InfoHub Logo

Ótken zamanda Ybyraıym degen bir paıǵambardyń túni boıy tisi aýyrypty. Tisiniń aýrýyna shydamaı ol túregep júrip, áıeline:

         — Meniń tisim qatty aýyrdy, sen bir áńgime aıtshy, tisimniń aýyrǵany qoıar ma eken, – depti. Áıeli: «Meniń áńgimem sizdiń aýrýyńyzdy qoıǵyzarlyq qandaı qyzyqty bolar deısiń, odan da osynda kóp jasaǵan qart Sultanhan degen kisi bar, sol kisini shaqyryp bereıin. Sizge áńgime aıtyp bersin», – depti de Sultanhandy shaqyrypty. Sultanhan kelgen soń, Ybyraıym: «Bir áńgime aıtshy, meniń tisimniń aýyrǵany basylar ma eken», – deıdi. «Taqsyr, esitkenimdi aıtaıyn ba, joq kórgenimdi aıtaıyn ba?» – deıdi Sultanhan. «Estigenniń biri ras bolsa, biri beker bolady, odan da kózben kórgendi aıt!» – deıdi Ybyraıym.

         — Jaraıdy, kórgenimdi aıtaıyn, – deıdi, sonda Sultanhan. — Meniń jasym qazirde júz jıyrma beske keldi, o kezde otyzdyń ishindegi kezim, ań aýlap, qus atamyn. Kúnderde bir kúni áıelim qulannyń etine jerik bolyp, qulannyń eti kerek boldy. Atymdy erttep mindim de qulan izdep júrip kettim. Men aralamaǵan shyń, quz qalmady. Ne qıyn taý-tastardy kezdim. Júre-júre elsiz dalaǵa kezdestim. Mańaıǵa kóz jiberip qarap tursam, aıdalada, kóz ushynda bir aq nárse kórinedi. Kelsem tamashalap salǵan bir kúmbez tur, mańynda eshbir qybyrlaǵan jan, ne maldyń izi joq. Elsiz dalada bul ne qylǵan jalǵyz turǵan kúmbez, bul kimniń mekeni dep oıladym. Bir kisige alǵyzbaspyn-aq dep júrgen kezim. Atymdy baılap tastap, úıge kirip kelsem eshbir jan joq, jalǵyz aǵash tósek tur, úlken taı qazanda et asýly. Qısyny kisi bar syqyldy. Keldim de ıesi bolsa keler degen oımen jantaıyp, tórge baryp jata kettim. Bir mezgilde attyń dúbiri estildi, bireý kele jatyr eken dep oıladym. Aıtyp aýyz jınaǵansha esikten eńgezerdeı aq sur jigit kirip keldi de, bir aıaǵy ishte, bir aıaǵy syrtta turyp: «Kim bul úıdegi?» – dep aqyrdy. Baıqaımyn, eger jaǵalasatyn bolsam, shamam keletin túri joq. Sasqanymnan «men» dedim. «Meniń kim?» dedi. «Men – Sultanhanmyn» degenimde, úıge kirip tósegine otyryp, maǵan qazandaǵy etti túsirip ákel dedi. Odan basqa sóz joq, ornymnan turdym. Úlken bir taıdyń eti syıarlyq aǵash astaý tur eken, etti soǵan toltyryp, zorǵa kóterip ákelip aldyna qoıdym. Bar aıtqany: «Kel, otyr, je». Ol da etti týrap jep otyr, men de týrap jep otyrmyn. Bir mezgilde ezý tartyp kúlgendeı boldy. Úreıim ushyp, zárem ketip otyrǵan basym, kúlgenine boıym úırenip, kóńilim ornyna túskendeı boldy.

         — Taqsyr, jylaǵandy surama, kúlgendi sura degen edi, nege kúldińiz? – dedim.

         — Ajalyń joq eken, atyńnyń atyma uıqastyǵynyń arqasynda ǵana aman qaldyń.

         — Atyńyz kim edi?

         — Atym - Shamhan.

         Qaıtyp basqa sóz suraýǵa dármen joq. Bir jerin basyp, ashýlandyryp alamyn ba dep, tamaqty jep bolǵan soń, ketýge yńǵaılandym.

         — Neǵyp júrgen adamsyń? – dedi.

         — Bir qulan izdep júrgen adam edim, áıelim qulannyń etine jerik bolyp...

         — Endeshe, kishkene toqtaı tur, men ustap ákep bereıin, – dep Shamhan atyna mindi de ketip qaldy. Kóp keshikken joq, bir top qulannyń qysyraǵyn (úıirin) aıdap keldi de, maǵan bir qysyrdyń taıyn ustap berdi. Asaý qulan tartynyp jetekke júrmegen soń, at ústinen taqymyna basyp, bir qatar jerge sheıin shyǵaryp saldy da ózime berip, «qosh» dedi de qaıtyp ketti.

