Sandar qupıasy
«Sandar qupıasy» ǵylymı izdenis jumysyna
Pikir
Qorshaǵan álem adamzatqa óz syryn tolyq ashpaǵan. Qýantatyny bilim, ǵylymnyń damýymen qatar mektep oqýshylary, ásirese bastaýysh synyp oqýshylarynyń jańa kózqarasy, jańa oılar, izdenisteri, bilýge degen qushtarlyǵynyń artyp kele jatqany. Sondaı oqýshylardyń biri №4 orta mekteptiń 2 «A»synyp oqýshysy Shoqpar Ábilmansur ǵylymı izdeniske jańadan aıaq basyp óziniń «Sandar qupıasy» taqyrybyndaǵy jumysyn nazarymyzǵa usynyp otyr. Bul jumysta ol ultymyzdyń san ǵasyrlar boıy senimi men nanymy bolyp kelgen sandar syrynyń kıeli uǵymdaryna bala júregimen sholý jasap, olardyń ómirdegi qoldaný aıasyna úlken mán bere qarastyrǵan. Biraz sandardyń syrlaryna qanyǵyp, ǵylymı boljamdarǵa, ustanymdarǵa nazar aýdaryp, óz qatarlaryna sandar qasıetiniń ómirde alatyn ornyn túsindire bilgen.
Shoqpar Ábilmansur izdenis jumystaryn qarapaıym túsinikterden bastaǵan. Bolashaqta ǵylymı jumysyn jandandyryp, halyq qazynasynyń tereńine boılap, qasıetti sandar syryna qanyǵatyndyǵyna senim bildiremin.
Pikir berýshi Sydykova B. T.
İ. Jansúgirov atyndaǵy JMÝ dosenti, p. ǵ. k.
Anotasıa
«Sandar syrynyń qupıasy» atty ǵylymı jobada jas zertteýshi sandardyń shyǵý tarıhynan bastap, olardyń qaı memlekette qalaı paıda bolǵandyǵyna erekshe kóńil aýdaryp, túrki halyqtary arasynda, onyń ishinde qazaq halqynyń sandarǵa qatysty kıeli, qasıetti uǵymdaryn asha bilgen. Zertteý barysynda ózindik kózqarasyn bildirip, utymdy usynystar jasaǵan. Hlyq arasyndaǵy kúndelikti turmysta kezdesetin sandar qupıasyn ǵylymı boljamdarmen salystyrmaly túrde qarastyryp, keń kólemdi jumys jasaǵan.
Mazmuny:
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
1. 1. Sandar tarıhy
1. 2. Sandar syr shertedi
1. 3. Sandar qasıeti
1. 4. Saýalnama
1. 4. Zertteý jumysymda qol jetkizgenderim
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanylǵan ádebıetter
Kirispe
«Mádenı mura» baǵdarlamasyn iske asyrý boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaev óziniń baǵdarlamasynda: «Kóp ǵasyrly mádenıettiń tirshiligi topyraqta tynystap jatsa, tarıhı ótkeni shyrynmen qorektense, sonda ǵana ulttyq jańǵyrtý oryn alady»- deı kelip, «Árbir memlekettiń órkenıettiligin onyń mádenı muraǵa degen kózqarasyna qaraı tanyp - baǵamdaýǵa bolady degen eken. Endeshe ultymyzdyń san ǵasyrlar boıy senimi men ustanymy bolyp kelgen sandar syrynyń kıeli uǵymdaryna sholý jasap, olardyń ómirdegi qoldaný aıasyna, kúndelikti turmystaǵy atqaratyn roline toqtala otyryp, tujyrym jasaý árbirimizdi qyzyqtyrary sózsiz.
Sondyqtan sizdermen men búgin shamam kelgenshe sandar álemine saıahat jasaımyn. Bul saıahatta biz kóptegen sandardyń syrlaryn ashyp, olardyń qasıetteriniń paıda bolý kezeńin tamashalaımyz. Jan jaǵymyzǵa qarasaq sandardyń tek qana matematıka emes, taǵy basqa kóptegen ǵylymdarda mańyzy zor eken. Qarap otyrsaq, osy qarapaıym on sansyz kúndelikti turmysty elestetý múmkin emes eken. Jalpy tanym problemasymen eskilikti nanym - senim túrleriniń tildik kórinisteri, ásirese san ataýlarymen kelgen turaqty sóz oralymdarynda óte kóp kezdesedi. Burynǵy kezderde halyq ár alýan qubylysqa názik baqylaý jasaı kelip, olardyń ortaq qasıetteri men sıpattaryn sanmen túıip, sanamalap aıtyp otyrǵan eken.
