókil. Endeshe, qadalmaı, qaramaı qaıtýshy edi?» degen oılar ǵana.

Jurtpen dýyldasyp biraz sóıleskennen keıin, taza aýamen tynystaıyn dep garajdyń syrtyna shyqtym. Kabınettegi kisilerdi osy jerde tospaqpyn. Jaı basyp taqaı bergen aıaq dybysyna jalt qarasam, álgi jigit. Qolynyń maıyn shúberekke súrtken boıy batylsyzdaý basyp, jaqyndaı tústi.

— Moınyńyzdy sál bura ketpes pe ekensiz? — dedi ol ótinishten góri jalynyshy basym qarlyǵyńky jýas únmen. «Bastyqtardyń ústinen aryz aıtqaly júrgen bireý bolar» degenge tireldi alǵashqy oıym.

— Siz... — dep bastaı berdi de, erni kebersigendeı tamsanyp, sóz aıaǵyn jutyp qoıdy.

— Iá, sóıle, jigitim, — dedim budan arǵy únsizdikke tóze almaı. Osyndaı qońyrqaı keıiptegi adammen jaqynyraq tildesý maǵan kenet qyzyq sıaqty kórinip ketti. Osy sóz demeý boldy ma, jańaǵydan góri batylyraq, jınaqy únmen:

— Sizdiń esimińiz Qabyl emes pe? — degeni tótesinen. Yqylyq tıgendeı selk ete túsip, jigittiń óńine bajyraıa qarap qalyppyn. Shalǵaıdaǵy aýylda da meniń esimimdi biletin adam bolǵany ma? «Ehe, myna qyzyqty qara», — dep ishteı tańyrqap ta úlgerdim.

Sonda da syr berińkiremeı:

— Iá, qatelesken joqsyz, — dedim. Jigit qadala túsip, ernin jybyrlata, áldeneni kúbirledi de, maǵan qos qolyn birdeı usyna berdi.

Súrgilenbegen taqtaıdaı qatqyl alaqandar qolymnyń syrtyna jaısyzdaý tıdi.

— Báse, bilip edim-aý... Tanyp edim ǵoı, — dedi ózimen-ózi sóıleskendeı estiler-estilmes qana kúbirlep. — Amansyń ba, Qabyl?

Meniń áli de shyramyta almaı, bógelip qalǵanymdy jigit te qapysyz ańǵaryp úlgerse kerek:

— Oqasy joq. Kim tanyp jatyr endi meni? Qaıta: «Óı, Mázimbisiń», — dep bas salsań, ózim qaıran qalar edim. Tehnıkým bitirgeli de talaı zaman ótti ǵoı.

Mássaǵan kerek bolsa! Jigittiń júzine kózimdi qadap, úńile tústim. Qalyńdap basqan shımaı ájim ǵana emes, ustara degen qudaıyn birazdan beri umytyp úlgergen ósińki saqal-murt ta bet-aýyzdyń túpki nusqasyn kólegeılep turǵandaı. Endi sony oısha tazalap, ózimshe rettep kórip edim, bar pishini eles arasynan shyqqandaı býaldyrlanyp, tumandanyp kelip birtindep aıqyndala bastady. Sanamnyń túbinde shynymen kómeski tartyp, umtylýǵa aınalǵan beıne.

Ezýimdegi shylymdy julyp alyp, syrtqa qaraı shertip jiberdim. Endi asyǵa qol sozǵan men:

— Mázimmin deıdi? Óı, ákem-aý, mynaý shynymen sensiń ǵoı. Myna qyzyqty qara, — dep, alaqanyn qysyp, jiberer emespin. Ádetim boıynsha ıyqtan bir-eki qaǵyp jiberýdi de umytqanym joq. Suraqty jaýdyryp, amanshylyǵyn surap, taqymdap jatyrmyn.

Alǵashqy arynmen suramasa da ózimniń jaı-japsarymnan habardar etip jatyrmyn. Oblystyń aýyl sharýashylyq basqarmasynda isteıtinimdi, jaǵdaıymnyń jaqsy, otbasymnyń kúıli ekenin, osy aýdanǵa kóktemgi egistiń aıaqtalýyna baılanysty ádeıi kelgenimdi asyǵys tizbelep óttim. Biraz esip-esip sóılegennen keıin baryp qana ekpinimdi basyp, es jınaýǵa shamam jetti.

Manadan beri meni sarnatyp qoıyp, meńireıe qarap turǵan tanysym, endi abaılasam, aıdalada múlgigen shoq aǵashtaı múlde tym-tyrys. Ádettegi áńgimeshi áriptesteri sekildi qarsy suraq berip, meniń jaǵdaıymdy anyǵyraq bilgisi kelgen nıeti de baıqalar emes.

Ózin tanymaǵanym úshin maǵan renjip turýy da múmkin. Kórgen kisimdi ońaılyqpen umyta qoımaıtyn táp-táýir qabiletim bar sıaqty edi, aıaq astynan qara basyp, mán bermeı qalǵanymdy kórdiń be? Shyntýaıttap kelsek, bir jaǵynan meniń kináli bolatyn da jónim joq. Óziń jaqsy biletin adamyń osynsha ózgerip kete qoıar dep kim oılaǵan.

— Sen de ózgeripsiń, — dedi ol meniń oıymdy oqyp qoıǵandaı álgi birkelki únin buzbaǵan qalpy. — Tifá, til tımesin, ájeptáýir tolypsyń. Tańaýyńnan kún kórinetin juqalań sary emes pe ediń osy. Buǵaǵyńa qarap, alǵashynda bastyqtardyń biri me dep qaldym.

— Onda qaıtyp tanydyń? — dedim boıymdaǵy ózgeristi Mázimniń dál tapqanyna rahattana kúlip.

— Kózińnen, — dedi ol baısaldy qalpy. — Kóziń qashan da qýlanǵan adamdikindeı oınaqshyp turýshy edi. Qabaǵyń ettenip, aınalasyna ájim jınalsa da, kisige qaraǵanyń sol qalpy.

Taptym, taptym... Qaı jeriniń ózgergenin...

Iá, adamnyń bet-júzindegi kóp ózgermeıtin múshe osy kóz eken-aý! Al Mázimniń kózqarasy.... múlde basqasha. Baıaǵy men biletin Mázimdiki emes. Tanymaǵanym da sodan.

Onymen oblys ortalyǵyndaǵy aýyl sharýashylyq tehnıkýmynda birge oqyǵanmyn. Kindigi jabysqan jan joldas bolyp ketpesek te, sypaıy ǵana aralasyp júretin kýrstas jigitim edi. Bir máseleniń basy ashyq. Sol zamandaǵy bozbala Mázimnen osynaý ıir qara jigittiń boıynda juqanasy da qalmaǵan. Syrtqy nusqasyna qarap, tehnıkým bitirgen bilikti mamanǵa uqsata alsamshy. Minez-qulyǵy da men biletin Mázimnen bólek. Jon terisin sypyryp bireý sabap-sabap alǵandaı jasqanshaq, jasyna jetpeı shógip ketken.

Jandúnıesi taza, qandaı jaqsy adamnyń ózi de jańylysýdy bilmeıtin perishte emes. Qatelik kimniń basynda joq deısiń. Tirshilik saparyndaǵy keıbir bolmashy oqıǵanyń ózi keıde adamdy aýyr jaǵdaıǵa dýshar etýi múmkin. Mázimniń álgi músápir kúıi bir aýyr oqıǵany basynan keshirgenin meńzep turǵandaı. Tipti, áldenege kináli bolyp sottalyp kelýi de múmkin ǵoı. Iá, taptym. Osy bir suryqsyz oı: «Ol sóıtken, ol sóıtken» dep mıymda yzyńdady da turdy.

Bir kezdegi kýrstasymnyń ótkeni jaıly aýyl adamynyń kez-kelgeninen surap alýyma bolatyn edi. Biraq bar jaıdy tek ózinen bilip, óz aýzynan estýge kóńilim aýdy da turdy. Erteń ádeıilep garajdan taýyp alyp, syr tartyp baıqamaqpyn. Egis basynan keshki asymdy iship, qonaq úıge kelisimen, jýynyp jata qalǵanym sol edi, kózim ilinip ketipti.

Áldekimniń esik qaqqanynan oıandym. Kelip turǵan — qonaq úıdiń kezekshisi eken. Qasynda — Mázim. Manaǵydaı emes, jýynyp-shaıynyp, ıyǵyna bir qabat táýir kıimderin ilipti. Sonda da osy qalybynan bir jetimsizdiktiń tóbesi qyltıyp turǵandaı. Qońyrqaı jibek jeıde de, balaǵyn shań qaýyp úlgergen sheteldik qara shalbar da útik tabanyn kópten beri ıiskemegen tárizdi.

Az sózben jaǵdaıǵa ıkemdelip úlgerdik. Mázimniń uıǵarymy boıynsha, búgingi keshti onyń úıinde ótkizýim tıisti eken. Azamat basymen arnaıy kelgen kýrstasymnyń tilegin nesine qaıtaraıyn.

Qos páterli qazynalyq úıdiń bir jaq jartysy. Eki bólmeli jupyny ǵana. Syrttan kirip kelgen adamnyń tanaýy aldymen eskirgen dymqyl ıisti shalar edi. Kópten alaqan kórmeı, tozyp bara jatqan kúısiz mekenniń jaıy baıqalady. Eki bólmeni qansha tinte qarasam da, kózime túsetini — Mázimniń ózine ǵana tıesili zattar. «Mynaý áıeliniki, mynaý balasyniki» deıtindeı basy artyq ketik qasyq kózge kórinbeıdi. Qolaısyz sezimniń ýysynan qutyla almaı, portfelimdi buryshqa taman eleýsiz ysyra saldym. Eger «Mázim sottalǵan» degen kúdigim rasqa shyqsa, onda onyń osy otbasynyń jaǵdaıyna qatysty bolýy da yqtımal.

— Mine, osynda turamyn... Kóp jyl boldy turǵanyma, — dedi Mázim bilegin sybanyp, áldenege qamdanyp jatyp.

Qımylyna qaraǵanda, as úıdegi jumystarǵa ábden jattyqqan. Bappen qozǵala júrip, dastarqannyń shyraıyn lezde keltirdi.

Kishigirim oryndyqtyń sıraǵyndaı tórtburyshty kóringen saýsaqtarymen qyrly staqandy qysa ustady da:

— Al, alyp qoıaıyq, — dedi jasyqtaý únmen. Maǵan osy saýsaqtar men araq quıylǵan staqannyń arasynda bir týystyq bar sıaqty kórinip ketti. «Iá, ishedi eken. Kórdiń be, máseleni týra mynanyń ózinen bastaǵanyn. E, baıqus ishimdikke ábden berilip ketken eken ǵoı»...

Aramyzdaǵy aýany ashyrqana úrledik te, dastarqanǵa qolymyzdy jarysa sozdyq. Meni tań qaldyryp, Mázim alaqanymen aýzyn basyp alypty. Bet-aýzyn tyrjıtyp, kózderi de jasaýrap ketken.

— Jep-iship otyr, endi, — dedi Mázim as ıesiniń sypaıgershiligin jasap. — Burynyraq ta biraz iship edim, úırene almaı-aq qoıdym osyǵan.

— Men biletin kezde osy shaıtan sýdan bes shaqyrym aýasha júretin sıaqty ediń. Endi...

Túsingen adamǵa kóńiline tıetindeı qyrshańqylaý sóz ekenin aıtyp salyp, bir-aq ańǵarǵanym. «Qartaıǵansha óstip aqylyń kirmeı-aq óter me eken, Qabyl. Dar-dar etip, sózinde pátýa joq», — dep ishteı ózimdi jazǵyrap ta jatyrmyn. Qansha aıtqanmen, sózimiz endi jarasa bastaǵandaı kórindi. Mázimniń qorǵanshaq tili eskirgen kúıtabaqtaı úzdik-úzdik tutyǵyp kelip, álgi ishýden keıin jorǵasyn tapqan attaı taıpalyp barady.

Túbi kórinbes ortaq áńgimeniń ózegi, árıne, stýdenttik shaq. Birge ótkizgen balaýsa kezeńniń qıyndyǵy men qyzyǵy búge-shigesine deıin jadynda eken. Meniń esimde jaıdaqtalyp, umytylyp bara jatqan kóp nárseni aınytpaı jańǵyrtyp otyr. Aýyzy qyzǵan saıyn áńgimeniń dámi de janyma jaǵyp barady. Jastyq shaǵymnyń dýmanǵa toly shyryndy úzigi ǵoı, neǵyp tolqymaımyn.

Ózime jaraspaıtyn jalǵan sypaıylyqtan da eptep qol úze bastaǵanmyn. Mázimniń de qatyp, qyrtystanǵan bet-terisi eptep jipsıin degendeı. Kóńil-kúıi de óz álinshe kóterińki. Kúlip sóılegen bolyp otyr. Bir qalypty maqammen dámdi áńgimeni baptaýdan jalyqpaıtyn baıaǵa kýrstastyma sonda da qaıdan jetsin. Basqasy basqa deıin, sózge sonsha shorqaq bolyp qalar dep kim oılaǵan.

Kirpikke kedeı qysyqtaý kózderdiń túpkirindegi bir aýyr nárse kókek aıyndaǵy kókshe muzdaı jyljymaı jatyp alǵan sıaqty. Búkil deneni óz yrqyna ala bastaǵan araq jaryqtyqtyń tek sol bir kózderdegi kináratty ydyratýǵa ǵana bıligi jetpegendeı. Til ushyna kelip qalǵan jańaǵy saýaldy qaqpaılaı bergenim nesi? Sirá, batylym jetpegendikten bolar.

Iá, umyta qoıǵan joqpyn.

Qońyrqaı ǵana tirshilik keshetin momyn jandarǵa uqsamaıtyn. Qashan kórseń de, jumsaq jymıyp qoıyp, top stýdenttiń ortasynda júrgeni.

Sońǵy úshinshi kýrsta bir bólmede jattyq. Minez-qulqy ár qıly tórt jigit ymyralas, tatý turýshy edik. Bir-birimizden jasyryp-jabar eshteńemiz joq. Jeke basqa qatysty máselelerdiń ishindegi eń názigi mahabbat bolsa, ol da ortaq talqydan shet qalyp kórmegen. Maǵan jumbaq kóringen bir jaı — osy Mázimniń sol jyldardaǵy bir túsiniksiz qylyǵy ǵana.

Sabaqtan qaljyrap, ushyp-jyǵylyp júretin stýdent halqynyń qashan da asyǵa tosatyn kúni — jeksenbi. Arqa-basy keńip, moıyndary bosaǵan jurtty bul kúni san alýan qyzyq, qarbalas sharýalar tosyp turady. Ár demalysty jup jazbaı birge ótkizý bólmeles jigitterdiń tirshiligine sińisti daǵdysy. Mine, osyndaı kezderde Mázimniń úıirge qosylmaı, shetteı beretin bir nashar ádeti boldy. Dál demalys kúni jurttan erek qandaı jumysy bola qalatynyn túsinbeıtinbiz. Qaıda, ne úshin baratynyn tis jaryp aıtqan emes. Bir bólmede turatyn joldasyńnyń jumbaq qylyǵy qaıtalana bergen soń kóńilińe eriksiz kúmán uıalaı bastaıdy eken. Bir baıqaǵanymyz — Mázim sol belgisiz saparynan keıde reńi qashyńqyrap, tunjyryp oralatyn. Tehnıkýmdy túgesip, keter-ketkenshe sol kishkentaı qupıanyń sheshýin taba almaǵanymyz esimde.

Alǵash bárimiz úzbeı habarlasyp turdyq. Ýaqyt ótken saıyn aramyzda hat-habar da sýala bastaǵan sıyrdyń sútindeı suıylyp, qojyraı berdi. Sarǵaıǵan hattyń jazýyndaı sanamyzda eskirip bara jatqan kýrstastardy eske alǵyzyp, bir jelpintip tastaıtyn nárse osyndaı kezdeısoq jolyǵystar ǵana.

Sózdiń kórigi qaıtadan shoqtanyp, qyzýǵa aınalǵan kezde Mázimniń sol jasyryn júristeri oıyma túse ketti.

— Á, ózimdi umytsań da, sol jaǵdaı áli esinde eken ǵoı, — dedi kýrstasym ezýindegi kúlki tabyn dereý óshire qoıyp.

— Ony nege umytpaǵanymdy óziń de sezetin shyǵarsyń. Bir ret syryńdy aıta qoımadyń dep... — deı berdim de, «Beker aıttym-aý! — dep taǵy opynyp qaldym. — Áı, qashan aqylyń kirer eken, Qabyl?»

— Jaǵamnan alǵansyń... Qaıtesiń, jastyq qoı.

— Iá, sonda ekeýimiz tóbelesip qala jazdap edik qoı. Jigitter áreń aıyrǵan. — Uıattaý bolǵan eken... Ne dep tıistim sonda men?

— «Bizden jasyrǵan bir páleń bar... Pysyqsyń. Bizge aıtpaı aqsha taýyp júrsiń» — dep tıistiń sen.

— Apyraı, á?

— Iá, aıtpaqshy, shynynda da. Jurttyń ishin keptirip, jasyryp júrgeniń nemene edi sondaǵy? Endi aıtýǵa bolatyn shyǵar, tipti...

Mázim staqanyn stolǵa qoıdy da, meniń sózimdi estimegendeı ún-túnsiz qaldy. Bólmede shybyn yzyńy ǵana alańdatqan qolaısyz tynyshtyq ornyqty.

— Iá-á... — dep álden ýaqytta Mázim sózin sybyrlaı sozyp, keýdesin jara aýyr kúrsindi...

