InfoHub Logo

Qara qarǵalar qaraqurym bolyp top-tobymen ushady. Ala qarǵalar da jalǵyz-jarym júre bermeıdi.

Jyly jaqqa ushar aldynda qarlyǵashtar telegraf symyna tizile qonyp alyp uzaq syrlasady.

Jyly jaqqa qaraı tyrnalar úsh buryshtanyp alyp, ýlap-shýlap ushyp bara jatady.

Qorǵaljynnan qaıtqan qoqı qazdar da toptasyp ushady.

Jabaıy úırek-qazdar da uıymshyl.

Tipti jaýyz torǵaılar da top-tobymen júredi.

Al saryala qaz nege jalǵyz?

Aı-qasqa atqa minip, Táńirtaýdy betke alyp bara jatqan men jalǵyz. Tóbemnen ushyp bara jatqan saryala qaz jalǵyz.

Álde qanattarynyń sýsyly, álde muńdy ún saryny — saryala qaz ushqan bıikten bir aıanyshty ún shyǵady.

Aınakól — Kóksaı ańǵarynyń tórinde, shamada úsh myń metr bıiktikte.

Shyǵysynda — ataqty Manas shyńy.

Jylqyshy Asqar, ormanshy Murat jáne men úsheýmiz úsh atqa minip, Aınakólge jettik-aý, áıteýir.

Kóldiń túbindegi tastar kórinip jatyr. Soǵan qarap: «E-e, taıaz eken ǵoı» dep qalýyń múmkin. Qaıdaǵy taıaz, túıe boılamaıdy. Túbinen tastar kórinip jatqany — kóldiń sonshalyqty móldirligi, perishteniń kóz jasyndaı tazalyǵy.

Kóldiń arǵy sheti áreń kórinedi. Eki jaqtan: Shyǵys pen Batystan aspan tirep turǵan shyńdardyń arasyn jalǵastyryp turǵan kezeń bar eken. Ulan bel dese bolǵandaı. Muz qursanǵan.

Bıik-bıik shyńdardan qulaǵan úlkendi-kishili sýlardyń tospasy sol.

Aınakól — sol tospanyń astynan shym-shym shyǵyp jatqan aıdyn. Eger osy tospa bolmasa, búkil sý laq etip tómenge birden qulasa, bizdiń Myńbulaqty áldeqashan sý shaıyp keter edi.

Tabıǵat sheber. Tospa, tospa — saty-satymen qulaǵan sý asa joıqyn emes.

Buǵan deıin men kórgen kólder men teńizder jer deńgeıinen tómenirek jatyr edi. Olarda jaǵa, jaǵalaý degen bolar edi. Eger ózen ıakı teńiz jaǵadan shyǵyp, arnasynan asyp ketse, ondaıda:

— Oıbaı! Tasqyn! Topan sý qaptady! Aqyrzaman! — dep adamdar aljasqandaı alaq-julaq etip, esteri shyǵyp keter edi.

Al, myna aıdyn jer betinen eń joǵary, tym bıikte, taý basynda, shyńǵa jaqyn jatyr. Jatysy jaıdarly. Alqynǵan eshteńe joq. Tasqynnyń, topan sýdyń elesi de joq. Tek qatar turǵan qos shyńnyń arasyn bólip jatqan kezeńnen soqqan jibek samaldan kóldiń betinde qaz tańdaıly maıda tolqyn birin-biri qýalap oınaıdy.

Sol úlbiregen maıda tolqynǵa qarsy alty balapan qatar júzip barady. Olardyń ústinde, bıikte Saryala qaz názik únmen jalynyshty keıipte shyryldaıdy.

Bizge qaraı jaqyndaı túsip:

— Qaıtyńdar! Ne bar senderge?! Balaqaılardy qorqytpańdar! Qaıtyńdar, — deıdi.

Úni názik. Kóp bolsa, úırektiń úlkendigindeı. Reńi saryala. Qanaty da qysqalaý. Sóıte tura, eger biz kólge jaqyndaı bersek, tóbemizden shúıiletin túri bar. Óte ójet.

Tipti qamshymen salyp kep qalsań jetetin jerge deıin jaqyndaıtynyn qaıtersiń. Biraq biz qamshy siltemedik. Beıbit adamdar ekenimizdi bildirýge tyrystyq.

Balapandar edáýir alystap ketkenshe Saryala qaz aldymyzdy kes-kesteı berdi. Qazdyń jalynyshty úni:

— Ketińder bul aradan. Bul jer adamdar mekendeıtin oryn emes. Bul arany Qudaı bizge buıyrtqan. Tıispeńder, ketińder, — degen keıip tanytady.