         Bylaı shyǵyp oıǵa tústim. Bul ne qylǵan elsiz dalany jalǵyz meken qylyp jatqan adam? Atym Shamhan dedi. Odan basqa eshbir jón-josyǵyn bilgenim joq. Tipti úıge barǵanda qatynyma aıtsam, ol ne qylǵan adam eken dese, ne aıtamyn? Qoı, odan da men qaıta burylyp, jaıyn bileıin, eń qıyn qylǵanda basymdy alar. «Sózden jeńilgenim qıyn bolar» degen oımen qaıta burylyp, bir qatar jerge uzap ketken adamnyń artynan aıqaı salyp edim, toqtap, maǵan burylyp keldi.

         — Taqsyr, Shamhan, sizdiń atyńyzdan basqa jónińizdi bilmedim. «Myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil» degen edi, múmkin bolsa sizdiń jónińizdi bilgim keledi.

         — Durys, olaı bolsa, myna qulandy qoıa ber de úıge júr. Men sizge barlyq jaı-kúıimdi aıtaıyn, – dedi Shamhan. Qulandy qoıa berip, erip úıine keldim. Bir qulannyń semiz taıyn ákeldi, ekeýlep soıdyq, etin asyp qoıyp áńgimege kiristik.

         — Men osy eldegi bir baıdyn balasy edim, jalǵyz sheshem ǵana bar. Osy eldiń hanynyń qyzy Aısulý degen maǵan ǵashyq, men oǵan ǵashyqpyn. Meniń óz boıyma daryǵan azyraq batyrlyǵym da bar. Ol Aısulýǵa ǵashyq qalmaq hanynyń balasy Joras degen bar. Bizdiń hannyń qyzyn kelip surasa, han:

         — Men zaty basqa qalmaqqa qyz bermeımin, – deıdi. Oǵan ashýlanǵan qalmaq: «Tóbeńe ásker oınatyp qyzyńdy tartyp alamyn» degen. Han qoryqqanynan qalmaqqa bereıin dese qyzy kónbeıdi, maǵan bereıin dese, ákesi qalmaqtan qorqady. Sonymen han maǵan kisi salypty: «Meni kalmaqtan qutqaryp, Aısulýdy ózi alsyn», – depti. Sonymen sheshemdi mal-múlkimen elge tastap, qalyn qalmaqtyń jolyn tosyp jatqan jaıym osy. Qalmaqtyń keler mezgili ótken jazǵyturym edi, onda kelmedi, endigi kelmegi osy kúz. Bir kelse osy kúzde kelmek, úsh jyl kútpek hanǵa bergen ýádem bar.

         — Úsh jylda qalmaq kelip, menimen soǵys salmaq. Qyzdy jeńgenimiz almaqpyz, – dedi Shamhan. Sol arada ekeýimiz ómirlik dos boldyq. Men kelesi kúzde kelip, habaryn bilmek bolyp ýaǵdalastym. Erteńinde jáne bir qulannyń taıyn ákep berdi. «Qosh» aıtysyp elime qaıtyp kettim.

         Tiri kisiniń jumysy bite me, ár nársege aınalyp, Shamhannyń kúz kelersiń degenin umytyp ketippin. Keler jazdyń ortasynda esime túspesi bar ma! Kúz taqalyp edi. «Endi Shamhanǵa ne betimdi aıtamyn! Qoı, aıtysqan sóz, alysqan qol bar edi ǵoı, ne de bolsa bir habaryn bilip qaıtaıyn» degen oımen atyma minip júrip kettim. Aramyz birneshe kúnshilik jer edi. Belgili, manaǵy kúmbezge keldim. Kelsem baıaǵy qalpy Shamhan úıde joq, keler dep kútip jattym. Bir mezgilde Shamhan da keldi. Amandasqan soń qalmaqtyń áli kúnge kelmegenin aıtty. «Endi bir kelse osy kúz kele me dep turmyn, aqyrǵy ýádesi osy kúz», – dedi Shamhan.      