* * *

Iá, aınalasynan jasyryp júrgen sol bir kóńilsiz jaǵdaıdyń qunttap qupıalaıtyndaı endi qadiri qalǵan joq. Eger basqa bireý bolsa, sol kezdiń ózinde-aq osy tirshiligin jasyryp-jaýyp, qaradaı qýystanyp álekke túse qoıýy neǵaıbyl edi. Biraq kishkentaıynan qalyptasqan Mázimniń tabıǵaty sondaı. «Uıat» dep uqqan nársesin ólip bara jatsa da, tisinen shyǵarmaıdy. Onyń ústine taǵdyrdyń sol bir ashshy sybaǵasyn tipti de qabyl alyp, moıyndaǵysy kelmegen. «Taǵdyrdan japa shegetindeı záredeı kinám joq edi ǵoı. Meniń de ýaıym-qaıǵysyz kóptiń biri bolyp ómir súrýge tolyq haqym bar. Tórt qubylasy túgel jarqyn zamanda tek dos-jaranyń ishinen meniń ǵana qasiret arqalap júrýim jarasa ma? Joq, men baqytty bolýǵa tıistimin», — dep oılaǵanda, júregi syzdap, ishteı shıyrshyq atatyn.

Kisiniń boıyndaǵy bir kemshilikti sezse-aq boldy, aıdyndaryn syrtqa sala shikireıip shyǵa keletin jurt az ba? «Baıǵus bala» degen músirkeý sózden qulaǵy sasyp, aıaýshylyq tastaı qaraǵan kózqarastan qashyp qutyla almaıtynyn elestetse, jany túrshigedi. Aıaq attaǵan saıyn baqytyna aqaý túsken sorly jan ekenińdi eske salyp, qulaǵyńdy tyrnaıtyn jurttyń pysh-pyshyn estýdiń ózi qandaı qorlyq. Aýylda júrip-aq ábden zapy bolyp bitti emes pe? Endi bilim qýalap qalaǵa kelgende de sol taǵy qaıtalanbaq pa? Tym qurysa stýdenttik shaǵy jaıma-shýaq jaǵdaıda ótse eken. Barlyǵyn da esten shyǵaryp, asyr sala shattyqqa bólense eken.

Qatarynan qalyspaı tirshilikke aralasqanyn dátke qýat qylyp, dýmandy toptyń ortasynda júrip jatty. Senbiniń tańymen qabattasa turyp, áldeqaıda taıyp turatyny anda-sanda ǵana. Bólmeles jigitterdiń kózine túspeýge tyrysyp, tym asyǵys jınalatyn. Esikti qashan syrtynan jaýyp shyqqansha urlyq qylǵandaı qypylyqtap ta bitedi. Odan arǵy haraketi belgili. Bıletti qalaı satyp alatyny, avtobýstyń qaı kezde júretini, jetkenshe qandaı oılardyń tóńirekteıtini — bári kóńilinde jattaýly.

Sonan kúni boıy júrip otyryp, áıteýir dittegen jerine de jetedi. Mingesip-ushqasqan shoqylar shoǵyrynyń túbindegi ejelgi aýyl. Birin-biri qýalaı uzyn kóshe bolyp ornalasqan úıler bókterdi qaptaldaı sozylyp jatyr. Byjynaǵan tynymsyz qozǵalystan, dýyldaq shýdan qashyp, tabıǵattyń baýyryna tyǵyla ornalasqan bir beıbit meken.

Ol az deseńiz, poselkeniń taý jaq qaptalynda aınalasy atshaptyrym taqtaı qorshaý bar. Jurtpen sóılespeıtin tuıyq adamdaı syrtqy ómirmen alys-berisi az, meńireıgen oqshaý. Tylsym qorshaýdy tıanaq etken jandardy negizinen eki daıǵa bólýge bolady. Qımyl-qozǵalystary sóleket usqynsyz taqyr bastar bir top ta, aq jeleńdi qyzmetshi qaýym bir top. Mázimniń izdep keletini — aq sary óńdi, qan-sólden keýip, qyrtystanyp ketken jer orta jastaǵy áıel kisi.

Mázimdi kórisimen, aryq júzindegi ájimin molaıta kúlip, bir sát qadalyp qalatyn daǵdysy. Keıde sol ekpinimen marjandaı tisterin aqtara, aryndaı sóılep ketse, keıde álgi kúlkini jónsiz ashýdyń quıyny uıpalaqtap óshire salady. Doldansa, minezi qatty. Jigitti ata-babasynan túgel bir sybap alyp, aınaladaǵy jurttyń jer-jebiri, jeken sýyna jetip jyǵylmaı toqtaǵan emes. Joqtan ózgeni ilik etip, eshqandaı sebepsiz soqtyǵa beredi. Ashýy tolastaýǵa aınalǵan bir áredikte:

— Apa, haliń qalaı? Tamaǵyń toq pa? Táttini jaqsy kórýshiń ediń ǵoı, apa. Mine, tisińe jumsaq táttiler ákeldim, — deıdi Mázim jylaýyq balasyn jubatqan meıirban shesheniń únine salyp. Tátti sóz ben tátti dámge aldansa, qurys-turysy da ońaı jazylmaq.

Birazdan keıin ekeýiniń bir áńgimege ortaqtasyp, shúńkildesip otyrǵanyn kóresiń. Qorshaý ishinde uzaqty kún sarǵaıyp jatqan adamnyń kóńilin aýlaý úshin Mázim alystaǵy aýyl-aımaqty, ondaǵy el-jurtty eske alýǵa májbúr. Joqtan-bardy, ótirik-shyndy qıystyryp, jelpine sóılese, jańaǵy dolylyqtan iz de qalmaıdy.

Shalqyǵan mol darıanyń ortasyna oıdym-oıdym qalǵan jeke-jeke araldar bolady emes pe? Sondaı araldar adamzat qoǵamynda kezdesedi eken. Úlken ómirden qaǵys qalǵan ol jerlerde adamdardyń belgili bir toby ǵana tirshilik etpek. Mysaly, túrme, aýrýhana degen sıaqty. Bulardyń ishinde jalpy emdeý orny bolyp sanalǵanymen, jyndyhananyń jóni bir bólek.

Áli kúnge deıin esinde. Kishkentaı kúninde esýas adamnan qatty qorqatyn. Bet-aýzyn qısalańdatyp, aıaq-qoly serendep talyp jyǵylatyn aýrýlardy kórgende, esi shyǵyp, zári-quty qalmaýshy edi. Eseıe kele júıke aýrýy týraly túsinigi keńeıdi, júrek toqtatyp, jyndy adamnan burynǵydaı seskenbeıtin boldy. Sóıtse de, taıyzǵa qaıyrylǵan salyndydaı úlken tirshilikten alastalǵan osy bir ǵarip jandarǵa sabyrmen qaraı almaı-aq qoıdy. Munan góri qandy qol qylmyskermen til tabysý jeńildeý shyǵar.

Jyndy kisiniń tipti de qorqynyshty emes ekenin aqylmen jaqsy túsinedi. Biraq qarasa boldy, úreı de, jıirkenish te emes, ózi anyq túsine almaıtyn bir aýyr sezim júregin janyshtap, arqasy tońazyp qoıa beretin. Jyndynyń boıynda aqylǵa syımaıtyn bir tylsym kúshtiń býlyǵyp, shıyrshyq atyp jatqandaı kórinetini bar. Júıke aýrýy tabıǵattyń adamdarǵa jasaǵan bir úlken qıańqylyǵy, adamnyń aqyl-oıyn mazaqtaǵany tárizdi. Solaı túsingendikten bolar, Mázim seskene turyp, aqyly kemis jandardy músirkeı bilýge daǵdylanǵan.

Qatigez taǵdyr sol álsizdigin sezip, kelemej qylǵysy kelgendeı, eseıgen shaǵynda ózin aparyp jyndyhananyń esiginen eriksiz syǵalatyp qoıdy. Dúnıedegi eń jaqyn adamy — týǵan anasynyń osynda jatqanyna biraz bolǵan...

* * *

Iá, qalaı bastalyp edi ózi sol bir aýyr oqıǵa?

...Shetsiz-sheksiz keń jazırany ıreleńdeı qýalaǵan tas joldyń túbi jýyr mańda kóriner emes. Tań qarańǵysynan erte shyqqan jolaýshylar bastary bulǵaqtap, qaljyraı bastapty. Kópshiligi bir-birine súıenip, myzǵyp otyr. Kózderine uıqy tyǵyla bergenimen, Mázimniń jurt qusap tynyǵatyn jaǵdaıy joq. Bar yqylasy irge jaǵyna ala otyrǵan sheshesinde. Esinen aýysyp kóterilip, aýyrǵan adamǵa senim bar ma? Kez-kelgen sátte jolaýshylardyń berekesin alatyn oqys qylyqty odaǵaılap shyǵara qoıýy ábden múmkin. Eń birinshi mindet — soǵan saq bolýy kerek.

Avtobýs ala jónelgen azandaǵy alǵashqy sátte bálendeı tosyn minez tanyta qoımaǵan. Bet aldy laǵyp, ekilene sóılep ketken birer saǵattan soń. Áldekimderge til tıgize aıǵaılap, ózinen-ózi kóterilip otyrǵan adam bir kóliktiń ústindegi jurttyń nazaryn qalaı aýdarmaı tursyn. Mundaıda Mázimniń qolynda berip tynyshtandyra qoıatyn dári de joq. Áıteýir áke-kókelep júrip áreń basqan bolady.

Bir ret elirip esikke qaraı umtylǵanda, balanyń jany qatty qysyldy. Bir jaǵy synaǵan kózben tapjylmastan samsaı qarap otyrǵan jurttan qysylyp, ólip barady. Anasynyń aqylǵa syımas ersi qylyǵy... estigen qulaq eriksiz qyzaratyn uıatty sózderi... Qara jerdiń tesigi bolsa kirip-aq ketetin jaǵdaı.

Qyrsyq degen mundaıda qosa qabattasyp aıaqqa oratylyp júrmeı me. Tańerteń anasyn jetektep avtostansıaǵa kele jatqanda, «A, qudaı, aldymnan tanys eshkimdi jolyqtyra kórmeshi» dep ishteı jalbarynǵan. Ózi onsha sene qoımaıtyn Alla taǵalanyń atyn aýzyna alyp, jaratýshy jaryqtyqtan qatty ótingen. Ásirese, Aryskúl kezdesip qalmasa eken dep tilegen. Ol jolyqsa taza ólim ǵoı. Áıteýir sátin salǵanda tileginiń qabyl bolǵany.

Tek avtobýsqa mingennen keıin ǵana baıqady. Aryskúl bolmasa da, sol Aryskúldiń úıine kelip-ketip júretin bir apaıdy ańǵaryp qalǵany. Ózi tanyǵanymen, apaıdyń buny tanı qoımaýy yqtımal. Sondaı úmitpen anasyn tereze jaqqa ala belgilengen orynǵa kelip jaıǵasqan. Anasy áltinde burq-sarq ashý shaqyryp, aınalasynyń berekesin alyp ketken kezde sasqanynan kóz astymen sol apaı jaqqa da bir qaraǵan. Árıne, basqalar sıaqty ol kisiniń de bar nazary osylar otyrǵan tusta edi.

Shesheı sabasyna túsińkirep, maǵynasyz aıqaı saıabyrlaǵannan keıin arttaǵy bireýlerdiń kúbirleı sóılesip otyrǵanyn ańǵardy. Emis-emis estigenderi ózine qatysty ekeni kúmánsiz. Ekpindeı sóılegen sózsheń áıel:

— Ótken jyly qaıtys bolǵan Nurhan aqsaqal bar emes pe? Umytyp qaldyń ba? Aýyldyń shetinde turatyn qara shal... Ózi uzaq aýyrǵan joq... — deıdi daýsyn onsha báseńsite qoımaı.

— Iá, ıá, ol shal nemene? — degen jýastaý ún egdeleý erkek adamdiki.

— Qalaı uqpaısyń, sol shaldyń kempiri deımin. Sol shaly qaıtpaı-aq kóterilip aýyryp júrgen.

Áńgime, árıne, ózderi jaıly. Beti dý ete túsken Mázim moınyn ishine tyǵyp alyp, búkshıgen kúıi siresti de qaldy. Anasynyń qolyn syrtynan sıpalaı berýdi ǵana biledi. Myna sózderdi estisimen, taǵy julqynyp, aıqaılap shyǵa kelmese eken degen oımen ózinshe dalbasalap, tynyshtandyrǵan túri.

— Áı, ol kisiniń kempiri ana jyly kórgenimde saý sıaqty edi ǵoı. Ne boldy eken, á?

— Qaıdam? Semeı jaqtaǵy tórkinderine baryp kelgennen keıin osyndaı bolypty.

— Tórkini Semeı jaqtan ba edi bul kisiniń?

— Iá, sol jaqtan eken...

— Á, onda belgili boldy. Baıaǵy bomba synaǵynyń áser etkeni ǵoı. Sol, sol, sóıtken...

— Ana bir jyly tórkinine ketip qalyp, kelmeı qalǵanda, Nurhan izdep baryp júretin. Ózi aýyrmaı turǵanda da, esi kiresili-shyǵasyly adam edi, aqyry mynadaı bolypty ǵoı beıshara.

— Apyraı, á? Bul kisi shal ólip qalǵan soń, taǵy da Semeı jaqqa bara jatqan shyǵar. Qarasatyn eshkimi bar ma edi óziniń. Myna túrimen bul da ólip qalady ǵoı bir jerde.

— Qaıdam? Qasynda myna bir bala otyr. Nurhannan basqa tuıaq joq, bir bala qaldy dep edi. So bala osy shyǵar, surashy ózinen...

Mázim jelke tusyna áldekimniń jyly demi janasqanyn anyq sezindi. Moınyn ishine qansha tyqqanmen, ári qaraı jasyrynyp, qaı qýysqa kirmek.

— Bala, áı, balam, — dedi qulaq túbindegi áıel daýsy. Estimegen jandaı bolyp siresip qaıtyp otyrarsyń.

— Aý...

— Sen kimniń balasysyń osy?

— Nurhannyń.

— E, báse ózim de bilip edim. Myna kisi — shesheń ǵoı.

Manadan beri jurttyń berekesin alyp otyrǵan jyndy áıeldi «Iá, sheshem» dep aıtyp salýǵa aýzy barmaǵandaı. Arlanyp-aq otyr. Shirkin, Mázimniń anasy da kóptegen shesheler sekildi jaı ǵana áıel bolsa ǵoı. Meıli, tipti, olpy-solpy kıingen salaq adam bolsa da. Ajarsyz nashar adam bolsa da.

Amal ne, osynaý qarshadaı jalǵyz balaǵa jaı ǵana qarapaıym shesheni taǵdyr buıyrtpapty.

Mázimniń qatty qysylǵandyqtan, úndeı almaı qalǵanyn arttaǵy áıel sezbedi me, nemene, áńgimelesin ary qaraı sabaqtaı tústi. Bir sózin uqsa, bir sózin uqpaıdy. Qulaǵynda yzyndap turǵan asa qolaısyz taǵy bir jaǵdaıy — búgin sapardyń myna apaı arqyly Aryskúldiń qulaǵyna baryp tıetindigi. Al Aryskúl degenińiz — janary nurlanyp turatyn sursha boıjetken. Músini tip-tik, aıaq basysy dik-dik. Ásem qyzdyń minezi birtúrli uıalshaqtaý. Ózi tipti az sóıleıdi. Mine, osy qalpynda-aq Mázimniń jas júregine qatty áser etedi. Qatty áser etetini sonshalyq — onyń súıkimdi kelbetin anasynyń aýyr ýaıymy da umyttyra almaıtyn edi. «Shirkin, apam jaıly múlde estimeı-aq qoısa» dep qanshama ret qıaldady.

Amal ne, aqyry qulaǵyna jetetin boldy. Sypsyń sózge qalaı toqtaý salaryn taǵy bilmeıdi.

Kún de talyǵa eńkeıip, jol soqqan jolaýshylar qaljyraı bastaǵan bir ýaqytta Mázim avtobýsty toqtatty. Sonan alaq-julaq etken sheshesin jetektep, esikke qaraı bettedi. Jan-jaqtan samsaı qalǵan kózder men yzǵary salqyn sypsyń sózderdi de búkil tula boıymen sezinip-aq keledi. Dál qazirgi maqsaty — tezirek sytylyp shyǵyp, jerge túsý. Jurttyń dabyry endi aıqyn estilip jatyr:

— Áı, myna bala ana jyndy áıeldi qaıda aparady?

— Jyndy kempir sheshesi eken ǵoı. Myna Qanaıǵa aparatyn shyǵar.

— Oıpyr-aı, aıdaladan ol Qanaıǵa qalaı jetedi? Áı, baıǵus bala-aı!

— Aýrý adamdy balaǵa jetektetip jibergeni nesi? Mashınamen aparý kerek qoı. Týysqandarynda da es joq.

...Mezgil mamyr aıynyń aıaq sheni. Kók maısaǵa bólengen dala qyzyldy-jasyldy bolyp qulpyryp tur. Erkeleı esken názik samal kóktemniń kókirek ashar jupar ıisin tanaýǵa jelpıdi. Kókpeńbek aspannyń ár jerinde shyryldaǵan boztorǵaı úni mynaý móldiregen ásem tabıǵattyń árin keltirip, aınalany odan jaman qulpyrtyp jibergendeı.

Bulardyń túsip qalǵan jeri — jataǵandaý qyrqalardyń arasy, qalaǵa aparar kúre joldyń boıyndaǵy jol aıryǵy. Sonaý alystan kóringen shoshaq taý bir qarasań, qol sozymdaı-aq jer. Áý basta kózdep shyqqan meken — sol taýdyń baýyrynda. Áıteýir bir kólik kezdeser degen dalbasa úmit te baıaǵy.

Jan-dúnıesi dertti bolsa da, shesheıge mynaý kóktemgi saf tabıǵat, jas tóldiń kózindeı móldir tirshilik bir sát bolsa da áser etken syńaıly. Aınalaǵa úlkendeý kózderin syǵyraıta qarap turdy da, anadaı jerge baryp jalp etip otyra ketti. Ózi kembaǵal adamda qaı bir durys kıim bolsyn. Biraq Mázim eki kún boıy bir kıer kıimin jýyp, útiktep, ózinshe jolǵa daıyndaǵan. Sondyqtan da olpy-solpy eskileý bolǵanymen, shesheıdiń ústindegi kıimderi taza edi.