Balapandar aldydan soqqan maıda tolqyndarmen arpalysyp, alystap barady. Jalǵyz janyn pıda qylyp, jantalasa qorǵaǵan anasy bolmasa, beıshara alty balapan tym qorǵansyz.

Saryala qazdy shyryldata bermeıik dep biz jaǵalaýdan keıinirek ketip, attardyń aýyzdyǵyn alyp, tunyp turǵan shalǵyn kókke qoıa berdik. Alýan-alýan hosh ıis gúl-maısany tósenip, jantaıyp-jantaıyp jata kettik.

Teńiz betinen úsh myń metr bıiktikte adam tez sharshaı ma dep qaldym. Lezde uıqym keldi. Biraq Saryala qazdyń shyryldaǵan daýsy áli estilip tur edi.

Kenet gúrs etken myltyq daýsy shyqty da uıqym shaıdaı ashyldy. Ornymnan atyp turdym. Qasymdaǵy serikterim de úrpıisip túregeldi.

Sol-sol eken, myltyq daýsy taǵy da gúrs etti. Kól ústindegi shyryldap júrgen Saryala qaz aspanda selk etkendeı boldy da, otqa oranyp-órtenip tómen quldılaı berdi.

Myltyq ekinshi ret atylǵan soń baryp, ap-ashyq kúnde naızaǵaı shartyldaǵandaı bolyp, aspan tiregen shyńdardan tómen qaraı úıdeı-úıdeı tastar domalaı bastady.

Biz jaqqa qarama-qarsy qabaqtan qalbań etip kóringen atty adamdy joǵarydan domalaǵan sandyqtaı tas at-patymen qosa kólge týlaqtaı qylyp laqtyryp kep jiberdi. Kóldiń sýy aspanǵa shapshydy.

Tóbeden qulaǵan sýsyma tastar edáýir tolastamaı, sálden keıin baryp, satyr-sutyr basyldy. Kóldiń beti tynshı qaldy.

— Mundaı bıiktikte myltyq atýǵa bolmaıtynyn bilmeıtin qandaı adam? — dedi ormanshy Murat.

— Ajal aıdaǵan baıǵus qoı. Áıtpese, balapan qoryǵan jalǵyz Saryala qazda nesi bar, — dedi jylqyshy Asqar.

— Saryala qazdyń balapandary kórinbes pe eken? — dep kól betin tintı qarap men turmyn.

Eshteńe kórinbedi. Tóbeden qulaǵan túıe tastar da, Saryala qazdy atqan adam da at-patymen zym-zıa. Bylaı qarasań kóldiń túbi kórinip jatyr.

Al, túıeni túgimen, kemeni júgimen jutatyn túri bar.

Túsiniksiz qubylys: kóldiń túbindegi maıda tastar kórinip jatyr.

Al, taýdan domalap túsken túıedeı tastar kórinbeıdi.

Álgi myltyq atqan adam ba, peri me, ol da kórinbeıdi. Astyndaǵy aty da joq.

Qanaty qatpaǵan alty balapannan belgi joq.

Sol balapandar úshin basyn oqqa baılaǵan, balaqaılary úshin shyr-pyr bolyp, bizge:

«Qaıtyńdar!» dep jalynǵan Saryala qaz iz-túzsiz.

* * *

Saryala qaz ben onyń qanattary qatpaǵan alty balapanynyń janazasyna Aınakól aınalasyndaǵy ań men qus bitken túgel jınaldy.

Taý basyna bulttar úıirilip, aspan asty túnerip, qarańǵy tartyp, shart-shurt naızaǵaı oınap, nóser jaýyn doldana, yshqyna sıip-sıip jiberdi.

Nóser sál-pál basylǵanda, jartastyń tekshesinde turǵan Teńbil barys aqyrdy:

— Biz osynsha keń dúnıege sımaı qalǵandar emespiz. Bizdi sıdyrmady. Sodan keıin tapqan jalǵyz panamyz — Táńirtaýdyń ushar basy edi. Jaýyzdyń oǵy bul jerge de jetti. Biraq jaýyz jazasyn aldy. Qudiret onyń jazasyn berdi. Al, endi Qudiret bizdi qashanǵy qorǵaı beredi. Qudaı: «Saqtansań, saqtaımyn» degen. Sondyqtan biz ózimizdi uıymdasyp qorǵaýymyz kerek! — Osyny aıtyp Teńbil barys tekshe tasta otyrǵan ular qusqa moıyn buryp:

— Sen qalaı oılaısyń, Ular hanym? — dedi.