Negizgi bólim:
Adamzat tarıhynda eń erte qalyptasqan ǵylymdardyń biri – matematıka. Matematıkanyń alǵashqy besikteriniń biri Mysyr eli boldy. Adamzat danalyǵynyń oılap tapqan jańalyǵy ol – jazý. Qazirgi álem halyqtary jazýdy joǵarydan tómen, soldan ońǵa qaraı jazyp júr. Nege? Óıtkeni olar bul ádisti soqanyń qozǵalysynan alǵan eken. Osy jazýlardyń negizinde paıda bolǵan tańbalardyń biri sıfr. Sıfr degenimiz – sózderdi qaǵaz betine qondyrý úshin qoldanylatyn áripter qandaı qajet bolsa, sandardy jazý úshin kerekti tańbalar. Sıfr degen sózdiń tórkini arabtyń «Ás - sıfr» degen sózinen alynǵan, al onyń maǵynasy úndi halqynyń bos oryn – «Sýná» degen sóziniń aýdarmasy eken.
San esepteý men ólsheýdiń nátıjesin bildiretin eń negizgi matematıkalyq uǵym. San uǵymy kóptegen matematıkalyq teorıalardyń negizi bolyp sanalady. Sandar kóptegen pánder men ǵylym salalarynda keńinen qoldanylady. Kúndelikti ómirde de sandardy únemi paıdalanamyz.
Osy jumysymdy qolǵa alǵanymnan beri uqqanymdy baıandap kóreıin.
Kúndelikti ómirimizde qoldanylatyn sandar shamamen budan 1500 jyl buryn Úndistanda paıda bolǵan eken. Áýeli sandar syzyqshamen belgilengen. Keıin qalyptasa kele qazirgi tańdaǵy bizder qoldanyp júrgen sandar paıda boldy. Adam balasy qazirgi biz túsinetin sandardy úırenýge talaı ǵasyrlardy bastan keshirgen. áýeli olar tabıǵı sandardy (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) meńgerse, nóldiń paıda bolýynan sandarǵa revolúsıa jasalǵan, sóıtip sandardy ıgerýde jańa júıelerdi ómirge ákeldi.
0 – «sıfr» degen maǵynany beredi. Ejelgi Úndi jerinde sıfr – «sýná», arabtarda «sıfr» sózimen túsindiriledi, ıaǵnı «bos oryn», «túk joq» degen maǵynany bildirgen. Ǵylym men ónerdiń qaıta órkendegen dáýirinde (HÚ - HÚİ ǵasyrlarda) matematıkalyq eńbekter latyn tilinen aýdarylyp, «sıfr» sózi sol qalpy qaldyrylǵan. Tek alǵashqy árpi ǵana «s» bolyp ózgertilgen. Nól tańbasy basqa sandarǵa eleýli ózgerister ákelip, sanaý, esepteý, satý jáne ýaqytty belgilep berdi.
Ejelgi túrki halyqtary týraly aıtar bolsaq, túrki halqynyń kún kórisi, ómiri malmen ólshengenin bilemiz. Kóne túrkiler áýelde tabıǵı sandardy meńgerýdi basqa halyqtar sıaqty uzaq ýaqyt bastan keshken. Bir sanyn úırený úshin sannan buryn zattyń belgilerin, qasıetterin salystyrǵanyn olardyń bizge jetken halyq pedagogıkasynan - aq baıqaımyz. Mysaly, Aı, Kún – bireý, ózi de bireý. Osy bir sannyń sózdik balamalary – jeke, dara, jalǵyz, syńar, jalqy, saıaq degen uǵymdy bildirgen. Eki sanyn da osy tárizdes meńgergen, ol sannyń sózdik balamalary – jup, qos, egiz bolsa, juptan turatyn uǵymdar – eki kóz, eki qulaq, qol men aıaq bolǵan. Sonymen birge san, sansyz, qyrýar, kóp, mol dep sanaýǵa bolmaıtyn zattardy atasa, ol zattardyń eń kishkentaı bólshekterin kishkentaı, tıtimdeı, bir tamshy, bir mysqal, quıtymdaı dese, endi birde jazyqtardy – daladaı, at tóbelindeı, túınekteı, alaqandaı dese, sýdyń mólsherin – tereń, taıaz, bólshek uǵymdardy – jarym, jarty degen./tómende keıbir túrlerin keltirdim/
Jip túıip sanaý
«№4 orta mektep» KMM - niń
2 synyp oqýshysy Shoqpar Ábilmansur
Pikir
Qorshaǵan álem adamzatqa óz syryn tolyq ashpaǵan. Qýantatyny bilim, ǵylymnyń damýymen qatar mektep oqýshylary, ásirese bastaýysh synyp oqýshylarynyń jańa kózqarasy, jańa oılar, izdenisteri, bilýge degen qushtarlyǵynyń artyp kele jatqany. Sondaı oqýshylardyń biri №4 orta mekteptiń 2 «A»synyp oqýshysy Shoqpar Ábilmansur ǵylymı izdeniske jańadan aıaq basyp óziniń «Sandar qupıasy» taqyrybyndaǵy jumysyn nazarymyzǵa usynyp otyr. Bul jumysta ol ultymyzdyń san ǵasyrlar boıy senimi men nanymy bolyp kelgen sandar syrynyń kıeli uǵymdaryna bala júregimen sholý jasap, olardyń ómirdegi qoldaný aıasyna úlken mán bere qarastyrǵan. Biraz sandardyń syrlaryna qanyǵyp, ǵylymı boljamdarǵa, ustanymdarǵa nazar aýdaryp, óz qatarlaryna sandar qasıetiniń ómirde alatyn ornyn túsindire bilgen.