Jalp etip otyra qalǵan keıýana shópterdi sıpalaı julyp, ózinshe betaldy sóılep qoıady. Sálden keıin basyndaǵy jaýlyǵyn alyp, julǵan shópterin soǵan terip sala bastady.

Qulpyrǵan kóktemgi qyr jasóspirim uldyń júregin dúrsildetip, kóńilin júr-júrlep áldeqaıda shaqyrǵandaı. Shirkin-aı, gúlge bókken anaý jasyl maısany keship, ana qyrqalarmen júgire jónelse ǵoı. Jalǵyz emes, Aryskúl ekeýi qol ustasa júgirse... Júgire-júgire kelip, kók maısanyń ústine alysyp oınasa... Bir-birine kúlimdeı qarasa... Ol qyzǵa eń bir tátti sózderin aıtsa... Sonan ekeýi qol ustasyp, bálkim, qushaqtasyp turyp bir keremet án shyrqasa... Yntyzar jas júrekter tabıǵat ortasynda osylaısha bir názik ińkárlikpen, qushtarlyqpen tabyssa...

Bir kezde qarasa, qıal jetegimen ózi de jol boıynan alystap ketipti. Kólik tosyp otyrǵandary eske túsip, keıin buryldy. Shópterdi julyp alyp, ózinen ózi kúbirlep sóılep júrgen sheshesi. Jańaǵy tátti qıalyn sý sepkendeı etken kereǵar kórinis. Juqa erinderin tistene jymqyryp alǵanymen, ar jaǵynan lyqsyp jetken aýyr sezimge budan ary tosqaýyl qoıa alǵan joq. Eki kózin sel basyp ketti. Álgi kógildir ásem dúnıe lezde aýyr seldiń astynda kalyp bara jatty. Tistenip alyp qansha dybys shyǵarǵysy kelmese de, kókirekten qystyǵyp syrtqa umtylǵan óksik búkil tula-boıyn selkildetip alyp bara jatyr. Aýyr sezimniń áseri yryq bermeı, ala jónelgen. Sonan ıen daladaǵy jol aıyryǵynda turyp, ún shyǵarmastan, sherin tarqata uzaq... jylaǵan.

Jalǵyz balasynyń qyzyǵyn kóre almaı, ómirden ótip ketken ákesi. Ol kisiniń kózi tirisinde-aq aýrýǵa shaldyǵyp, ózine amanat bolyp qalǵan beıshara sheshesi. Áli mektep bitirmeı jatyp, ýaıym arqalap qalǵan ózi. Sol ýaıymmen birge bir úlken aıaýshylyq sezimi de janyn qınaıtyn sıaqty. Ákesin, sheshesin, sosyn ózin aıap, jas júregi ýyljı eljireıdi. İshi ábden tazarǵansha taýsyla óksidi.

Sonan kólikten kólikke otyryp, Qanaı aýylyna da jetti-aý. Bul ýaqytta qyzara eńkeıgen kún taý tasasyna iligip qalǵan. Onyń sáýleleri teńiz jaǵasyndaǵy maıaktaı shoshaq shyńdardyń syrtynan jolaq-jolaq bolyp jan-jaqqa shashyraıdy. Taý baýraıyna sozalandaı ornalasqan aýyldyń bir shetindegi aıaldamaǵa kelip, avtobýs ta toqtady.

Aýyl úıleri anadaı jerde shashylyp jatyr, Mázim sheshesin jetektep solaı qaraı jyljı berip edi, aldynan úsh-tórt adamnyń shyǵa kelgeni. Áli mektep jasyndaǵy ózi qatarlas jasóspirimder.

— Al, qanekeı, úrleshi betime, — dedi bireýi aıaq astynan kóldeneńdeı tónip kelip. Sasyp qalǵan Mázim keri burylyp, balalardy oraǵyta júrgisi keldi. Joq, jiberer emes. Bulardyń qasaqana urynyp, shataq izdep turǵany bep-belgili.

— Aqshań bar ma? — dedi ekinshi bireýi. Mázim úndemeı turyp qalyp edi, ekinshisi búıirinen nyǵyrta nuqyp jiberdi. Endi shyndyqty aıtyp, qutylýǵa tyrysqannan basqa amal joq. Mázim ózderiniń alys aýyldan shyqqandaryn, shesheı aýrý ekenin, osyndaǵy emdeý ornyna kelgenderin baıandaı bastap edi, alǵashqysy sózdi short úzdi:

— Sen maǵan ertegi aıtpa! — dedi ol orysshalaı dikildep. — Ákel aqshany.

— Sheshem aýrý edi...

— Qoryqpa. Aýrý kisini óltire salý tipti jeńil. Biraq artynan. Aldymen senimen aınalysýǵa týra keledi.

Jan-jaǵyna jaltaqtaı qaraǵan Mázimniń kózine anadaı jerde ketip bara jatqan bir-eki áıelden basqa eshkim túse qoımady. Aıǵaılap shaqyrsa... Qoı, uıat-aý! Buzyq balalardyń júzderi tipti yzǵarly-aq. Mázim qaltasyna qol salǵannan basqa amal taba almady. Ózderine buıyrǵany — sheshesiniń ishki qaltasyna salynǵan az ǵana aqsha.

— Bireýge birdeme dep ottaıtyn bolsań, qaıtarda ustap ap, soıamyz, — dedi tórteýdiń ishindegi gújildep turǵany. Árıne, jas tonaýshylardyń atamany osy.

Sonan ne kerek, bas amandyǵyn qaltasyndaǵy azǵana aqshasyna satyp alǵan bala anasyn jetektep, aýrýhanaǵa bet aldy. Adamnyń ishi ashıtyny — dittegen jerlerine kelip turyp tonalyp qalǵany boldy. «Aýrý anamnyń turǵanyna da qaramady-aý», — dedi bala ishteı kúızelip.

Shaǵyn aýyldyń atyn jurtqa áıgilep turǵan oblystyq deńgeıdegi júıke aýrýlary aýrýhanasyn taýyp alý, árıne, qıynǵa túse qoıǵan joq. «Búgin keshigip qaldyndar» dep shesheıdi kezekshiler qabyldamady. «Sonaý ıt ólgen jerden jalǵyz óziń ákeldiń be?» deıdi ártúrli senbegen keıippen. Sonan balanyń jaıyn túsingen aýrýhana kezekshisi sheshesi ekeýin óz úıine ertip ketti...

Sol kúni álgi meıirban jannyń úıine qonyp shyqty. Bir ǵajaby — óziniń kózdegen mekenine kelgenin bilgendikten be eken, shesheı bóten úıdegi túndi tynysh ótkizdi. Áıteýir ákelgen qaǵazdary durys eken, erteńgisin aýrý kisini emdeý ornynyń tez-aq qabyldaı qoıǵany. Onyń ústine úıine túnetken medbıke áıel de qol ushyn berip jiberdi. «Osylaı da osylaı, jalǵyz bala ákep otyr eken. Qaraılasar eshkimi joq kórinedi... Mektepti kelesi jyly bitiredi eken. Ákesi qaıtys bolǵan... Sabaǵynan da qalyp qoıǵaly tur...» dep basshylarǵa baıandaǵan...

Mine, sodan bergi anasynyń mekeni osy. Anda-sanda emdelip shyǵady da, qaıta túsedi. Mázim tehnıkýmda oqyǵaly beri osynda. Shyqqanmen kúter adamy da joq qoı. Al Aryskúl bolsa kórgen tústeı ǵana, qolyn ustamaq turǵaı, qasyna da jýı alǵan emes. Ekeýiniń arasy sóıtip alystaı berdi. Biraq Mázim tehnıkýmdy bitirer jyly basqa bir boıjetkenmen til tabysyp úlgergen bolatyn.

Stýdenttik dáýrende jıi ótkiziletin jataqhanadaǵy shaǵyn otyrystardyń birinde tanysty. Aralas-quralasy bar joldas jigit Qabyldyń týǵan kúnine beıtanys boıjetkender de shaqyrylypty. Ádepkide bálendeı nazar aýdara qoımaǵan. Dastarhan basyndaǵylar birer ándi aıtyp tastaǵannan keıin baryp, moıyny eriksiz buryla bastaǵanyn sezdi. Kórikti qyzdar qaı ortada da jeterlik qoı. Biraq solardyń bári jas júrekti qozǵaı bere me? Mázimniń kóńilin eriksiz elitip áketken bul joly qyzdyń ózi emes, qońyrlaý kelgen sezimtal úni edi. Qaı ándi bastasa da, tebirenisin tejeı almaı, berile shyrqaıdy eken. Mundaıda jurttyń úńile qalatyny ásem únniń ıesi bolmaı ma? Mázim óıtken joq. Áýeli urlanyp qana kóz tastady. Dóńgelek balǵyn júzdi aqquba qyz. Úlken qońyrqaı janarlary sál kelteleý murnyna tolyq úılese de qoımaıtyn sekildi. Biraq bir kórgen jannyń kóńilinde unasymdy áser qaldyrary anyq. Sezimtal qońyr daýys sálden keıin ózinen-ózi daralanyp, jeke oryndaýshylyq mindetin atqaryp ketti:

Júregim jyr tolǵaıdy,

Kóńilim ortaımaıdy,

Anasy bar adamdar,

Eshqashan qartaımaıdy,

— dep shyrqaǵanda Mázimniń tula boıy shymyr ete túskendeı boldy. Jıyrma jasar ǵumyrynda júreginiń eń bir álsiz tusyn beıtanys boıjetken ásem únimen taǵy tyrnap ótti. Aýyrta tyrnady.

Es bilgeli sheshesi betine shirkeý bolyp kele jatqan bozókpe bozbala bárine de ózi kináli jandaı aınalasyna tiktep qaraı almaıtyn. Jasyq ekenin jaqsy túsingenimen, ózin-ózi jeńýge shamasy jetetin kezi oqta-tekte. Sóıtip kóńiil talǵamyna taqaǵan talaı qyzben jaqyndap tanysa almaı, ókinip qalǵan kezderi qanshama. Bul joly taqala sóılesip, úılese ketýdiń reti keldi. Basqa jigitterden úırengenin istep, sóz arasyna ázil júgirtip álek. Kóbinese onysy sátti de shyǵa qoımaıtyn sekildi. Biraq, áıteýir ánshi qyz Qalıpash bázbireýlerdeı basyn ala qashyp, keýdege ıtergen joq.

Kesh taraǵannan keıin Qabyl ekeýi Qalıpashtardy taksıge mingizip jibergen. Sol túni jataqhananyń serippesi setinegen tósegin syqyrlata aýnaqshyp talaıǵa deıin uıyqtaı alsashy. Qyzdyń sharaly jyly janary, dóńgelek júzi kóz aldynda shyrq aınalyp turyp alǵan. Sezimge toly qońyr úni de qulaq túbinde tunyp qalǵan sekildi. Osylarmen qabattasyp qorshaýdyń ishinde ǵumyryn sarp qylyp, sarǵaıyp jatqan anasy kóz aldyna kezek elesteıdi.

Júregim jyr tolǵaıdy,

Kóńilim ortaımaıdy,

Anasy bar adamdar,

Eshqashan qartaımaıdy.

Basqa qyzdardyń ishinen Qalıpash júregine nege sonshalyqty jaqyn bolyp qaldy?.. Nege?.. «Tań tez atsa eken. Erteń kezdesýimiz kerek... Qalaıda kezdesemin onymen...» dedi ábden talyqqan jigit uıqy uıyǵyna shym batyp bara jatyp.

* * *

— Sonan keıin, — dedi qyz jigitke tyǵyla túsip. — Ekeýmiz de jumysqa ornalasamyz. Men syrttaı oqýǵa túsip alamyn. Sesıany tapsyrýǵa ekeýmiz birge kelip turamyz.

— Eger men jumystan bosap, shyǵa alsam, — dep qoıdy jigit kúlimsiregen qalpy.

— Nege shyǵa almaısyń? Basshylarǵa aıtyp, ózim surap alamyn, tipti. Áıtpese, seni saǵynyp óle jazdaımyn ǵoı. Kanıkýl keziniń ózinde qashan kezdeskenshe júdep bolamyn. Al úılenip alǵannan keıin... tipti qıyn tıetin shyǵar. Onda bir-birimizge, tipti, baýyr basyp ketemiz ǵoı.

— Sóz bar ma? Adam úılengennen keıin mahabbattyń taǵy bir syrlary ashylady deıdi ǵoı. Demek, seniń meni shyndap súıetin keziń alda.

— Shyn aıtasyń ba? Qoıshy, onda ne bolǵanymyz tipti? Bir-birimizge ólip-óship jabysa bersek, uıat qoı apańnan da. Úlken adamdar ózderinshe oılaıdy. Solaı emes pe, á? Neǵyp úndemeı qaldyń?

— Iá, solaı, úlken kisilerdiń aldynda ádeptilik kerek, — dedi jigit endi bir túrli pási tómendegen únmen.

— Ásirese, jańa túsken kelin úshin úıdegi máseleniń biri ene kórinedi ǵoı. «Enesi men kelini syıyspapty» degendi jıi estımin. Sen kóńilińe aýyr alyp júrme. Apańnyn ondaı kisi emes ekenin sezip turmyn.

...Azdan soń áńgimeniń taqyryby syrǵyp baryp basqa jaıǵa aýysyp ketse de, jigittiń eńsesi onsha kóterile qoıǵan joq. Kóńil úshin ǵana bas shulǵyp, sózden shetteı bergen syqyldy. Sypaıy erkelikpen nazdana sóılep otyrǵan qyz jigittiń endigi halin qapysyz ańǵardy. Boıyn dereý jınap ala qoıǵan. Endi sózi de, óńi de baısaldy.

— Mázim. Adam sıaqty kúlip, áńgimelesip otyryp, aıaq astynan nildeı buzylatynyń ne osy? Bir emes, eki emes, áldeneshe ret baıqadym. Nege sóıtetinińdi túsinbeımin men.

— Jáı, ánsheıin. Kúni boıy sabaq oqımyn dep… sharshap...

— Óıtip bultarma. Keýdeńdi jara kúrsingenińdi estimedi deısiń be? Biteý jara qylmaı, ashyǵyn aıt. Álde... Jibi túzý syltaý aıta almaı, taǵy da tyǵyryqka tirelgen sáti. — Álde... meni aldap júrgen shyǵarsyń.

«Dál ústinen tústiń, — degen oı jylt etti jigittiń basynda. — Aldap júrmin. Ashyǵyn aıtqanda, júregimdi janshyǵan qasiretti syrymdy saǵan sezdirýge dátim barmaıdy. Endeshe osy jasyqtyǵymnyń ózi seni aldaýmen para-par». Mázimniń kibirtikteı kidirip qalǵany sol eken, qyz da julyp alǵandaı:

— Olaı bolsa, máseleniń basyn ashyq qoıamyn — dep qaldy. Sosyn jigittiń qolyn serpińkirep tastap, jylýy kemdeý qushaqtan sytyla berdi. — Búgingi kúnnen bastap basyna erkindik.

Ádemi janary lezde dymqyldanyp shyǵa kelgen Qalıpashtyń pishini kádimgideı qatýlanyp alypty. Aýzyn ashsa, eńirep jibererdeı kómekeıine keptelgen jasqa tunshyǵyp tur. Jaǵdaıdyń múshkilge aınalyp bara jatqanyn jigit endi ǵana abaılaǵan syńaıly.

— Meniń jazyǵym ne? — dedi jasyǵandaý kúńgirt únmen. — Bar jazyǵym saǵan shynymdy aıtqanym ba?

— Joq, kerisinshe… aıtpaǵanyń. Osynsha ýaqyt ishinde búgip júrýge qaıtip aryń bardy?

Jigittiń basy aınalyp ketkendeı boldy. Sonadaı yzyńdaǵan jalǵyz suraq mıynyń túbin úńgip, jep barady. «Qaıdan biledi! Iapyr-aý, kim jetkizdi eken?»

— Qane, endi ashyq sóıleseıikshi. Qaıda ol qazir? Osy qalada ma, basqa jerde me?

Tabany temir qaryp alǵandaı selk ete túsip, qybyr etpesten qatyp qalǵanyn biledi. Jigittiń ún-túnsiz bedireıgen qalpyn betsizdik dep uqqan qyz budan aryǵa tózimi jetpeı, doldana aıqaılap jiberdi:

— Qaıda?.. Qaıda deımin ol qyz?

Qýanǵannan sekirip kete jazdaǵan Mázim saqyldap kelip qalǵan kúlkini ernin jymyra túsip, áreń tejedi. Ekeýiniń múlde eki basqa nárse týraly oılap otyryp, tekten-tekke janjaldasa jazdaǵanyna tań qalǵan. Qyzdy: «Basqa eshkimmen júrmeımin», — dep nandyrý da ońaı bolǵan joq. Dereý esin jıyp alǵan jigit naqaq kúıip ketpeý úshin tiliniń bar ónerin saldy. Qyzdyń qanshalyqty dárejede ılanǵanyn kim bilsin. Áıteýir janary jasqa shylanyp úlgergen onyń júzine ajyrap ketken manaǵy kúlki áreń degende qaıta úıirilip edi.

Endigi áńgimeniń saryny da basqa — qyzdyń úı ishi, týǵan-týysqandary jaıly. Aıtýynsha, solardyń bári de qyz aldynda jatyp jastyq, ıilip tósek. Máselen, aǵa-jeńgesi osy kanıkýlǵa barǵanda altyn saǵat alyp bergen. Kelý qurmetine naǵashysiniki arnaıy toı jasaǵan. Apasy bolsa qashanda asty-ústine túsip jik-jappar. Ásirese:

— ...Men degende apamnyń shyǵarǵa jany bólek. Týystardyń arasynda týlap jatyp alatyn erke bolsam da, sol kisiniń aldynda ishim eljirep, úzile qalam, tipti. Ananyń aıtyp aýyz jetpes kemeńgerligi jaıly uǵymǵa amalsyz bas ıemin sosyn... — Bolmashy diril aralasqan daýsy kilt báseńdep, moınyn syrtyna qaraı qısaıta beredi: — Alystap ketseń, túsińnen shyqpaıdy. Qınalsań da, qýansań da oıyńda! Bir sát umyta alsamshy, tipti. Qaıran anashym...