— Men de sendeı oılaımyn, Barys myrza, — dedi Ular hanym. — Adamdar aıtady: «Uly taýǵa shyqqan bar ma? Ular etin jegen bar ma?» dep. Óıtkeni bizdiń etimizdi jegen adam eń qaýipti degen keselden jazylady. Osyǵan bola bizdiń tuqym óte az, tipti quryp barady.

— Al, Qulja myrza ne aıtar eken? — dedi Teńbil barys yńyrana sóılep.

Sansyz saqınaly ıir-shıyr múıizin bir silkip tastap, apaıtós Qulja kúıis qaıyryp jatqan jerinen asyqpaı túregelip:

— Bizdiń adamnan basqa jaýymyz joq, Barys myrza, — dedi. — Bir jaý bolsa Siz ózińiz bolar edińiz, Barys myrza, biraq siz bizdiń aqsaq-toqsaq, aýrý-syrqaýymyz bolmasa, basqalarymyzǵa tıispeısiz. Qudaı sizge nysap bersin. Al, endi bizdiń osy mekenimizdegi jalǵyz Saryala qazdyń tuqymy úzildi. Álde múmkin Jaratýshy qudirettiń rahymy tússe, tuqymy úzilmes te, kim biledi, — dep Qulja qaıtadan kúıis qaıyra bastady.

Aldyna arqarlardyń Quljasy túsip ketkenine namystanyp, shytynap turǵan Taýteke shydaı almaı, aldyńǵy aıaǵynyń tuıaǵymen tekshe tasty shekip-shekip jiberip, aı múıizdi basyn shaıqap-shaıqap qoıyp:

— Barys myrza, keshirińiz, menen de bir aýyz sóz tyńdańyz, — dep baqyldady. — Osy ókimet biz sıaqtylardy qorǵaıtyn mekeme qurdy dep edi, biraq aldymen bizdi ańdyp atatyndar sol mekemeniń adamdary ma degen kúdigim bar, baq-baq-baq... Al, beıshara Saryala qazdyń Qudaı ımanyn bersin, baq-baq-baq...

Teńbil barys: — Taǵy da kimde qandaı pikir bar? — jan-jaǵyna tańdana qarap qoıdy.

Qońyr aıý qorbań-qorbań etip alǵa shyqty:

— Eger Saryala qaz shynnan ólgen bolsa, óligi sý betine qalqyp shyǵar edi. Myna men kóldiń betine tesile qarap-aq turmyn, eshqandaı belgi joq. Onyń jany aspanǵa ushyp ketti. Qudaı bar bolsa, Saryala qazdyń tuqymy úzilmeýi tıis. Men solaı oılaımyn, — dep qorbańdap baryp ornyna otyrdy.

Teńbil barys jartastan tómenge qaraı úńilip, tekshe tastardyń ústinde shoqıyp-shoqıyp otyrǵan kók qasqyrlardy kórdi.

— Sender munda qaıdan júrsińder? Mundaı bıikke kóterilmeýshi edińder ǵoı, — dep qasqyrlardy jaqtyrmaǵandaı syńaı tanytty Teńbil barys.

Qasqyrlardyń kókjal arlany:

— Ol ras, Teńbil barys, bizdiń mekenimiz tómen, yldı jaqta. Biraq myltyq asynǵan adamdardan kóbinese qorlyq kórgen biz, qasqyrlar áýleti bolamyz. Bıikte osyndaı ań-qustardyń quryltaıy bolyp jatyr degendi alaqanat saýysqannan estip, biz de baryp tyńdaıyq dep kelip edik. Eshkimge zıanymyz joq. Beıbit maqsatpen keldik, — dedi alpaýyt Arlan.

— Bul jıyn bıik shyńnyń mańaıyn mekendeıtin ań-qustardyń marqum Saryala qazdyń janazasyna arnalǵan qaraly jıyny, — dep Teńbil barys tastardyń tekshesinde turyp qasqyrlarǵa eskertý jasap qoıdy. — Osyndaı qıyn-qystaý sátte Kók Bóri atanyń balalary qorqaýlyǵyńdy istep júrmeseń bolǵany, áıteýir.

Kókjal Arlannyń jelke júni tikireıip, Teńbil barystyń myna eskertýine namystanyp qaldy:

— Ol ne degeniń, Teńbil barys myrza, Kók Bóriniń balalaryn «qorqaý» dep qorlama. Biz de, óziń sıaqty baıtaq dalanyń tósinde myń-myńdap jorytqan aqbókenderdiń aýrý-syrqaýyn ǵana qanaǵat tutyp kún kórgen halyqpyz. Biraq bir kezde biz ózimiz asyrap ósirgen adamdar esirdi. Shyqqan tegin, kıesin umytyp ketti. Aqbókendi qyryp saldy. Bizdi de aspannan «vertolet» degen báleden atyp, azaıtty.