Shoqpar Ábilmansur izdenis jumystaryn qarapaıym túsinikterden bastaǵan. Bolashaqta ǵylymı jumysyn jandandyryp, halyq qazynasynyń tereńine boılap, qasıetti sandar syryna qanyǵatyndyǵyna senim bildiremin.
Pikir berýshi Sydykova B. T.
İ. Jansúgirov atyndaǵy JMÝ dosenti, p. ǵ. k.
Anotasıa
«Sandar syrynyń qupıasy» atty ǵylymı jobada jas zertteýshi sandardyń shyǵý tarıhynan bastap, olardyń qaı memlekette qalaı paıda bolǵandyǵyna erekshe kóńil aýdaryp, túrki halyqtary arasynda, onyń ishinde qazaq halqynyń sandarǵa qatysty kıeli, qasıetti uǵymdaryn asha bilgen. Zertteý barysynda ózindik kózqarasyn bildirip, utymdy usynystar jasaǵan. Hlyq arasyndaǵy kúndelikti turmysta kezdesetin sandar qupıasyn ǵylymı boljamdarmen salystyrmaly túrde qarastyryp, keń kólemdi jumys jasaǵan.
Mazmuny:
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
1. 1. Sandar tarıhy
1. 2. Sandar syr shertedi
1. 3. Sandar qasıeti
1. 4. Saýalnama
1. 4. Zertteý jumysymda qol jetkizgenderim
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Paıdalanylǵan ádebıetter
Kirispe
«Mádenı mura» baǵdarlamasyn iske asyrý boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaev óziniń baǵdarlamasynda: «Kóp ǵasyrly mádenıettiń tirshiligi topyraqta tynystap jatsa, tarıhı ótkeni shyrynmen qorektense, sonda ǵana ulttyq jańǵyrtý oryn alady»- deı kelip, «Árbir memlekettiń órkenıettiligin onyń mádenı muraǵa degen kózqarasyna qaraı tanyp - baǵamdaýǵa bolady degen eken. Endeshe ultymyzdyń san ǵasyrlar boıy senimi men ustanymy bolyp kelgen sandar syrynyń kıeli uǵymdaryna sholý jasap, olardyń ómirdegi qoldaný aıasyna, kúndelikti turmystaǵy atqaratyn roline toqtala otyryp, tujyrym jasaý árbirimizdi qyzyqtyrary sózsiz.
Sondyqtan sizdermen men búgin shamam kelgenshe sandar álemine saıahat jasaımyn. Bul saıahatta biz kóptegen sandardyń syrlaryn ashyp, olardyń qasıetteriniń paıda bolý kezeńin tamashalaımyz. Jan jaǵymyzǵa qarasaq sandardyń tek qana matematıka emes, taǵy basqa kóptegen ǵylymdarda mańyzy zor eken. Qarap otyrsaq, osy qarapaıym on sansyz kúndelikti turmysty elestetý múmkin emes eken. Jalpy tanym problemasymen eskilikti nanym - senim túrleriniń tildik kórinisteri, ásirese san ataýlarymen kelgen turaqty sóz oralymdarynda óte kóp kezdesedi. Burynǵy kezderde halyq ár alýan qubylysqa názik baqylaý jasaı kelip, olardyń ortaq qasıetteri men sıpattaryn sanmen túıip, sanamalap aıtyp otyrǵan eken.