Óz sózine ózi eljirep, bosańsı bastaǵan qyzdyń qylyǵynan jigit eptep sekem alyp qalyp edi. Kóńiline uıalaǵan shamaly kúdigin qolma-qol jaıyp tastady:

— Qoıshy, Qalıpash. Sonsha osal bolǵanyń ne? Álde aýrý ma edi anań?

— Qaıdaǵy sumdyqty aıtpashy, Mázim. Aýzyń qaıtip barady osyǵan? Eshteńesi joq, sap-saý kisi. Tek keıde óstip saǵynǵan kezde shydamaı ketemin...

Ýmajdalǵan gúldeı torǵyn bet oramalmen kóz mańaıyn súrtkishtep az otyrdy. Bet-aýzyn qalpyna keltirip boldym-aý degen kezde kirpikterin qaıqaıta kóterip, jigittiń júzine tike qaraǵan:

— Seni túsinbeımin, Mázim. Apańdy neǵyp saǵynbaısyń osy, á? Shynyn aıtqanda, ana degen jaryqtyq qushaǵynda otyrǵan myna menen de artyq, menen de ystyq emes pe? Munsha tasjúrek bolarmysyń, tipti. Álde jigit degenniń bári osyndaı ma?

«Aýyr shyndyqty jarqyratyp aıtyp salsam, qaıtedi» dep áldeneshe ret oqtaldy. Ashyla syrlasqan sátte kómeıine kelip, irkiletin jalǵyz aýyz sóz bolýshy edi. Kóńil zyndanyndaǵy eń aýyr qupıany eń jaqyn adamyna sezdire almaı, amaly taýsyldy. Ózin-ózi qansha qystasa da, dáti barar emes. Aınaladaǵy jurttyń qulaǵyna tıgizbeýge tyrysyp, jasyryp-jaýyp júrgen jalǵyz qupıasy. Ómirde bar shesheni óliden ary jasyryp, mezgilinen buryn arýaqtardyń qataryna qosqannan qıyn ne nárse bar deseńshi? Sheshe jaıly áńgimege shesheden týmaǵan adamdaı bir aýyz lebiz qosa almastan, ishteı tynyp otyrǵannyń nesi jaqsy deısiń.

— Meıli, qandaı bolsa da ana jaryqtyqty keremet qadirleımin, — deıdi Qalıpash bir sát jigittiń emes, oıdyń qushaǵyna jyǵyla berilip. — Bar adam balasy onyń aldynda máńgi qaryzdar.

Dámi tátti kitabı sózge úıirleý bolsa da, Mázim jar kóńilindegi tazalyqqa qýanady. «Minezi tikteý, ári erkeligi de bar. Degenmen, basty qasıeti — adamdy syılaı biletindigi. Endeshe, meni túsiner. Ázirshe aıtpaı tura turǵan durys. Joq, joq... qazir keregi joq».

Qalıpash álgi sezimniń jetegimen syzyltyp taǵy da án bastap ketken: «O, analar, osyndaısyń báriń de...»

«Bóri aryǵyn bildirmes, syrtyna júnin qampaıtar» degen maqaldyń máıegin jete túsinetin bir adam bolsa, sol ózimmin dep oılaıdy Mázim. Ómirdegi jalǵyz janashyry, aıaýly anasynyń aýrý, aýrý bolǵanda da esinen aljasqan syrqat ekenin jarıa ete almaı bir qorlansa, qoly qysqa kedeı ekenin taǵy jasyryp álek. Aınalasyndaǵy jurttan jasyrǵany bir jón, jastyq shaqtyń sándi jaılaýynda ǵaıyptan jolyqqan súıgen qyzyna sezdirýge de batyly barmaı, betinen basty ǵoı. Qatar-qurby jigitter ońdy-soldy aqsha shashyp, jalǵandy jalpaǵynan basyp júrse, Mázim bálendeı uzap shyǵa almaı, jataqhanasyn aınalsoqtaı berýge májbúr. Bar tapqan-taıanǵanyn Qalıpashtyń jolyna jumsap álek. Onysy tek ózine ǵana málim. Tipti, ústine bir durys kıim alsa da, súıgenine táýir kórinýdiń qamy.

Qaladaǵy joldas-jora toıdyń yrymyn jasap, ekeýin óz qoldarynan qosty da, aýylǵa attandyrdy. Qyzdyń kól-kósir týysqany bul kádege túgel kelgen joq. «Naǵyz úlken toı alda. Mázimniń aýlynda ǵoı. Bárin soǵan bir-aq shaqyraıyn. Oǵan deıin daıarlana bersin», — dep sheshti qyz.

Eki aýyldyń arasyn dúrildetken alaman-asyr zor dýmannyń bolaryna quıttaı da shúbá keltirmegen adamnyń túri. Úlken qýanysh úılený tóńiregindegi basqa jaǵdaılardy baıyppen oılaýǵa mursha da bergen joq. Osyndaı ádemi qýanyshtyń sońyn tosyp, tymyraıyp jatqan jamanat habar qyzdyń jan dúnıesin dúr silkintýi tıis edi. Júregi tarsyldaı soqqan Mázim: «Qalıpash endi qaıter eken, qasynan bezip keter me eken», — dep shoshyna ketken.

Joq, beker kúdiktenipti. Estigen sátte óńiniń qubylyńqyrap, astyńǵy erniniń dir ete túskeni ras. Mázimge jalt qarap, qozǵalmastan qatty da qaldy. Alasy ulǵaıa túsken úlken qońyr kózderinde — tek qana tańyrqaý nyshany. Áıtse de, oılaǵanyndaı shyndap, úrkip jyǵyla qaıǵyrǵan joq. Jeńildeý etip bir kúrsindi de, álginde ǵana joǵaltyp alǵan ádemi kúlkisin ezýine qaıta uıalatyp edi. Kóńildi bir demeıtin anyq jaqsylyqtyń belgisi. «Áldeqandaı zaman bolar» dep tynyshyn ketirip júrgen bir jandy jeri ǵoı. Endi, mine, Qalıpashtyń aldynda júzin jylytyp, múlde tazardy. Sol túni ǵarip bolǵan ǵazız ana jaıly bastan aıaq jyr qylyp aıtyp berdi. «Júregiń qandaı úlken, Mázim, — dedi onyń áńgimesin qushaǵynda jatyp qybyr etpeı tyńdaǵan Qalıpash. — Qańdaı kúıde bolsa da, anandy jek kóre almaısyń. Sonshalyqty naýqas bolǵandyǵyna, kemdigine qaramaı, keremet súıedi ekensiń ony. Men sony túsindim. Saýyǵyp shyqsa, alyp kel. Qoldan kelgenshe qyzmet etip kóreıin. Endi men kelgennen keıin úı burynǵydaı qulazyp turmaıdy ǵoı. Kelinin kórip, qatty qýansa, jazylyp ta keter. Tipti, toıdy keıin de jasaı jatamyz ǵoı».

«Toıdy keıin jasaımyz» degen jaı ǵana sózdiń ózi Mázim úshin túıindi bolyp turǵan talaı máseleni sheship-aq tastady.

…Uzamaı-aq Mázim kópten esigin ashpaı ketken qorshaýdaǵy mekenge asyǵa jol tartty. Bul kezde ájepteýir aıyǵyp qalǵan shesheı de: «Qashan alyp keter» — dep, ulynyń jolyna qarap júrgen kórinedi.

Mázimniń kórshi aýylda turatyn nemere aǵasy Názir úı-ishimen kelip, biraz jatyp ketti. Kelin balaǵa qutty bolsyn aıtyp, kópten beri júzin kórmegen shesheıge amandasa kelipti. Az ǵana jaqyn týystyń biri — osy. Mázimnen jeti-segiz jastaı úlkendigi bar, eki balanyń ákesi. Sharǵa boıly, tolyqsha jigit. Saýda jaǵynda qyzmet isteıtin. Toıdy keıinge ysyrǵandy ol da teris kórgen joq:

— Bizge jarylyp eshteńe aıtpaısyń kelin ákelem dep. Aıaq astynan qalaı endi. Biraz daıyndyq jasap kóreıik, — degen. Úndemes minezden shyqqan bar lebiz sol. Sheshe jaıly tıanaqty sóz de aıtyp jarytpady.

Qalıpashqa bul kisi tek istiń adamy sıaqty áser etken. Keńshar basshylaryna qulaqqaǵys qylyp, ekeýiniń qyzmet jaıyn biryńǵaıly etip ketken sol. Mázim — keńshardaǵy tehnıka qaýipsizdiginiń ınjeneri. Qalıpash ta býhgtalterlik mamandyǵyna oraı bir esep-shotty ıelendi. Qol ustasyp qaz basqan jubaılyq ómirdiń alǵashqy shaǵy netken ystyq deseńshi. Keıin qartaıǵan kezde jadyda qalǵan arhıvin aqtaryp jiberip, sol bir kúnderdi saǵynyshtan eseńgireı otyryp, úzdige eske alarsyń-aý. Kóńilinde erekshe qurmetpen saqtalatyn qyzyq pen lázzatqa toly ǵajaıyp zaman ǵoı ol.

Sheshe tarapynan bálendeı qaýiptiń ushqyny baıqalmaı, úırenip ketkendikten bolar, jas jubaılar ózderin anyq baqytty dep sezine bastaǵan kez. Eki-úsh jyl ıesiz turǵan jupyny úı ishi adam qolyn kórmegendikten tozyp barady eken. Ekeýi qol ustasyp júrip, ketken-ketken jerlerin jóndep, aqtap, syrlap degendeı dańǵyrlatyp qoıady. Kúnde keshke dyrdý-dýman, kóńildi otyrystar. «Qutty bolsyn» aıtqan jurttyń aıaǵy úziler emes.

Bir kúni Mázim jumystan keshirekteý qaıtqan. Úıge taıaı bere baıqasa, esik aldynda ózin tosyp anasy tur. Beti óli ettenip, surlanyp ketken ol eki búıirin taıanyp alypty. Alqa-salqa oramalynyń astynan qysqa shashtary seltıip, aq sheli qantalaǵan qoı kózderi tasyraıa qaraıdy. Urysqa bel sheship kirisken adamdaı aýzyna júgensiz erik beripti:

— Eı, osy balaǵa aıttym-eı. «Qaıdaǵy joq qashaqty ala berme» — dedim. Tyńdady ma, jarymes neme, «oqý-oqý» dep qańǵyp júrip, qalanyń qaıdaǵy bir shóp jelkesin alyp kelipti... Men osyǵan qatyn al degendeı-aq. Mynada, es joq-eı, es joq...

Kelgeli beri tynysh sıaqty. Amandasa bas suqqan aýyldastary baıaǵy sózýar shesheıdi tanıtyn. Áńgime dese jany kirip, jaıylyp salyp otyratyn. Sóz saptaýyna qarap: «Jyndyhanadan shyqqan kisi», — dep te oılamaısyń. Aldy-artyndy orap, ózindi jańyldyrady. Syr minez emes bylaıǵy jurt aıtqandaryna qaltqysyz nanyp qalýy múmkin.

— Ne boldy, apa? Neǵyp osynsha taýsylyp tursyń? — dedi sheshesiniń kóńil kúıin jyldam ańǵarǵan Mázim.

— Eı, ket! Bar ary kósemsimeı. Keshke deıin úı kórmeı qańǵısyń, sen neni bilýshi ediń?

Shańqyldaǵan ashshy daýys keshki tymyq aýamen aınalaǵa kósile tarap jatyr. Kórshi aýlalardan beıýaqtaǵy aıqaıdy qalqıyp tyńdaı qalysqan estigish qulaqtar baıqalady. «Qyzyq kórip japyrlasýyn. Tap bir aýrý ekenin bilmeıtindeı-aq». Tóńiregine yzalana kóz júgirtken Mázim sheshesiniń odan ary shaptyǵa túskenine qaramaı, qolynan jetelep úıge kirgizip jiberdi.

...Aýyz bólmedegi dıvannyń shetinde úrke qonaqtap Qalıpash otyr. Álginde ǵana taıaqqa jyǵylǵan adamdaı reń joq, sup-sur. Birin-biri súırete kirgenderdi nazaryna alyp, esik jaqqa kóz qıyǵyn da tastamady. Úıdiń ishinde álginde ǵana bir doly borasyn burqap ótken tárizdi. Bosaǵada oı tarqatyp turmastan, Mázim dereý kelinshegine til qatty.

— Ne bop qaldy, Qalıpash? Aıtshy, nege úndemeısiń?

Qolaısyz jaǵdaıǵa kináli jan tap ózi sekildi esi shyqqan sasqalaq halde. Kelinshegin ıyǵynan basyp sıpalaı berýdi ǵana bildi. Sál-pál es jıyp, ózine-ózi kelgennen keıin Qalıpashtyń aıtqany mynaý boldy:

— Qaıta-qaıta kóshege shyǵa bergennen keıin: «Apa, otyryp demalsańyzshy. Jurttyń úıine baryp qaıtesiz»,- dep edim, soǵan-aq bolyp qalǵany. Qaraptan qarap turyp, ursyp ala jóneldi. Sózimdi uǵar emes, tipti.

...Sheshesin alyp kelgeli syzdanyp jatqan kúńgirtteý bir qaýiptiń baryn eptep shamalaıtyn. Endi anyq sezip otyr, toǵannyń erneýin birtindep jyryp áketetin sý tasqynyndaı sol qaýiptiń boı kórsetkeni osy. Kelinshegin kóńil úshin álsizdeý jubatqanymen, ishi álem tapyraq. Tez arada áldenege katty júdep, toryǵyp ketken. Ómiri mundaı jábirdi kórmegen Qalıpash úshin búgingi jaı ashyq kúngi naızaǵaıdaı eseńgiretip tastaǵan tótenshe jat qubylys. Zıaly taza ortada ósken názik jannyń erteń-aq eliktiń laǵyndaı shoshynyp, úrkip shyǵa kelmesine kim kepil. Júregine jebeshe qadalatyn álgi korlyq sózderdiń jandúnıesin astań-kesteń kúıretip ótkenine daý joq.

Mańdaıynyń sory bes eli ózindeı baqytsyz jigitke shyqqany úshin kelinshegin birinshi ret qatty aıaǵan. «Bul ekeýmizdiń jubaılyq ómirimizdegi alǵashqy shyrǵalań. Alda bundaı janjaldyń san atasy bolýy múmkin. Osydan bylaı soǵan kóndige berýden basqa amal joq ishteı egil, syrtyńa shyǵaryp, aqtaryla jyla. Báribir, aqyry, sen de men qusap jyndy shesheniń ıleýine kónersiń, qaıta búgingi oqıǵany kórgeniń de jaqsy boldy. Túbi basyńnan keshetin nárse. Shesheı qashan jer qoınyna ketkenshe shydaısyń osyǵan. Shydaısyń».

Kóziniń jasyn jutyp, qushaǵynda sulq otyrǵan kelinshegimen Mázim osylaı únsiz tildesti. Tek sypaıylap qana ekeýin bitistirmek nıetpen iriktep alǵan sózderin aıtqan.

Kóńil syzdatqan bul oqıǵanyń qolaısyz áseri birer kúnnen keıin ǵana az-maz ydyraǵandaı boldy. Nege ekeni belgisiz, shesheı de aýzyn tyıyńqyrap, tynysh júr. Tipti kelinimen arada eshteńe bolmaǵandaı, jaıbaraqat:

— Shaıyńdy qyzyldaý quıshy, — dep kesesin usynyp jatqanyn kóresiń. Keıde ekeýi túnniń bir ýaǵyna deıin otyryp kalsa:

— İ-ı-ı, aınalaıyndar, uıyqtasańdarshy, — dep kádimgi estıar úlkenderdeı qamqorsyp jatady.

Osyndaıda shesheıdiń boıynan kúl arasyndaǵy kúmistiń synyǵy tárizdi áli óshe qoımaǵan analyq meıirbandylyq sezilgendeı bolady.

Eki jastyń kóńil-kúıi babyna kelińkirep, kúlkileri de túzele bastady. Qalıpash keıde turmysyndaǵy kiltıpandy múlde esten shyǵarǵandaı, daǵdyly minezimen raqattana kúlip, kúıeýine balasha erkeleıtin. Moınyna asylyp, qytyqtap oınaǵanymen qoımaı, bir aýyq kúıtabaqty kosyp jiberip, «Bıleımiz» dep qystaıtyny taǵy bar. Ótinish jasap, syzylyp turý tabıǵatynda joq, jumystan sharshap kelgen kúıeýin erkelep júrip-aq eriksiz úıirip áketýge beıim.

Sońǵy kezde taraǵan estradalyq áýenderdiń yrǵaǵymen symbatty denesiniń barlyq býynyn bylqyldatyp bılegen kezde, aýzyńdy ashyp qara da tur. Shalqyǵan ásem mýzyka, sol mýzykanyń asaý yrǵaǵymen jarysqan tentek bı qımyly Qalıpashty taban astynda ózgertip jibergendeı bolady. Aq quba óńi alaýlap, qaraqat kózderinde erke de, tentek ushkyn oınap shyǵa kelgen kezde, tek qýanysh, shattyq úshin jaratylǵan balaýsa sulýdy kóresiń. Bar dúnıeni umytyp, bı rahatyna birjola qulaı berilgen Qalıpashtyń eń baqytty sáti de osy.