Adamdardyń malyn jeseń jegenińdi jelkeńnen shyǵarady.

Sonda ne isteımiz? Qaıda baryp kún kóremiz, Teńbil barys?!

Qabyrǵadan qoıylǵan qaharly suraqqa Teńbil barys ne dep jaýap bererin bilmeı, jany kúızelgendeı yńyrana berdi.

— Obalyń adamdarǵa, — dedi aqyry Teńbil barys. — Adamdardyń aqyly qysqa, bir kezde Kók Túrikterdiń túp atasyn qasqyrlar asyrap, sodan tuqymy ósip ketkenin umytyp ketken. Kók Bóri Kók Túrikterdiń kıesi ǵoı! Sony olar qalaı umytady? A, múmkin adamdarǵa Qudaı aqyl-sana berip, meıirim buıyrtyp, aqbókenderdi endi qyra berýine tıym salyp, dala kıikterin qaıta kóbeıter...

Kók bórilerdiń arlany aspanǵa qarap tumsyǵyn kóterip:

— Ýa, Teńbil barys, aıtqan sózderiń Jaratýshy Qudirettiń qulaǵyna shalynsyn! — dep ozańdata uzaǵynan ulyǵanda shyń-quzdar jamyraı jańǵyryqty.

* * *

Aspan astyn kúńirentip Arlan ulyǵanda, bizdiń attarymyz qulaqtaryn tikshıtip, oqyrynyp, tipti bireýi úreılene sıip-sıip jiberdi.

* * *

Osynyń bári óń men tústiń arasynda ótkendeı tańǵajaıyp kórinister boldy.

Álde men úsh myń metr bıiktikte ókpeme aýa jetpeı qınalyp, uıyqtap qaldym ba?

Úsh salt atty joǵarydan tómen túsip, yldılap kele jatyrmyz.

— Osy men álginde uıyqtaǵan joqpyn ba? — dep suradym qasymdaǵy Asqar men Murattan.

— Joq, — dedi Murat ormanshy betime tańdana qarap.

— Azdap qana kóz shyrymyn alǵan sıaqtysyń... Álginde biz attardy otqa qoıyp, kógaldyń ústinde qısaıyp jatqanda, — dedi Asqar jylqyshy.

— Ań-qustardyń quryltaıy bolǵan sıaqty, — dedim men kúmiljip.

— Ań-qustardyń quryltaıy bolýshy ma edi? — dep tań qaldy Asqar jylqyshy.

— A-a? Qaıdaǵy quryltaı? — dep surady Murat ormanshy.

— E-e, túsim eken ǵoı, — dedim men yńǵaısyzdanyp.

— Qandaı tús kórdiń, aıtsańshy, — dedi Asqar.

Men kórgenimdi túgel aıtyp tizip berdim.

— Mine, qyzyq, — dedi Asqar jylqyshy.

— Bolsa — bolar, — dedi Murat ormanshy. — Óıtkeni Saryala qaz aspannan otqa oranyp, kól ústine shyryldap túskeni ras.

— Úıdeı-úıdeı tastar qulady ǵoı, áıteýir, — dedi Asqar jylqyshy.

— Saryala qazdy atqan adam at-patymen sýǵa qulaǵany da ras. Biraq bári kórinbeı ketti, — dedi Murat ormanshy.

— Munyń bárin men de kórdim, — dedim men. — Aq Teńbil barys bastaǵan jınalys... túsim boldy ǵoı sonda.

Asqar men Murat úndemeı betime qarady. Dál osy kezde tóbemizden Saryala qazdyń tanys daýsy estildi.

— Mynaý sol ma, basqa ma? — dedi Asqar.

— Dál ózi! — dedi Murat ormanshy.

— Qalaısha? — dedi Asqar jylqyshy.

— Bul — Fenıks! — dedi Murat ormanshy.

— Ol ne taǵy da? — dep surady Asqar jylqyshy.

— Órtense, kúlinen qaıta tirilip ketetin sondaı áýlıe qus bolady, — dedi Murat ormanshy.

— Estimegen elde kóp, — dep basyn shaıqady Asqar jylqyshy. Saryala qaz tóbemizden shyryldap ushyp, bizdi ańǵardyń aýzyna deıin shyǵaryp saldy. Japadan-jalǵyz.
Mazmuny

---