Negizgi bólim:
Adamzat tarıhynda eń erte qalyptasqan ǵylymdardyń biri – matematıka. Matematıkanyń alǵashqy besikteriniń biri Mysyr eli boldy. Adamzat danalyǵynyń oılap tapqan jańalyǵy ol – jazý. Qazirgi álem halyqtary jazýdy joǵarydan tómen, soldan ońǵa qaraı jazyp júr. Nege? Óıtkeni olar bul ádisti soqanyń qozǵalysynan alǵan eken. Osy jazýlardyń negizinde paıda bolǵan tańbalardyń biri sıfr. Sıfr degenimiz – sózderdi qaǵaz betine qondyrý úshin qoldanylatyn áripter qandaı qajet bolsa, sandardy jazý úshin kerekti tańbalar. Sıfr degen sózdiń tórkini arabtyń «Ás - sıfr» degen sózinen alynǵan, al onyń maǵynasy úndi halqynyń bos oryn – «Sýná» degen sóziniń aýdarmasy eken.
San esepteý men ólsheýdiń nátıjesin bildiretin eń negizgi matematıkalyq uǵym. San uǵymy kóptegen matematıkalyq teorıalardyń negizi bolyp sanalady. Sandar kóptegen pánder men ǵylym salalarynda keńinen qoldanylady. Kúndelikti ómirde de sandardy únemi paıdalanamyz.
Osy jumysymdy qolǵa alǵanymnan beri uqqanymdy baıandap kóreıin.
Kúndelikti ómirimizde qoldanylatyn sandar shamamen budan 1500 jyl buryn Úndistanda paıda bolǵan eken. Áýeli sandar syzyqshamen belgilengen. Keıin qalyptasa kele qazirgi tańdaǵy bizder qoldanyp júrgen sandar paıda boldy. Adam balasy qazirgi biz túsinetin sandardy úırenýge talaı ǵasyrlardy bastan keshirgen. áýeli olar tabıǵı sandardy (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) meńgerse, nóldiń paıda bolýynan sandarǵa revolúsıa jasalǵan, sóıtip sandardy ıgerýde jańa júıelerdi ómirge ákeldi.
0 – «sıfr» degen maǵynany beredi. Ejelgi Úndi jerinde sıfr – «sýná», arabtarda «sıfr» sózimen túsindiriledi, ıaǵnı «bos oryn», «túk joq» degen maǵynany bildirgen. Ǵylym men ónerdiń qaıta órkendegen dáýirinde (HÚ - HÚİ ǵasyrlarda) matematıkalyq eńbekter latyn tilinen aýdarylyp, «sıfr» sózi sol qalpy qaldyrylǵan. Tek alǵashqy árpi ǵana «s» bolyp ózgertilgen. Nól tańbasy basqa sandarǵa eleýli ózgerister ákelip, sanaý, esepteý, satý jáne ýaqytty belgilep berdi.
Ejelgi túrki halyqtary týraly aıtar bolsaq, túrki halqynyń kún kórisi, ómiri malmen ólshengenin bilemiz. Kóne túrkiler áýelde tabıǵı sandardy meńgerýdi basqa halyqtar sıaqty uzaq ýaqyt bastan keshken. Bir sanyn úırený úshin sannan buryn zattyń belgilerin, qasıetterin salystyrǵanyn olardyń bizge jetken halyq pedagogıkasynan - aq baıqaımyz. Mysaly, Aı, Kún – bireý, ózi de bireý. Osy bir sannyń sózdik balamalary – jeke, dara, jalǵyz, syńar, jalqy, saıaq degen uǵymdy bildirgen. Eki sanyn da osy tárizdes meńgergen, ol sannyń sózdik balamalary – jup, qos, egiz bolsa, juptan turatyn uǵymdar – eki kóz, eki qulaq, qol men aıaq bolǵan. Sonymen birge san, sansyz, qyrýar, kóp, mol dep sanaýǵa bolmaıtyn zattardy atasa, ol zattardyń eń kishkentaı bólshekterin kishkentaı, tıtimdeı, bir tamshy, bir mysqal, quıtymdaı dese, endi birde jazyqtardy – daladaı, at tóbelindeı, túınekteı, alaqandaı dese, sýdyń mólsherin – tereń, taıaz, bólshek uǵymdardy – jarym, jarty degen./tómende keıbir túrlerin keltirdim/
Jip túıip sanaý
«№4 orta mektep» KMM - niń
2 synyp oqýshysy Shoqpar Ábilmansur
You Might Also Like
-
«Ósimdikter álemi» arnaýly kýrs baǵdarlamasy 5 - klasqa arnalǵan