Mázim jar júregindegi árbir dirildi, jylt etken qýanysh pen bolmashy muń kóleńkesin jer silkinisin tirkeıtin názik aspaptaı qatesiz sezip, dál uǵyp otyratyn. Únemi jaıdary júretin Qalıpashtyń jabyrqaý sezimnen qutyla almaı, qulazyǵan kóńilsizdikke eriksiz pende bolatyn kezderi de bar. Ol — úı ishi yrdý-dyrdýdan arylyp, ekeýiniń bir aýyq ońasha qalǵan sátteri. Bir-birimen emirene tabysyp, kúıeýimen jete syrlasyp ketse de, áldenege alańdap, elegizıdi de turady. Kóńiliniń bir túpkiri kóshken jurttyń ornyndaı qulazyńqy ekenin de sezedi. Mundaıda áńgime ózeginiń qaıta-qaıta aınalyp soǵa beretini ekeýiniń tirshilikteri.

¬ — Áli túsinbeı júrmin, — dedi ol birde.

— Neni, janym?

— Názir aǵa da týystaryń ǵoı?

— Iá, ol jaǵyn esińe salyp edim ǵoı. Sheshemiz bir, eki ákedenbiz.

— Sonda aǵa da osy kisiniń balasy emes pe?

— Oǵan daýlasyp turǵan eshkim joq qoı.

— Endeshe shesheıdi sol kisi neǵyp baǵyp-qaqpaıdy?

Mázimniń kidirip qalǵanyn kórip, kómeıine tirelgen oıdy irikpeı aıtyp tastamaqshy.

— Úıli-barandy adam, jaǵdaıy bar. Jańa úılengen bizdiń qolymyzǵa qaratqansha...

Týrashyl jas taǵy da aǵaıyn arasyndaǵy jaǵdaıdyń osal jerine abaılamaı urynyp otyr. Bul da — júrekte kyjyl bolyp júrgen bir unamsyz qubylys. Názirdi aǵa dep sanap, ájeptáýir aralasyp júrse de, Mázimniń oǵan degen ykylasy shynaıy týystyq sezimniń deńgeıine mańaılaı almaı-aq qoıdy. İsh tartyp jaqyndasa túskisi kelgenimen, ara qatynasy sol salqyn, náýbez qalpy. Bir qursaqty jaryp shyqqan bir ananyń tóli ekenin aqylmen túsinse de, ar jaǵy sulyq, tartpaıdy. Nege olaı ekenin ózi de anyq túsine almaıdy.

Aǵasynyń óreskel jaman minezi nemese búldirip tastaǵan eshteńesi joq. Ras, jeńgesiniń kóńiline eptep jakpaıtyn jaqtary bar. Tym kirpıaz, ózinshe aksúıektigi basym.

Sheshesin tyrjyńdap unatpaıtynyn anyq biledi. Burynyraq bir kezdegi Názirge urysqan sózi áli esinde: — «Áket, áket... Jyndy shesheńdi mápelep otyrar jaǵdaı joq. Eki balanyń úreıi ushyp óletin boldy ábden. Ókimet arnaıy ashqan oryn bar ǵoı. Aparyp tasta soǵan», — dep tuldanǵanyn qaıtyp umytsyn. Sheshesin yǵyna alyp, pana bolar aǵasynyń túri anaý. Onsyz da qysqa moınyn ishine tyǵa túsip, áıeliniń aldynda álsiz ǵana aqtalǵan bolady. Múmkin, Mázimniń kóńili olardan sol kezden bastap-aq sýyı bastaǵan shyǵar. Áıteýir, ishteı túıgen baılamy jalǵyz-aq, qandaı kún týsa da músápir shesheni Názir men jeńgesiniń bosaǵasynda tentiretpeý. Osy máseleniń túp-tórkinin Qalıpashqa juqalap qana sezdirgen.

Demalys kúni edi. Sharýadan sáttik koly bosaǵan Mázim teledıdar kórip, jaıǵasyp otyr. Manadan aýyz úıde tyrs etpeı jatqan anasy álden ýaqytta kóleńkedeı jyljyp kelip, bólmeniń ortasynda tura qaldy. Eki búıirin taıanyp, ózine ajyraıa karaǵanynan-aq uqqan: tıisýge qara tappaı, izdenip turǵan adamnyń keıpi. Shynynda da sheshesi kóp saryltqan joq.

— Qashanǵy óstip ezilip otyra beresiń, eı? Jumys dep kúni boıy úı betin kórmeısiń. Úıge kelip alyp shaljıyp otyrysyń mynaý. Shaǵyp tastaıyn ba myna nemeńdi osy?

— Apa, ne iste deısiń endi maǵan?

— Eı, bar ári aqyldymsymaı. Ózińdeı ana eldiń balasyna qarashy,- dep taǵy da aıyptaı sóılep, ushyǵyn taptyrmaıtyn uzaq sózge kiristi.

As-sý qamymen júrgen Qalıpashtyń da qulaǵy osy jaqta. Ana jolǵydan keıin júregi shaılyǵyp qalǵan ol: «Apa, onyńyz ne?» — dep basý aıtýǵa kaıdan jarasyn. Tipti, enesi jaqqa kóz kıyǵyn salýǵa da júregi daýalamas.

Osy eki arada syrtqy esik dalıa ashylyp, kempir kisiniń tulǵasy kórindi. Aýyl úıge erkinsı kiretin úlkenderdiń daǵdysymen saldyrlap sóılep keledi.

— Myna turǵan álgi bizdiń Kámıla zamandas pa? Kózi qurǵyr kaıbir kórgish deısiń, tanymaı jatqany. Amansyń ba, eı, báıbishe? Balalaryń kelip, biriń ekeý bolyp, kózaıym bop jatyrsyń ba? Eı, jaryqtyq-aı, bir kezde keliskendeı táp-táýir katyn ediń. Búıtip qoıǵan kudaıdyń isine ne shara? Basqa salǵan soń, amal joq. Qur qalqıǵan basymyz, biz de kaıbir jetisip júr deısiń, e-e-e, — dep kelip, Qalıpash usynǵan oryndyqqa jaıǵasty. Endi shesheıdiń dimkás adam ekenin de umytyp úlgergendeı, eski kóz zamandastardyń ádetimen qaǵyta sóılep jatyr:

— Áı, báıbishe, óziń neǵyp ortaǵa turyp alǵansyń? Jolǵa bóget bolmaı otyrsańshy, táńir jarylqaǵyr. Ie-e, kelin bala, bizdiń aýylǵa úırenip jatyrsyń ba? — dep, sosyn áńgimeniń yńǵaıyn úıdegi jastarǵa karaı bura bergen. Kempirdiń tynym taýyp aýzyn jınaǵany sol-aq eken, sózdi jerge túsirmeı sheshesi ilip ala jóneldi. Zamandasyn kórgennen keıin, tipti janyp ketse kerek. İshindegi bar «qusasyn» aqtaryp, shaǵynyp kalmaqshy. Kempir sál ańyrap baryp, kımesheginiń bir jaǵyn qulaǵynan asyra ysyrdy da, aldyǵa qaraı ıtine túsip otyrdy.

Aıaǵy jeńildeý bul kisiniń qysyr sózge de úıir ekenin Mázim biletin. Shesheıdiń tilinen shyqqandy yntasymen uǵyp alyp, ótirik-shynyn ekshemesten, úıdi-úıge jaıatyny daýsyz. Sonan keıin kimniń aýzyna qaqpaq bolarsyń? Jaqsylyqtan góri, jamandyqqa tezirek sený qaı-qaısysymyzdyń da sińisti daǵdymyz emes pe? Dál qazir sheshege de «qoı» dep aıta almaısyń, tyıym salǵanyn estise, odan ary ekilenip órshı túspek.

Ábden tıanaqtap uǵyp alaıyn degen kisideı kempir estigenin taqýalap, qaıyra surady,

— Eı, ketshi sen de. Neǵyp uqpaıtyn kempirsiń óziń. Adam qusap aıtyp otyrsa, qaqsap suraı beresiń kelip. Kereńsiń be, nemenesiń ózi? — dep shesheı áýeli zamandasynyń ózin biraz jerge aparyp tastady.

— Ne basta jóndi úı joq. Ne ishetin tamaq joq, qańǵyp otyr emespiz be, minekı?

Mázim boljaǵandaı kempir bul sózderge jyǵyla senip, quptaı qoıǵan joq. Kelin men balanyń qysylǵan jaıyn túsindi de, estıarlyq bildirip, basý aıtty.

— Qoı, Kámıla. El aman, jurt tynyshta qaıdaǵy joqty kóńirsitpe. Qudaıǵa shúkir, balań er jetip, oqýyn bitirdi. Kele salyp, basyn qurap jatyr. Qaraǵaıdaı belsendiniń biri bolyp, jumysyna ornalasyp aldy. Qalyń qyzdyń ishinen shertip júrip, arshyǵan jumyrtqadaı bireýin qolyna qondyryp otyr. Táýba de endi, — degen ýaqytta shesheı kóldeneńnen yshqyna kıligip, sózin bólip ketti:

— Bul ólez neme qaıbir jetistirip qatyn aldy deısiń. Qalanyń shúldirlegen bir shúıke basyn jetektep kelipti ǵoı. Qaryq qylar meni.

Jaıylyp salyp dabdyrlap otyrǵan kempirdiń sanasyna birdemeniń ushqyny endi jetkendeı edi. Álgi áńgimesiniń de, basalqy sóziniń de neıbetke rásýa bolǵanyn shapshań ańǵardy. Osylaı óz betinshe láılip otyrǵan adamǵa qateligin betine aıtamyn deý áýreshilik. «Jón, e-e, jón ǵoı» — degen sıaqty kóńil jyqpas sózderdi maıdalaı aıtyp, shyǵyp ketkenshe asyqqan.

Teris qarap, tirshiligin istep júrgen Qalıpash ózi týraly aıtylǵan aýyr sózderdiń bárin estidi. Kisi aıaǵy basylyp, ońasha qalǵan soń, al kep jyla. Zábir kórgen jetim baladaı bir ýys bolyp, búrisken qalpy uzaq óksidi. Jaǵdaıdy jaımalaı uqtyryp, jubatqysy kelgen Mázimdi eki qulaǵyn basyp alyp jolatar emes. Eń quryǵanda, bir aýyz til qatsashy.

Sol kúni ekeýi alǵash ret aradaǵy salqyndyqty, úılesimsizdikti sezdi. Buryn júreginiń túbin kemirgen úlken ýaıym sheshesiniń jaǵdaıy bolsa, oǵan kelip taǵy bireýi kosylmaq. Neǵyp basynda bárin oılaı almaı qaldy eken? Sheshesi men kelini eptep tabysyp keter degen enjar senimmen úılendi emes pe?

Qalıpashqa degen sezimi aınalasyna tuman túsirgendeı bárin umyttyryp jiberdi ǵoı múldem. Alyp-ushqan yntyzarlyq óz jaǵdaıyn bir sát sabyrmen oılaýǵa murshasyn keltirdi me? Bireýdiń mápelegen balasyn osyndaı aýyr halge dýshar etkeni úshin óz basy ǵana aıypty. Syrttaı baısaldy qalpyn saktaǵanymen, ishteı mújilip, daǵdaryp júrgen jaıy bar. Kúni boıy qyzmet babymen ózin-ózi qınap, úıdegi kıkiljińnen oıyn shettetýge janyn salady. Otbasynyń jaǵdaıyna qanyq kyzmettesteri de Mázimniń óńinen bálendeı qınalystyń ushyǵyn baıqaǵan emes, ishki sezim qubylysyna ıe bolyp, syrtyna shyǵarmaı úırene bilýdiń nátıjesi.

Tek Mázimniń jumystan eki kún bosanýǵa mursat alǵanyn estigende biraz qulaq eleńdesip kaldy. Sheshesin qaıtadan aýrýhanaǵa áketetin kórinedi. Shaqshadaı basy sharadaı bolyp, qınalǵanda tapqan bar amaly osy. Biraq erteńine sheshesin jetektep, Mázim qaıta oralǵan. Tıisti tekserýden ótkizgennen keıin, dárigerler qabyldamaı koıypty,

Úıge qaıta kelgesin de shesheı qulaq túbine yzyńdap, mazalaýdan tyıylǵan jok. Endi kúni boıy úı betin kórmeı, kóshe kezip ketetin óner shyǵardy. Tipti keıde keshkilik kelmeı de qalady. Ondaıda Mázimniń «barady-aý» degen kisiler-diń esigin qaǵyp, izdeý salyp júrgeni. Úıge qamap ustaıyn dese, aıaq-qoly saý adamdy qýyqtaı bólmege qashanǵy tyǵyp otyrmaq.

El aman, jurt tynysh zamanda qan jutyp júrgen osyndaı aýyr kúnderdiń birinde Qalıpashtyń tórkininen sap etip eki adam kele qaldy. Qyzdyń jaǵdaıyn bilý úshin ádeıi attanǵan apa-jezdesi eken. Mundaǵy jaǵdaıdan beıhabar olar: «Oý, kúıeý bala, munyń qalaı? Qyzymyzdy alyp ketip, ún-túnsiz jatyp alǵanyń ne? Tipti, aman-saýlyǵyn bilýden qaldyq qoı», — dep min arta qaljyńdaı kelisken. Bir jaǵy ózderiniń shaqyrýsyz kelip qalǵandaryn jýyp-shaıǵandaǵysy. Ózinen-ózi júdep, múshkil halde júrgen Mázim ne desin aıaq astynan. Esi shyǵyp, mundaı jaǵdaıda ne isteý kerektigin bilmeı, qaıyn jurtynyń aldynda abyrjyp qalǵan. Áıteýir, kórshi-qolańdy shaqyryp, bir maldy jyǵyp, jurttyń basyn qurady. Qudalarǵa Mázimniń jaǵdaıyn túsindirgen qazaqtyń salt-sanasyn jaqsy biletin qartańdaý kisiler: «Toı da bolady, basqa da bolady. Jastar kishkene bastyǵyp, jaǵdaılaryn túzesin. Ana jaqtaǵy quda-qudaǵılar eptep shydaı tursyn», — dep istiń ýshyǵyn túıip bergen de solar. Degenmen, Qalıpashtyń týystary ishteri tereń, syrǵa berik jandar bolyp shyqty. Shesheıdiń jaǵdaıyn estip, túrshigip kalyssa da: «E, qaıter deısiz. Jastar jarasyp ketse, bir buıyrǵany bolar», — degen yńǵaıda sózdiń sońyn jutyp, ishteı tyndy.

Qansha aıtqanmen, bir qursaqtan shyqqan baýyry emes pe, ońasha kalǵan bir sátte ápkesi Qalıpashtan bir jaǵdaıdy qadalyp turyp surady. Sińlisinen: «Bári jaqsy ǵoı. Tek shesheı bolmasa...» — dep kúmiljigenine qulaq asqan joq.

— Qane, aıt bárin, eshqandaı jaltarma. Azyp-tozyp ketkenińdi men kórmeı otyr deımisiń. Ne boldy? Ne kúıge ushyradyń, sen beıbaq? Mundaı jyndy adamnyń jaǵdaıy belgili, — dep taqýalap surap otyryp, túgeldeı aıtqyzǵan.

Ápkesiniń ıá aıaǵany, ıá urysqany belgisiz, áıteýir kúızelip, taýsyla sóılegenine bedireıip tyńdap otyrýǵa dáti barmady. Bir-eki aýzy sózden keıin-aq eńirep jylap jibergen. Sonan soń ashylar syry ashyldy ǵoı, endi neden qysylaıyn dedi me, óksip otyryp, sheri tarqaǵansha ishindegisin tegis jaıyp saldy-aı deısiń. Kelgeli sekemdenip, kóńili alaǵyzyp otyrǵan ápkesi únin jutyp, tymyraıyp otyryp qaldy. Sonan soń kenet shuǵyl sheshimge kelgendeı, sińlisine jalt qarady da:

— Sózdi qoı da, jınal. Alyp ketem seni, — dep bir-aq kesti. Jasy sorǵysa da, qyzaryp, shytynap turǵan Qalıpashtyń janarynda tańyrqaý ushqyny paıda bola ketti. Balaǵa tán «osy shyn aıtyp tur, a», — degen syńaıdaǵy ańǵal tańyrqaý. Jańa ǵana osy úıden azapty, baqytsyz eshteńe joqtaı taýsyla, úmitin kesip sóılep edi. Endi álgi sózdi estigennen keıin: «Joq, apaı, óıtip áýreleme! Men ketpeımin bul úıden. Ol múmkin emes. Aıtpashy ondaıdy, aıtpa. Keregi joq», — dep aıaq astynan basqasha sóılep shyǵa keldi. Bunysyna eptep tańdansa da, ápkesi álgi aıtqanyn shegelep, qadaı otyryp taǵy qaıtalady. Eshqandaı solqyldaqtyqqa, bostyqqa kónbeıtinin sezdirip, oıyn ábden tereńdetip, dáleldep ákelip, sińlisin bultartqyzbaýǵa aınalǵan. Sóziniń eń túıindi de ótimdi jerleri: «On ekide bir gúli ashylmaǵan jas balasyń. Myna tozaqty kórip turyp, ózińdi-óziń qalaı qıdyń? Muny estise, sorly shesheń ne kúıge túser eken? Eń quryǵanda, sony oıladyń ba?» — degenge saıatyn.

Qalıpashtyń qalqan ǵyp aldyna ustaǵan jaýaby da jalǵyz:

— Sheshesi jaman dep qalaı ketem? Mázimdi qaıtyp qıyp tastaımyn? Turmystyń aýyrtpashylyǵyna shydaı almaı tura qashsam, kim bolǵanym? Siz aıtqan tozaqqa jalǵyz ózin qalaı qaldyryp ketem? Onyń ústine... — degende, óksigi jıileı túsip, kirpikterin tómen jyqty. — Onyń ústine áke-sheshemniń betin kalaı kóremin? Baıaǵy pák, bala Qalıpash joq qoı endi.

Sińilimniń osylaısha betin basyp, tómenshiktep qalǵanyn ápkesi eleı qoıǵan joq. Kishkene balanyń erkelep jylaǵanyn qyzyq kóretin keıbir úlkenderdiń lámimen jymıa túsip, júzin jylytty:

— Oı, qudaı-aı, sony da sóz dep... Uıat eshteńesi joq onyń. Qazir ekiniń biri kúıeýden kaıtyp kelip jatyr emes pe? Kúıeýden shyǵý degen, tipti moda bolyp ketti ǵoı. Seniń Mázimińniń ákesindeı jigitterdi taptap kete beretin qyzdardy da kórdik, tipti. Qor bolyp jatqan eshqaısysy joq olardyń.

Eki jaqty da júıkelete qaljyratkan uzaq tartys, aqyry Qalıpashtyń sózi ústem bolýmen aıaqtaldy. Ápke-jezdesi onyń oıyna kelispegen kúıleri attandy. «Túbi myna tirlikteriń uzaqqa barmaıdy. Esiń barda eliń tap degen. Oılan áli de. Eń quryǵanda, shesheńniń densaýlyǵyn, óziń ósken otbasyńnyń abyroıyn oıla»,- dedi ápkesi qyńyr qyzdy úgitpen kóndire almasyna kózi jetip tursa da.

— Nege ketip qalmadyń? Ketkiń kelse, men seni ustap tura almas edim ǵoı, — dedi Mázim taǵy bir ońasha qalǵan sátte.

— Bilemin... — dedi Qalıpash tamaǵy aýyrǵan adamdaı sózin úzip-úzip sóılep. — Ápkeme «ketpeımin» degendi ...ádeıi basa aıttym. Áıtpese meni myna tozaqtan qutylyp, erkindikke shyqqansha asyqpady deısiń be? Apamdy saǵynǵanymdy aıtsańshy... Eshteńege alańdamaı ketip qalýyma ábden bolatyn edi. Ápkem úgitteı bastaǵan kezde, ózimdi-ózim áreń ustadym ǵoı. Endi biraz aınaldyrǵanda... shydap tura alar ma edim, kim bilsin.

«Men úshin, tek meni qımaǵandyqtan ǵana». Kókiregin maqtanysh sezimi kernegen Mázim ishteı aıǵaılap jibergendeı boldy:

— Qaıtyp jaksy kórmessiń endi mundaı adamdy! Ómirde meni túsinetin eń janashyr jaqynym!..

Kómeıine lyqsyp kelgen sózderdi jigit eljirep, kúbirleı kaıtalady. Janaryna úıirilgen jasty kórsetpeýge tyrysyp, kelinshegin qapsyra qushaqtaı alǵan.

...Jas jubaılardyń tirshiligi munan keıin de sabasyna túsip, qalypqa kele qoıǵan joq. Turmystyń qaı pushpaǵy bolsyn aınalyp úıirilip kelip báribir aýrýshań shesheniń jaǵdaıyna tirelip jatty. Moınyna ilingen azaptyń esesin eki kózinen alyp, qaradaı jasyp júretin Qalıpash birte-birte qataıýǵa aınaldy. Enesiniń aldynda ún shyǵarýǵa seskenip, tartynyp turatyn ol kele-kele, daýys kóterip ursyp tastaıtyn jaǵdaıǵa da jetti. Ózine sustana qaraǵan adamnan enesi» kádimgideı qaımyǵatyn kórinedi. Qıyndyq degenniń kóleńkesin de kórmeı, erke ósken jas kópe-kórineý boshalań tartyp, tez-aq júnjip ketken. Turmys qıynshylyǵy qas-qabaǵyńa, minez-qulyǵyna salqynyn tıgizýge aınalyp edi. Ásirese, ózine degen yqylasynyń solǵyndap, bir túrli jat minez tanyta bastaǵanyn Mázim anyq baıqady. Burynǵydaı alyp ushkan kózsiz yntyzarlyq, shyn súıispenshiliktiń izi sýyǵan ba, bir selqos kózqaras, júdeý salqyndyq seziledi. Mázim qansha aınalyp-úırilip, bar peıilin úıip-tókse de, ıligýi aýyr, jetim botadaı bir túrli tartynshaq.

— Aýyryp qalǵan joqsyń ba? — dep bir-eki ret úzile surap edi, jaýabyn sholaq qaıyryp, syrttaı berdi. Burynǵydaı ashylyp sóılesýge de qulyqsyz. Kelinsheginiń qasynan tóńirektep kete almaı júrgenin sheshesi de baıqap qoıypty.

— Jaý alýshy ma edi seniń ol qatynyńdy? Júr ǵoı, áne, kerdeń qaǵyp. Basy-kózin boıap alyp, qydyrǵannan basqa ne bitirýshi edi sonyń? — dedi kelinine urynýdyń yńǵaıyn tappaı turǵan ol. Ulynyń otyrǵanyn arqalanyp, tipti ekilenip barady.

— Qudaı-aı, áıteýir kórgenińiz men boldym ǵoı, — dedi janary jasqa tunshyǵyp shyǵa kelgen Qalıpash basyn kótere almasa da, daýsyn qataıtyńqyrap.

Úıdegi kelinniń jóni bir bólek emes pe? Osynsha jerlep, tildeıtindeı ne jazyǵy baryn Mázim túsinbeıdi. Áıteýir, kóńiliniń buraýy kelispese, Qalıpashty nysanasyna alyp, shúıiledi de otyrady. Bir ret tipti kóıleginiń óńirine jarmasyp, qol jumsaýǵa deıin barypty. Qalıpash kempirdiń saýsaǵyn jazyp, ıterip jibergen eken, sonymen-aq arylmas pále, bitpes daýǵa qaldy. Endigi aıtatyny: «Bárin qoıyp, kelinim meni taıaqtap tastaýǵa shyqty».

Balalarynyń kózderinshe úı ishinde aıtqany bir jón, júrgen jerinde tanıtyn-tanymaıtyn aýyl adamynyń bárine jaıyp boldy. Bul sózge bireý sense de, bireý senbedi. Bárinen buryn Qalıpashtyń janyna batqanyn aıtsańshy. Ary taza, adal jas úshin budan ótken qandaı qorlyq bolsyn. Kóshege shyqsa, jurt bir-birin túrtip syrtynan kúlip turatyndaı. Birde tý syrtynan: «Jap-jas bolyp enesin sabaıtynyn qaraı gór. Bále osyndaı jyrtaqaılardan shyǵady», — dep qaldy qyrshańqy tildi bir áıel.

Áıteýir, keýdede shybyn jany shyqpaǵan soń, amal ne, namys pen qorlyqtan órtenip, kúl bolyp quryp kete jazdap júrgeni mynaý. Eneniń kórsetken qorlyǵy azdaı, azap shegip, qınalyp kórmegen jan dúnıesin ósektiń ótkir tyrnaǵy osyp-osyp ótti. Aıaýshylyqty, músirkeýdi bilmeıtin tas kózdi dúleı sóz.

Mázim dúdámal kóńilmen qaýiptene tosqan qyzyl kóz qyrsyq es jıǵyzbastan, shuǵyl keldi. Álgindeı júdeý kúnderdiń birinde Qalıpash ernin jymyra, tómen qarap turyp:

— Men ketemin, — dedi aqyryn ǵana.

«Bolmasa eken, betin ary qylsa eken», — dep, boıy úrkip, shoshyna kútip júrgen jamanshylyq, aqyry, bosaǵadan osylaı syǵalap ta úlgerdi. Júregi dir ete túsip, ún-túnsiz sileıip qalǵan. Ózin-ózi jeńýge umtylyp: «Bunyń ásheıin ázil ǵoı. Ázil dep aıtshy», — degendi kózimen uqtyrýǵa jantalasty.

— «Shyqpa janym shyqpamen» jetken jerim osy boldy. Budan ary halim joq. Mańdaıyma jazǵany osy shyǵar, qaıteıin. Qaıteıin endi...

Osy bir aýyz sózdi Qalıpash qara terge túsip, qınalyp ázer aıtty. İshteı áldeneshe ret qaıtalap, ózin-ózi osyǵan kúni buryn daıyndap kelse de, oıyndaǵysyn túgel jetkize alǵan joq. Tek qana: «Qaıteıin endi»,- degen sózdiń astarynan-aq Mázim kóp nárseni ańǵaryp úlgerdi.

Nege ekenin kim bilsin, kóptegen tosyp júrgeni osy jalǵyz sheshim sekildi, eshqandaı tańyrqamady da. Tipti, kelinshegine jata jabysyp, raıynan qaıtarýdy da oıyna alǵan joq. Araǵa ýaqyt salǵannan keıin baryp, jasqana til qatyp, sabyrǵa shaqyryp kórip edi, Qalıpash ishteı ábden bekinip alǵan eken. Ár sózin nyq basqan arshyndy qadamdaı qadap, tebirenisten tazarǵan qatqyl únmen toqtaýsyz sóılep ketti:

— Men seni jaqsy kórem, Mázim. Qımaımyn shynyn aıtqanda. Biraq sál oılanyp kórshi óziń. Meni súıetiniń ras bolsa, myna sumdyqqa qaıtip qıasyń? Áli on ekide bir gúli ashylmaǵan bala emespin be?

Kóńilge túıgen bar oıyn aqtaram dep otyryp, ápkesiniń ózine aıtqan sózin qaıtalap ketkenin ańǵarǵan joq.

«Adam basynda neken-saıaq kezdesetin osyndaı qıynshylyqtyń ózine tózip júrmin. Tirshiliktiń basqa qıyndyǵy bunyń jolynda ne táıiri», — dep Mázim ózin ájeptáýir ómir kórgen kósheli kisideı sezinetin. Sondaǵy neken-saıaq kezdesetin «erekshe qıynshylyq» dep turǵany shesheniń jaıy. Mahabbat sátsizdiginiń jón-jobasy múlde bólek bolatynyn myna soqqydan keıin anyq uqty. «Erkekke bitpes qaısarlyq aqyn jandy názik júrekpen qaıtip syıysty eken? - boldy oıynyń túıini. - Tistenip alyp ishteı azaptansa da, Qalıpash raıynan qaıtýdy, tipti de oıyna almady-aý!»

Munan keıin sheshesi ekeýiniń ushy-qıyry joq mán-maǵynasyz kúıki tirligi bastalyp edi. Kúndelikti turmysta kezdesetin túrli oqıǵalardyń áseri zymyran ýaqytqa ilese almaı, kóńilde eskire túsip, óship te jatty. Muzǵa qatqan qan daǵyndaı júrek túbinde jibimeı qalyp qoıǵan — mahabbat qaıǵysy ǵana.

Qalıpash ketisimen, úıge bas suǵatyn kisi qarasy da kúrt azaıǵan. Kelinge «qutty bolsyn» aıtyp bitpegen úlkender de, «qurbymyzdyń qolynan shaı isheıikshi», — dep ózimsine esik ashatyn aýyl jastary da izderin sýyta bastady. Endi kóshede jolyǵa qalsa, munyń aldynda kináli ózderi sekildi kózderin ala qashyp, qıbyjyqtasyp turǵany. Kisiniń jaǵdaıymen onsha sanasa qoımaıtyn paryqsyzdaý bireýleri: «E, báse áldekim qusap tunjyramaı, óstip erkin júrgeniń durys. Bala belde, qatyn jolda degen, qaıtesiń sony. Belinen basyp turyp taǵy birin alarsyń» — dep máseleni sóz arasynda-aq sheship tastaýǵa beıim.

Jubatý aıtyp, Názir men kelinshegi kara kórsetip qaıtqan. Jat baýyr bolsa da bir qursaqtan shyqqan aǵasy ǵoı, ishindegi kúıikti Názirge aıtpaǵanda, kimge aıtady. Sońǵy kezdegi bastan ótken okıǵamen qosa óziniń ómirden beti kaıtyp, jasyna jetpeı tıtyqtaı bastaǵanyn da jasyrǵan joq. Áıteýir, az da bolsa, sheri tarqap, boıy jeńildep qalǵany anyq. Kózin syrǵyta tyńdaıtyn ádetimen Názir basyn ızeı túsip, inisiniń jaǵdaıyn qaltqysyz túsingen qalyp baıqatty. Adam qusap sezim erkimen sheshile sóılesý daǵdysyna jat qoı. «Týǵan anań bolǵasyn qaıtesiń endi. Shydaısyń da. Bir reti keler keıin», — degennen asa alǵan joq. «Shesheıdi ózderimen erte keter me», — dep úmittenip edi, jeńgeıdiń qabaǵynan-aq onysynyń esek dáme ekenin túsingen.

Kelininen qutylyp, jeri keńigenimen, shesheıdiń baby báribir tabyla qoıǵan joq. Endigi kózine kóringen jalǵyz qara — Mázim, aınalyp-úıirilip, soqtyǵa beretini sol. Endi kelip — «qatynynan aıyrylǵan jetesiz, ólez», — degenge shyqty. «Meni jalǵyz tentiretip úıge tastap ketesiń. Ne ishetin tamaq, ne kıetin kıim joq. Ul bolyp kórsetip otyrǵanyń sol ma! Aparyp tasta meni jyly ornyma», — dep taǵy bir jyr bastaǵan.

Bir kún benzovozdyń shoferi kabınasyna otyrǵyzyp, sheshesin keńsege alyp keldi. Kóringen mashınaǵa kol kóterip, aýyldyń shetinde tur deıdi. Aldap-sýlap mashınasyna áreń otyrǵyzypty. Aýylǵa qaıta burylǵanyn kórgennen keıin al kelip álekti salsyn: «Tórkinime bara jatyr edim, munyń ne, koıanshyq neme? Túsir, oıbaı, túsir», - dep táp-táýir aıqaılapty. Sol beti kańǵyp ketse, saıda sany, qumda izi tabylar ma?

Birde jumystan keshteý oralsa, esik ańyraıyp ashyq jatyr da, úıde jan joq. «İzdeýdi qaı tustan bastasam», — dep oılanyp turǵanda, súrinip-jyǵylyp ushyp kele jatqan balany kórdi. Óz demine óz-ózi tunshyǵyp, qylǵyna aıqaılaıdy:

— Aǵa... ana jaqta apańyzdy ıt qaýyp aldy.

Bóten úıdiń qaqpasyna elpeńdep kire bergen adamdy shynjyrlaýly tóbet ars etip bas salypty. Tis jeńniń bir jaǵyn jalbyratyp alyp túsken. Bilegi edáýir jara bolyp, qaraqotyrlanyp áreń jazyldy.

Aıaǵynyń jeli bar qydyrmashy kisige bul da ózinshe saýap. Aýyl-úıdi adaqtap, jurttyń asyn ishýge áýestik ejelden daǵdysy. Saý kezindegi minezben kúnine aýyldy bir aralap shyqpasa, ishkeni boıyna taramaıtyn sıaqty.

Ittiń tisinen kaǵynyp ushynǵan jara eski syrkatty da ýshyqtyryp jiberdi. Taǵy da qorshaýdaǵy eski mekenniń esigin syǵalaýǵa týra keldi. Jarymjan baıǵusty az ýaqytqa bolsa da tıesili jerine ótkizip, bir jeńildendi-aý.

Sheshesin qolǵa alǵannan beri es bilip, etek jaýyp, óz-ózine kelgeni osy shyǵar. Beıne bir shet-shegi joq shól dalamen júgire-júgire, ókpesi óship jyǵylyp, ábden tıtyqtaǵan soń, aıaq sýytyp, es jınaǵan adamdaı del-sal. Sol kisiniń kóńilin taýyp, jaǵdaıyn jasaımyn dep dińkeleýmen-aq ómirdiń maǵynaly súrleýinen qalaı shyǵandap ketkenin endi ańǵaryp otyr.

Jastyqtyń bar kúsh-jigerin, qaıtalanbas qabiletin úlken-úlken maqsattardyń jolyna sarqa jumsasa, arman ne. Kúıki tirshiliktiń shyrmaýynan bosana almaı, tıesili ǵumyryn betaldy bos ótkizip jatqanyn endi anyq moıyndady. Ómir aǵynyna ilesken óz qatarlastary áldeqashan oılaǵan maqsattaryn júzege asyrýda. Tirlikterinde ilgerileý mol. Bala kezinen-aq kókiregine tamshylap jınalyp, bekı túsken qanshama arman bar edi. Sonyń bári op-ońaı oryndalyp, iske asa qoıatyndaı eseıgenshe asyqqanyn aıtsaıshy. «Aýrý sheshe asý bermes taýdaı kedergige aınalar»,- dep sol kezde paryqtaı aldy deımisiń. Budan bylaıǵy búkil tirshiliginiń sol kisige myqtap baılanǵanyn da oılaýǵa sharqy jetpepti ǵoı.

«Kóz jazbaı habarlasyp turarmyn» degen oımen alysqa barmastan, jaqyn jerdegi oqýǵa da sol kisige bola tústi emes pe? Áıtpese «konstrýktor bolsam» degen armanyn qýalap, alystaǵy bir oqý ornyna tartyp ketse, kim qoı der edi. Tipti, tehnıkýmda júrgen kezde de óz armanynan bálendeı úmitin úze qoıǵan joq.

Endi, mine, úıde ońasha qalysymen-aq sol bir umytýǵa aınalǵan sergektik, shyǵarmashylyq oı-sezim qaıtadan bas kóterip, tóńirekteı bastady. Kúni boıǵy jumystan kádimgideı qaljyrap oralatyn ol úıge kelisimen, uıqydan jańa turǵan adamdaı sergip sala beredi. Sonan soń qaǵaz-quraldaryn jaıyp salyp, kók tútinge kómilip otyrǵany. Stýdent kezinen basynan myqtap ornyqqan bir ıdeıany iske asyrýdyń sáti endi kelgendeı edi. Qoı toǵytatyn mehanızmniń jobasyn ábden oılanyp, daıyndaǵannan keıin sovhoz basshylaryna usynys jasap kórmekshi. Ǵylymı teorıalarǵa júgine otyryp, asyqpaı eńbektenýdi qalaıtyn qaǵaz taýqymeti. Ábden daıar bolǵansha bul isin de jurt kózinen tasa, qupıa ustaı turýdy jón kórgen. Kim biledi, jurt qulaǵyna tıse, qyljaqbas qurdastary qaǵytyp, mazaq qylyp júrýleri de múmkin ǵoı. Sondyqtan jasap jatqan eńbegin bylaı qoıyp, nıetin de eshkimge sezdirgisi kelmep edi. Biraq onyń sáti túse qoımady.

Aldyna kaǵazdaryn jaıyp salyp, tútinge kómilip otyrǵan keshterdiń birinde kasynda eki joldasy bar Qızat degen jigittiń kirip kelmesi bar ma? Sovhozdyń úshinshi fermasynda brıgadır.

Mázim alǵashynda ne isterin bilmeı, kádimgideı sasqalaqtap qaldy.

— Tórletińder, joǵary shyǵyńdar, — deı berdi kaǵazdaryn jumarlap, asyǵys jınastyryp jatqan kúıi. Jigitter kóńildi eken, munyń abyrjyǵanyn onsha elemesten, daýryǵa sóılep, jaǵdaı surasady. Sóz arasynda aýrý shesheıdi de aýzyna alysyp koıady.

— Mynaý syzǵylap jatqanyń ne ózi? Tehnıkýmnan ala kelgen sharýań ba? — dedi aq kóńil Qızat Mázim jańa ysyra salǵan qaǵazdarǵa nazar toqtata qarap. «Kórmeı-aq qoı» degenshe bolmaı, qolyna ilingen bireýin ashyp úńilip te jatyr: — Má, mynaýyń ózi kádimgideı chertej ǵoı.

Kupıasy osylaı ashylyp kalsa da, Mázim aıtqysy kelmeı, jaltara sóılegen. Onyń áldeneden yńǵaısyzdanyp turǵanyn ańǵarǵan Qızat suńǵylalyq jasap, kóp shuqshıǵan joq. Qaljyńdaı sóılegen kúıi áńgimeniń taqyrybyn basqaǵa aýdaryp áketti. Jigitterdiń biri shahmat taqtasyn qoltyqtaı kelgen eken, dereý tastaryn quryp jiberip, úı ıesin oıynǵa shaqyrdy.

Ortan qoldaı bir azamattyń taǵdyrdan taýqymet tartyp júrgenin kózi kórgen Qızat búgin ádeıilep osynda kelýdi uıǵaryp edi. Ózi brıgadırmen qosa fermadaǵy komsomol uıymynyń jetekshisi de. Qatardaǵy komsomol múshesine qol ushyn osyndaı qınalǵanda bermese, qashan bermek? Qasyna benzovozdyń júrgizýshisi Serik pen vettehnık Baǵlandy ertip alǵany da sondyqtan. «Kóńili jarym jigitpen biraz otyryp, sergitip qaıtaıyq», — degen usynysty ol ekeýi de dereý qoldady.

...Ana joly kórgen chertej jaıyn Mázimnen syr tarta otyryp, anyqtap bilgen Qızat bul jobany dereý iske asyrý qajettigin aıtty. Mázimniń tartynshaqtaǵanyna da qaramaı, sharýa basynda júrgen kisilerge málim etip te qoıypty. Aqyry, osy jobanyń negizinde sovhozdaǵy eki toǵytý pýnktiniń birin jańasha salý uıǵarylyp edi.

Óz qabiletiniń jeter jerin tanyp, tvorchestvo lázzátyn anyq sezingen baqytty kezi. Qolǵa alǵan jumysyna tereńdeı kirip, oıy ornyǵa túsken saıyn, sheshesin de sırek eske ala bastaǵan. Onyń esesine, nege ekeni beımálim, basy sál jeńildeı qalsa bolǵany, Qalıpash týraly oılar qaraqshydaı torýyldaıtyndy shyǵardy. Qalıpashqa qatysy bar osy úıdegi árbir zat munyń kózine túskish. Eriksiz oı tarqatýǵa solardyń da sebep bolýy yqtımal.

Esine oralǵan saıyn oǵan degen taýsylmas saǵynyshy da ulǵaıa túsetindeı. Sondaı aıaýly jandy mańdaıyna syıǵyzbaǵan sheshe jaryqtyqqa qaıtip ishi jylymaqshy. Balasynyń jasar tirshiligi men kórer qyzyǵyna, búkil ómirlik múddesine ózge emes, týǵan anasynyń kedergi bolýy netken ádiletsizdik? Esi jarym baıǵustyń jetken shama-sharqy, sol, qaıtsin. Túptep kelgende, aýrý sheshege emes, osylaı ádiletsiz qurylǵan taǵdyrǵa ókpeleý lazym emes pe? «Iá, ıá, meniń anamdy kemis etken, sonyń saldarynan meniń ómirime de zalalyn tıgizip, qaradaı qatigezdik jasaǵan taǵdyr ǵana jazyqty».

Shyǵarmashylyq tirliktiń shyn rahatyn tartý etken sol bir qysqa kezeń Mázimdi kádimgideı sergitip tastaǵan edi. Ózindeı jurttyń kóshine ilesip, eńsesi kóterilgen. Qyzmeti de jandanyp, basshylardyń oń kózine ilige bastady. «Kele shegi bar, ósetin bala eken. Aıyrylyp qalmańdar», — dep keńshardaǵylarǵa joǵarydan tabystap júrgenderi de boldy. Biraq jigittiń aldyn ala sekemdengenindeı, bul kúı uzaqqa sozylǵan joq. Aýrýhana kútimin toǵyz aı kórip, asyqpaı emdelgen sheshesi kelesi jazǵa qaraı úıge qaıtyp oraldy...

El qatarly jibi túzý shańyraq qurýdan shyndap kúderin úzýge aınalǵandaı. Sezimin lapyldatyp áketetin, shyn ómirlik jar bolýǵa tatıtyn áıel balasy kezdese me, joq pa? Endigi áreketi «Áıteýir úılensem», degen qurǵaq nıettiń sadaǵasy ǵana. Onyń ózin Qalıpash ketkesin, birer jyldan keıin ǵana oıǵa alyp júr. Ras, syrt pishini kóńil toltyrar boıjetken qaı jerde de ushyrasady. Solardyń ishinen júregin oıatyp, sezimin kozǵaǵan bireýi bolsashy. Qalıpashtan keıin berish bolyp, kirlengen kóńil jasyna jetpeı shaý tarta bastaǵandaı.

Baıaǵy mekteptegi Aryskúl de, Qalıpash ta bul kúnderi tek kórgen tústeı, ustatpas saǵymǵa aınalǵan.

Sóıtip, kúıki tirliktiń kóleńkesinen shyǵa almaı, qurǵaq qıalmen kún ótkizip júrgen shaǵynda júdeý kóńilin jylytyp, jutań oılaryna qozǵaý salǵan bir beıne jolyǵa ketti. Kezdeısoq jol ústinde tanysqan. «Aýdan ortalyǵyndaǵy naýbaıhanada tehnologpyn», — dedi. Asa sezimtal bolmasa da, bir qabat táýir minezi bar sıaqty. Kóz qıyǵyn betińe saqtyqpen júgirtip qoıyp, aýzyńdaǵy áńgimeni muqıat tyńdaýǵa shydamdy. Qalyńdaý jumsaq erinderinde ylǵı da bıazy jymıystyń taby turady. Minez-qulyǵynyń osyndaı unamdy jaktary birtoǵa ınabatty jan degen baılamǵa ákeletin. Ekeýiniń jan-dúnıesi tez-aq tabysyp, bir sypaıy úılesimmen ońaı uǵysty. Shyn yntyzarlyqpen ólip-óship tabyspasa da, júrek túbinen syzylyp kelip, shymyrlaı jaıylǵan jyly sezim, jaqsy iltıpat baıqalady. Qyz-jigit retinde jaqyndasyp, syrlasyp ketisimen, ekeýiniń endigi keleshegi anyqtalyp ta qalǵandaı boldy. İshki dúnıesinen shym-shymdap syr tartýdyń arqasynda qyzdyń ózine ómirlik shapaǵatyn tıgizýden bas tartpaıtyn adam ekenine kóz jetti. İshki esebi, qaltarysy kóp keıbir qyzdardaı túlki bulańǵa salyp, ótirik bálsingen joq. Ońaı uǵyldy. Sondyqtan, tájirıbeli jigit artyq áýrege túsip, aıtar oıyn saǵyzsha soza berýdi qajet dep tappaǵan. Ekeýiniń budan arǵy ómir jolyn bir izge salýdy qalaıtynyn taısalmaı, tótesinen bildirdi. Ár nárseni túrtinektep suraı beretin Qalıpashtyń áýesqoılyǵy bul boıjetkenniń boıynda atymen joq bolyp shyqty. Sondyqtan, Mázim suratpaı-aq ózi jaıly kóbirek áńgimelesýge tyrysatyn.

«Aýzy kúıgen úrlep ishedi» — bylaısha, kóneleý kóringenimen, maǵynasy ómirsheń maqal. Qalıpashtan alǵan ashshy sabaǵy qaıqaıta soqqan qamshynyń izindeı arqasyna áli de batady. Bolary bolyp, boıaýy sińgenshe sheshe jaǵdaıyn biteý jaradaı syzdatqannan kórgen paıdasy belgili. Ózara pátýalasqan soń, kóp uzamaı-aq, Mázim áriden shıyrlap kelip, ózi týraly asyqpaı baıan etken. Ómir, mahabbat, otbasy jaıly jyldar boıy jınaqtalyp qalǵan oılaryn túıindep, dámdep, jetkize sóılep edi. Qyzdyń ishki álemin bappen daıyndap, óz tujyrymdaryn maquldap ákelip, eń negizgisi — sheshe jaıyn sońynda bir-aq aıtqan. Bári-bir bolatyn is, ashshy shyndyqtan shyńǵyrsań da, qashyp qutyla alarmysyń.

Qyzdyń jymıyspen shyraılanyp turǵan bıdaı óńi kenet togy azaıǵan shamdaı solǵyndap ketti de, ezýin dereý jınaı qoıdy. Aıaǵynyń astyn sıpalap turǵan momaqan janarlaryn lyp kóterip alyp, jigittiń júzine baǵyttaǵan. Ózinshe sabyr saqtap, ishten tynǵan túri. Sezimtal jigit qyz kóńilinde uıtqyǵan tentek quıynnyń lebin anyq baıqady. Óz júreginiń lúpilinen ózi úrkip, bet monshaǵy úzilip turatyn burynǵy tájirıbesiz bozbala emes.

— Oıyńdy aıt endi. Ne demeksiń buǵan? — dep qyzdyń túpki nıetin sýyrtpaqtaı túspek. Aıaq astynan ne desin ol. Kóńili dáıekteıtin tıanaqty jaýap estı almaǵan Mázim dúmbilezdeý oımen qoshtasqan.

Máseleniń anyǵyna qanyqqany keıinirek. Jigittiń áıel tastaǵan adam ekenin estip qyńyraıyp júrgen qyzdyń týystaryna myna habar, tipti ońdyrmaı tıgen dál soqqy. Jan-jaqty taldaı kelip, kyzdyń osy jigitpen turmys qurmaq nıetin buzypty. Onsyz da Mázimniń málimetinen soń sezimine solqyldaqtyq jasap, eki oıly bolyp júrgen qyz jaqyndarynyń budan arǵy úgit-nasıhatyna tótep bere almady. Ne desin Mázim. Tipti, qyzdy kóndirgenimen, túbi áıel bolyp jaryta qoıýy eki talaı. Sheshesi tiri turǵanda esi bútin qaı qyz esiginen syǵalaýǵa táýekel etpek?

Keýdesinen eriksiz jalyn attyryp, jasytyp ketken kezekti sátsizdik. Jastyq shaqtyń ábden kemeline kelgen kezinde kóńil kúıdiń kúrt quldyraýy. Baqytsyzdyq uǵymy óz basyna ǵana jazylyp qoıǵandaı qatty nalyǵan.

Ýaqyt ár adamnyń, ár oshaqtyń basyna óz bederin qaldyryp, oralmas jaǵyna qaraı syrǵyp jatty.

«Qaıtsem de bir jerden shyǵamyn», — dep qansha julqynǵanymen. Mázim taǵdyr kúni buryn syzyp qoıǵan sheńberden asa alǵan joq. Moınynan shalma ilingen asaýdaı týlap-týlap, sanaly áreketinen aqyry eshteńe ónbeıtinin sezdi de, turmystyń yńǵaıyna yryqsyz jyǵyldy.

Jurt qatarly bas kurap, úı bolýdy bylaı qoıyp, kúıki tirliktiń qarapaıym qyzyǵy buıyryp tursa, qane? Qyl-aıaǵy tynysh otyryp, ystyǵyn urttap, bel sheship tynysh uıyqtaı da almaıdy. Óstip, jaı tirshiliktiń ózine qoly jetpeı, qaqtyǵyp júrgen adamda qaıdaǵy uly arman, qaıdaǵy bıik maqsat? Jyl ótken saıyn shesheı baıǵus ta qaıbir ońala koıdy deısiń. Jyndahana men eki arany tozdyryp, berekeni alǵannan basqa bereri joq. Dárigerge súırep áýrelenbeıin dese, kesel kúsheıip, kóterilgen kezde bir álek. Derttiń salqyny tarap, esi kirisimen, aýrýhana da uzaq ustamaıdy. Tabıǵatynan akyly kemdeý kisiniń keıbir ersi qylyqtary saý kúninde de bar-tyn. Aýrýynyń keıbir sıpaty ózge jyndylardikine onsha uqsamaıtyny da sondyqtan bolar. Jasy ulǵaıa túskenimen, baıaǵy zar jaq qalybynan tanyp kórgen emes.

Alysta júrse de, medeý qylatyn jalǵyz aǵasy Názirdiń tóbe kórsetýi anda-sanda ǵana.

Erkindikke úırengen, áldenege razy bolmaı, únemi mazasyzdanyp, júretin shesheı onyń úıinde uzaq shydap jata almaıdy. «Ana kelin kimdi syıǵyzýshy edi? Beti kógerip, jolatar emes», — dep bir kúni qaıtyp kelip otyrǵanyn kóresiń. Tyrysqaq jeńgesiniń qolyna qaratyp, aýrý shesheniń obalyna qalar jaıy joq. Bylaısha, siz ben bizdiń babyn keltirip, syzylyp turǵan sypaıy jan. Enesi dese bolǵany — ázireıildiń túgin kórgendeı tyjyrynyp shyǵa keledi. «Úıge ákele berme degenim qaıda? Túrin kórip, balalar ábden shoshymaly bolatyn boldy», — dep Názirge kystyǵa ursyp jatqanyn Mázim birneshe ret estigen. Az kún qolyna alǵanda, baǵyp-qaǵýy da ózinshe bir josyn. Shesheıdiń tósek-ornyn, ydys-aıaǵyn bólektep, tamaǵyn da jurttan jeke beredi eken. Adam dep eleıtin emes. Estigen qulaqta jazyq joq. Bir ret Mázim mort ketti. Úndemeı jyldam kıinip aldy da, sheshesiniń de syrt kıimderin jınastyra bastady. Aǵa-jeńgesiniń aldynda uıatty jıyp qoıyp, beıýaqytta jolǵa shyǵýǵa qamdanǵan:

— E, batyr, munyń ne? — dedi aǵasy sál qabaǵyn shytyńqyrap. Bul qaı sasqanyń?

— «Esiń barda, elińdi tap» dep júr ǵoı jeńgemiz. Sol kisiniń aıtqany bolsyn.

Qystyqqannan ashýmen tym zildenip aıtty. İstiń nasyrǵa shaýyp bara jatkanyn túsingen Názir: «Áı, qoı..., munyń...» — degen tárizdi álsizdeý basalqy sózdermen eki jaqty mámilege keltirýge tyrysty. «Áı, qatyn, sen ońbaısyń», — dep bir jaǵy kelinshegine de sóılep júr. Tómen qarap tuqyryp qalǵan kelinshegi birdeme dep kúńkildegen bolady. Kóńili ábden qataıyp alǵan Mázim eshteńege bógelgen joq. Sheshesin dedektetip jetelegen kúıi aldy-artyna qaramastan, jolǵa shyqty.

Ashý ústinde isteýin istep alsa da, artynan ernin tistelep, ishteı kına-lýyna týra kelgen. Namys pen qorlyqqa shydamaı, bir aǵattyq jibergeni anyq. «Ózderi de qaıbir jetisip júr edi, — dep oılady sabyry shymyrlap arnasyna túsken kezde. - Jeńgeıdiń de renjıtinindeı bar-aý. Balaly-shaǵaly adamǵa ózimen-ózi alysqan kisini kútý de ońaı bolyp pa? Bir emes, eki emes, qashanǵy tóze bersin? Qaıta jeńgeıdiń meniń kóńilime qarap, kóndigip júrgenin aıtpaısyń ba? Ony qoıyp «súıdim-kúıdim» degen Qalıpashyń ne qyldy, áne? Sonan artyq pa edi ol. Beker-aq arazdastym».

Bir jaqyn tartatyny naǵashylary edi. Jyndy týystan jerip bolǵandaı, olar da sońǵy kezde tyshqan izin salmaýǵa aınaldy. Osylardyń bárine eregiskennen shesheniń bar azabyn naǵylsa da endi ózi ǵana kórmek. Ábden sýyǵan kóńildiń týysqan ataýlyǵa degen jylýy kemip bitkendeı.

Syrttaı qaraǵanda ýaıym-qaıǵyǵa áli berispeı kele jatqan sıaqty kórinetin baıaǵy aq jarqyn jigitti taǵdyr ábden ılektep-aq baqty. Buryn mańynan júrmeıtin nársesiniń biri araq bolsa, jasy jıyrma besten asa onymen de jaqyndasýdy shyǵardy. Ózgeler tárizdi ar jaǵy tilep, qunyqqandyqtan emes. İshin jalaǵan ashshy kúıik keń dúnıege syıǵyzbaı, shıyrshyq atqyzǵan shaqta eptep kóńilin demep, qasiretin jumsartatyn dárý esebinde dándedi. Kúnáhar, buzaqy pendeniń de keıde qurdymǵa ketip bara jatqan adamǵa jasaıtyn satýly jaqsylyǵy bolady. Aǵashtyń dińine túsken qurttaı adamdy oı keýektep, kóńili jetimsiregen shaqta araqtyń da bir septigi tıetin sıaqty.

Bótelkeles serik izdep, dúkenniń túbinde tıyn sanap turatyn beıshara daǵdydan aýlaq. İshýdi oıǵa alysymen, bir shısha aqty portfeline salyp ákelip, óz úıinde jeke jaıǵaıtyn. Araqtyń ýyty sanasyn dendeı bastaǵan kezde ózimen-ózi kúńirenip sóılep ketetin ádeti. Qatty kúıingen kezde:

«Sen qaqbas, ne ólmeı, ne qoımaı, túbime jettiń-aý, aqyry. Jurtqa osynsha taba qylyp, baqytymnan qaǵatyndaı ne istep edim saǵan? Jazyǵym ne? Búıtip azabyńdy tartqyzatyn bolsań, neǵyp ómirge ákeldiń? Taǵy kórsetetin neń bar maǵan? Aıtshy, qane!» — dep, sheshesine tepsinip jetip barýshy edi. Bir ǵajaby, elirmesi ustap jatqan kúnniń ózinde de shesheı mas adamdy kórse, jýasyp sala beretin.

Zady qorqaq kisi, seskener adamyn ońaı tanıdy. Zirkildegen urystyń sońy áldebir zarly, kúıinishti únge ulasyp ketetini de bar. Ondaıda sheshe jaıyna qalyp, ózimen-ózi áýre bolyp júrgeni.

Keıde bólme ishinde sendelektep, eńirep turyp jylaǵandy jaıshylyqta óz basyna uıat sanar edi. Keýdeni doly kúıinish tyrnalap, tarpań sezimderdiń talaýyna túskende, ózińdi, tipti de ustaı almaıdy ekensiń. «Synyqtan ózgeniń bári juǵady» degendi ómir kórgen jurtshylyq beker aıtpapty. Ekeýi eki basqa jan bolǵanymen, sheshesiniń ózimen ózi sóılesetin ádetin Mázim baıqaýsyz qabyldap alǵan sıaqty. Múmkin, tıtyǵyna tıgen júdeý turmys osyǵan eriksiz úıretken shyǵar. Áıteýir, ishtegi sherin tórt qabyrǵaǵa túgeldeı aqtarǵanda baryp bir jeńildeıtini anyq.

Adam balasynyń basyna túsken tótenshe aýyrtpalyq ár túrli jurttyń ózine degen kózqarasyn da ekshep, anyqtap beredi eken. Qalıpashtyń ketýine túrtki bolǵan sebepterdiń biri aýyl-úıdiń ósegi órt jalynyndaı shalqyp aldynan taǵy shyǵa berdi. Mundaıda eshkimniń aýzyna qaqpaq bola almasyna kózi ábden jetken.Tek tistenip alyp, únsiz shydaǵannan basqa laj qaısy? «Basqa tússe, baspaqshyl» degendeı, amal joq tózedi bárine. Qandaı soraqy sóz estise de, ashý-yzasyz salqynqandylyqpen qabyldamaq. Biraq «shydamnyń da shegi bar» degen ras eken. Jarqyshaq sózderdiń janǵa batqan jarasy da tipti aýyr kórinedi.

Bir kúni garajdaǵy mehanızatorlardyń birimen shartpa-shurt kelip qaldy. Eptep jutyp alyp, tokarlardy jaǵalap júr edi, álginiń;

— Beri kelip, maǵan kómektesip jibershi, — degeni. Dvıgateldiń bir boltyn ornyna túsire almaı, ábigerlenip jatyr eken. Asyqpaı qasyna kelip, bolttyń ekinshi jaǵyn ustap tirep turǵan. Ekeýiniń beti janasyp, demderi de sharpysyp qaldy. Sol-aq eken, traktorshy jigit murnyn tyrjıtyp:

— Jaraıdy, tasta qolyńdaǵyny. Ábden toıyp alǵan ekensiń. Bet qaratpaı, múńkip tur ǵoı aýzyńnan, — dedi joq jerden kisimsine qalyp, Mázim onyń betine bir qarady da, kiltti ustap tura berdi.

— Bura, burasańshy óziń, — dep qoıady taǵy túk estimegen kisi qusap. Anaý endi órshıin dedi:

— Ákel beri! — dep kiltti qolynan julyp kep almasyn ba. — Bar, qaıqaı endi!

Qansha kónbis, shydamdy degenmen, namysy nardaı er-azamat emes pe? Onyń ústine eptep urttap alǵany taǵy bar, Mázim de shyqty syzdanyp. Ekeýi ájeptáýir sózge kelip kaldy. Jurttyń ózderine nazar aýdaryp, eleńdeı bastaǵanyn ańǵarǵan traktorshy jigit jeńilmeýdiń qamyn qarastyryp, karsylasynyń betin múlde toıtaryp tastaýǵa bel býǵan:

— Nemene, jumysqa iship kelgenińmen qoımaı, meni sabaǵyń keldi me? Ana jyndy kempir ǵoı dep pe ediń meni taıaǵyńa kóne beretin.

Mázim bir sát sózden qaımyqqandaı:

— A-a, ne deısiń? — dep bógelip qaldy.

— Múláıimsýin endi kelip. «İship alyp sheshesin kúnde sabaıdy» deýshi edi. Ras eken ǵoı. Báse...

Atylyp baryp jaqtan qoıyp jibergeni ǵana esinde. Qaıta nege qolyndaǵy aýyr kiltti siltemegenine tań. Sodan ekeýi umar-jumar alysa ketken syqyldy. Qabyrǵasyn kútirlete taǵy bir-eki pergilep ótken de bolýy kerek...

Aqyry, sol joly dám-tuz tartyp, on bes táýlikke jatyp shyqty. İstegen qylyǵyna qarap, odan da uzaqqa ketýi múmkin edi. Janashyr jurttyń arqasynda sonymen-aq qutylyp, bir «ýh» degen. Ásirese sovhoz dıreksıasy men Serik, Baǵlan sıaqty jan-dúnıesin jaqsy túsinetin joldas jigitter kóp kómek kórsetti. Bul kezde Qızat qyzmet babymen kórshi aýdanǵa aýysyp ketken bolatyn. Sovhoz jumysshylar komıtetiniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵan Baǵlan Mázimdi árdaıym qanatyna alyp, qamqorlyq kórsetýge tyrysyp júretin. Jaqyn-jaqybaı, aǵaıyn-týǵan desek te, adam úshin jumys isteıtin orta men joldas-joralardyń orny bólek eken.

Obaly ne kerek, Mázimdi tek músirkep kana qoımaı, onyń jalǵyzdyǵyn sezdirtpeı ýaıym-qaıǵysyna ortaqtasyp júrgender de boldy. Qaıta, qasyna eshkimdi jýytqysy kelmeı qashqaqtaıtyn — Mázimniń ózi. Jan-dúnıesi topty ortadan góri, oqshaýlyqty, jalǵyzdyqty kóbirek qalaıtyny nesi eken? Jurtpen únemi aralasyp júrip baıqaǵany — kópshilik kisiniń ortasynda ózin erkin ustaı almaıdy eken.

Mázim bir úıdiń jalǵyz balasy bolatyn. Kishkene kezinde erkeligi de bar edi. Shaly qaıtqan soń, kóp uzamaı kempir shalyqtaıtyndy shyǵardy. Mázim Orta mekteptiń sońǵy klasynda oqıtyn. Sheshesiniń ońasha ózimen ózi sóılesip, bet aldy laǵyp júre beretinine úırengen.

Mázim sabaqqa ketken kezde jalǵyz kempir taǵat taýyp otyra almaı, úıden shyǵyp qańǵyp ketýdi daǵdyǵa aınaldyrypty. Sondaı jat minez-qulyqtyń aqyry dál mynadaı bolar dep kim oılaǵan. Tipti oǵash qylyq kórsetip júrgen adamdy dárigerge kórsetip alý kerektigin de eshkimniń qaperine kelgen jok. Shesheıdiń jyndanyp ketkenine anyq kóz jetkende baryp, amalsyz qozǵala bastap edi. «Bári de anaý jarylystyń zardaby ǵoı, — desetin úlkender.

— Kámıla shesheıdiń tórkini sol jaqta emes pe? Balasyna aýyspasa de qaıta.

Qursaǵyn jaryp shyqqan balany aq sútimen aýyzdandyrý — qaı áıeldiń de qarapaıym analyq boryshy. Sol úshin mindetsýge sheshesiniń de tolyq qaqysy bar. Ósip-óný úshin jaralǵan tiri tabıǵattyń óz zańdylyǵy ol. Tek ınstınktiń jemisi bolyp sanalatyn osy áreket ómirge jańa kelgen urpaqtyń moınyna máńgilik qaryz júktemek. Mázim anasynyń qylyǵynan túrshige turyp, báribir ana men bala arasyndaǵy ózgeshe jaqyndyq qatynasty úzip ketýdiń múmkin emestigin moıyndady. Moıyndap qana qoımaı, soǵan ábden kóndikti de.

Úzdiksiz rýhanı qajys bara-bara adamnyń jumysqa degen yqylasyn da qaıtaryp tastaıdy eken. Qyzmet babymen óskeni sol, tehnıka qaýipsizdigi ınjenerinen quldyraı kelip, tıanaqtaǵany — qatardaǵy mehanıktiń jumysy. Múmkindigin paıdalanyp, bir mansapqa ıe bolýdy oıyna da alǵan joq. Bir kezde qyzmet isteýmen ájeptáýir qabiletti kóringen jigit birte-birte kóp jurttyń arasynda eleýsizdenip, umytylyp ta ketti. Jyl ótken saıyn jurtpen aralasýdy sırete túsip, qońyrqaı, jumsaq ómir keship edi. «Úılenip bas qurasam» degen nıetiniń jaıyna qalǵany ekinshi sátsizdikten keıin. Otyzdy aralaǵan kezinde: «Jalǵyz basty bireýdi kirgizip alsam», — degen jaman oıdyń basy kóterilip baryp, qaıta sóngeni ras. Qasań tartqan júdeý kóńil jumysqa qandaı zaýyqsyz bolsa, tirshiliktiń basqa jyrtyq-tesigin biteýge de pástep qalǵan edi. Tek óz júregine laıyq mahabbat gúli Qalıpashynan aıyrylǵan soń, turmys qurýdyń qyzyǵy da ketkendeı. Endi ishki álemin jarqyratyp, kóńil kúıin ózine ǵana aýdaryp áketer dál sondaı jannyń aldynan kezdespesi aıan. Kezdeser edi, qol ustasqan jastyq pen mahabbattyń aýyly ýaqyt ótken saıyn óstip alystaı túspese. Tipti, jas bolǵannyń ózinde de mahabbat dánindeı shyryn sezimin túgeldeı Qalıpashqa arnap, taýysyp bolǵandaı.

Úıden attap shyqpaı, usaq tirlikpen kóbirek aınalasýy da sheshesiniń qamy. Jasy asyp, derti dendegen saıyn ol kisiniń júris-turysy, baǵyp-qaǵýy, ekeýara tirshilik te qıyndaı túsken. Otyrsa da, tursa da sońynan bir kisi ilesip júrý kerek. Anda-sanda kirip, qol ushyn berip ketetin — kórshi kempirler. Eski zamandastaryn qımaıtyn bolar. Ári qoldarynda ósken azamattyń basyn aıap, bildirgen peıilderi. Tiri shesheniń analyq yqylasyn meıiri qanyp sezine almaǵan, bala bolyp moınyna asylýdy bilmegen Mázim úshin osy kisilerdiń júzderi ala bóten ystyq. Kóılekteri shubatylǵan aq kımeshekti shesheler kózine ǵana emes, júregine de ottaı basyldy. Qoly jetpeı ketken kóp qymbattysynyń biri ǵoı olar. Keıde kári apanyń jer tartqan eńkish denesin qushaqtap turyp, kómeıine zapyrandaı tirelgen bar óksigin, bar armanyn aqtarǵysy kelip, kóńili buzylatyny bar. Bul kisilerdiń meıirim-shapaǵatyn anasy anyq tósek aýrý bolýǵa aınalǵanda shyndap sezdi. Kezektesip bolsa da, kún qurǵatpaıdy.

Bul kezde aǵa-jeńgesi de shań berýdi jıiletken. Olardyń marqaıyp, boılaryna shyr bitip, dúmdene bastaǵan kezi. Jeke menshik mashınasy, dúnıe-múlki bar kádimgi aýqatty otbasy. Qansha jat bolyp ketse de, balanyń aty bala ǵoı. Shesheıdiń nasharlaı bastaǵanyn sezisimen, Názir eki kúnniń birinde salyp uryp, jetip keletin bolyp júr. Ázirshe jumystan bos áıelin de úıge ákelip tastap ketti. Kóbine as-sýdy qamdap, úı-ishin jınastyryp qyzmet etkeni bolmasa, shesheıdiń mańyna onsha jolaı qoımady. Oramalynyń ushymen tanaýyn basyp, árirekten ǵana aınalyp ótedi. Aýrýdyń kútýshisi — negizinen Mázim men kempirler.

Ómiri maǵynasyz álekpen, jónsiz qınalyspen ótken sheshe baıǵus ólerinde de qatty azap shekti. Janyna batqan dertke shydamaı, elirip aıǵaılaǵan kezde adam balasynyń jaıbaraqat tyńdap turýy qıyn.

Ádettegi ólim ústinde bolatyn jylap-syqtaý, joqtaý, kórisý sıaqty tıisti salt-ǵuryptyń eshqaısysy jasalǵan joq. Kózderinen jas parlap, egilip, syńsyp jatqan áıelder de kórinbeıdi. Bar kózdiń ózine ǵana aýǵanyn sezgen Názirdiń áıeli ǵana oramalyn búrkeı túsip, tómen qarap, únsiz egilgen boldy.

* * *

...Mázim áńgimesin aıaqtady da, eki qolymen basyn súıep úndemeı otyryp qaldy. Tylsym tynyshtyq keýdemdi janshyp bara jatqandaı tynysym taryla túsken. Áńgimeden alǵan aýyr áserim sezimimniń osal jerin dál taýyp, jigerimdi jasytyp tastapty. Áste ortaımaıtyn lepirińki kóńil qumǵa sińgen sýdaı jym-jylas. Onyń esesine kómeıine qorǵasyndaı keptelgen, bir aýyr sezim ǵana qalypty. Dál qazir áldekim menimen qosa Mázimdi músirekegendeı bolsa, ózimdi ustaı almaı, eńkildep jylap jiberetin sıaqtymyn.

Ózimdi-ózim oqysta joǵaltyp alǵandaı qozǵalýǵa da qymsynyp, ańyraıa qarap qansha otyrǵanym belgisiz.

— Osy, — dedi ol kenet basyn kóterip. Sosyn qolyn bótelkege qaraı sozdy. — Áńgimemen otyryp umytyp ketippiz ǵoı. Qane, azdap sergıik.

— Sen úshin. Seniń baqytty bolýyń úshin, — dedim aýyr sezimniń sheńgelinen áli de bosana almaı. Aıtaıyn degenim áldeqaıda jalyndy, aqyldy sózder edi. Qysylshańda aýzyma ilingeni maǵynasy ásersiz osy bir jalań tilek qana boldy.

— Baqyt? — dedi Mázim ashyrqanýyn basyp, ózine-ózi kelgennen keıin. — Aıtýǵa ońaı qandaı tátti sóz.

Ómirimde tilimdi tistep, sózge qonaq bergenim osy shyǵar. Maǵan jolyqqaly Mázimniń sheshensı sóılegeni de osy sátte.

— «Baqyt degenimiz — kúrese bilý» depti ǵoı bir danyshpan. Al men de ómir kúresinen qur qalǵam joq. Apam úshin taǵdyrmen, tipti ózimmen de kúresip keldim emes pe?

Kóńili jarym adammen daýlasyp qaı muratyma jetpekpin. Mázimniń baqyt týraly oıy meniń túsinigimnen sál qıystaý shyǵyp jatqanyn aıtý qajet pe? «Baqyt degen shyntýaıttap kelgende — adamnyń jaqsy turmysy ǵoı. Men saǵan baqyt tilegende, oıymda turǵany da osy bolatyn» — degim kelip, ózimdi ózim áreń ustadym. Mıymnyń qatparlarynda shashylǵan bar aqyl-oıymdy jınap alýǵa tyrysyp, til-qýatym jetkenshe jubata sóılegen boldym. Basa aıtqanym — qyzyqty da qýanyshty ómirdiń onyń áli bolashaǵyna tıesili ekendigi. Mázimniń keleshek tirshiligin elestetisimen, oıym da kósilip sala berdi. Kýrstasymnyń endigi tirligi ózimdi qatty tolǵandyratynyn sezdirý ústinde ótken kúıinishti ómirin umytyp, ábden sergý úshin basqa jaqqa ketý jóninde de usynys ta jasadym. Tipti, aýzym qyza kele: «Oblys ortalyǵyna aýys. Bir saǵan oryn tabarmyz osy. Syrttaı oqýǵa túsýge de kómektesemiz», — dep te jiberdim. Taǵdyrdan tepki kórgen osy jigitke bir úlken jaqsylyq jasamaı, kóńilim tynshymaıtyn sıaqty.

...Erteńine Mázim kúregin ıyǵyna salyp alyp, anasynyń basyna qaraı bara jatty. Sereıgen boıyna sál tompaıa shyqqan qunys jaýyryny onsha úılespeı, aryq taılaqtaı aıaǵyn qalt-qalt basady.

— Bitken jigit qoı beıshara, nesi qaldy endi? — dedi syrtynan qarap turǵan qasymdaǵy aýyl adamy maǵan estirte kúrsinip.

— Joq, beıshara emes, — dep qalaı daýystap jibergenimdi baıqamadym. — Naǵyz perzent ol! Sen de, men de ondaı bola almaımyz...

1979

---