         Sonymen bir aıdaı sonda jattym. Taýǵa shyǵyp men qaraýyldaımyn, túnde Shamhannyń ózi qaraýylǵa shyǵady. Qońyr kúz. Bir kúni tús mezgilinde qaraýylda tursam, kún-shyǵys jaqtan qalmaqtyń qalyń qoly kele jatyr eken. Keldim de, Shamhanǵa habar berdim. Qarý-jaraǵyn asynyp, Shamhan aldynan qarsy shyqpaq boldy. Men de qamdanyp edim. «Sen barma, eger ólsek, bireýmiz óleıik. Bolmasa men ózim de qalmaqqa alǵyzbaspyn», – dep, dosym bolmady. Amalym bar ma, úıde qaldym. Qalmaqtyń aldynan shyǵýǵa astynda ózine senimdi qoıandaı aqboz aty bar Shamhan júrip ketti. Ol kúni kelmedi. Kún kesh boldy. Erte turyp qaraýylǵa shyǵyp qarasam, keshegi qalmaqtyń kóp qoly kórinbeıdi, hannyń aýyly jaǵyna qarap tursam, bir  jalǵyz atty kórinedi. Kim eken dep aldynan qarsy júrdim. Baıqasam mingeni Shamhannyń aty sıaqty, biraq ústindegi kisisi oǵan uksamaıdy. Shamhan ólgen eken, ne qolǵa túsken eken dep shoshydym. Jaqyndap kele jatqan adamǵa: «Shamhannyń atyn minip júrgen sen kimsiń?» degenimde: «Oı, Shamhanymdy biletin sen kim ediń?» – dep álgi jylap qoıa berdi. Sóıtsem ol Aısulý qyz eken. Búgin tań ata qalmaqtyń hany: «Shamhandy óltirdik, sengeniń Shamhan edi. Endi qyzyńdy berseń de beresiń, bermeseń de beresiń», – dep qysym salyp jatyr. Eger meni alatyn bolsa, meniń bir tilegim bar: maǵan Shamhannyń atyn bersin. Men baryp, Shamhandy óltirgen jerin kózimmen kóreıin de qaıtyp kelip tıeıin» degen eken. Aısulýdyń ondaǵy oıy eger Shamhan anyq ólgen bolsa, kózimmen kóreıin de basymdy qalmaqtan alyp qashyp qańǵyryp óleıin degen maqsat eken. Qalmaqtar jalǵyz áıel qaıda barady deısiń dep, atty berip qoıa bergen eken.

         Ekeýmiz «Shamhan teginde ólgen ǵoı, bolmasa olardyń qolyna onyń aty qalaısha túsedi: júr, soǵys salǵan jerin kóreıik» destik. Qalmaqtar Shamhannyń aldynan or qazyp, soǵysypty. Túnde kóp ásker qyrylyp qashypty. Qashqan qalmaqtardy qýyp kele jatyp, álgi ordyń tusyna kelgende Shamhannyń astyndaǵy aty qarǵyp ordyń ar jaǵyna túsipti de, ózi baıqaýsyzda orǵa túsip qalǵan eken. Iesi orǵa túsip oınaqshyp shyqqan atty qalmaqtar ustap alyp hanǵa belgi ǵyp aparǵan eken. Shamhan qalmaqqa jeńgizbese kerek edi. Qapylysta orǵa túsip qaldy ma degen oımen, qyz eriniń artyna uzyn jibek arqan bóktere shyqqan eken. Biz ordy kórgen soń, Shamhannyń atyn atap ordyń eki jaǵyna shyǵyp alyp aıǵaı saldyq. Bir mezgilde bir dybys estilgendeı boldy. Or sondaılyq tereń qazylmaǵan eken. Tiri ekenin bilip qýanyp, tusyna kelip arqan tastadyq, biraq ekeýimiz tarta almadyq. «Atymnyń quıryǵyna baıla» degen daýys estildi. Arqandy atynyń quıryǵyna baıladyq ta atty jetelep, Shamhandy aman-esen ordan alyp shyqtyq. Qýanyshymyz qoınymyzǵa syımady. Shamhan óz atyna mindi, Aısulý meniń aldyma mindi. Úsheýimiz Shamhannyń mekenine kele jatsaq, Shamhannyń qorasynyń sharbaǵynda eki qara kók at baılaýly tur. Shamhan maǵan attyń bireýin sheship alyp kel dep edi, barsam temir shynjyrmen kilttep baılap qoıǵan eken, shynjyrdan bosatyp ala almadym. «Aı, er emessiń-aý» dep, Shamhan bardy da shynjyrdy bir tartyp úzip attyń birin alyp kelip, qyzdy mingize bergende, artymyzda tasada qalmaqtyń qoly ańdyp tur eken, bizge qaraı at qoıyp qaldy. Bet-betimizben aralasyp kettik, bir-birimizdiń qaıda ekendigimizdi bilmeımiz. Bet kelgendi qylyshpen shaýyp, basymdy qorǵap júrmin. Kúni-túni soǵystan tań ata qalmaqtyń qyrylǵany qyryldy, tirisi qashty. Bir mezgilde esimdi jısam ólgen qalmaq tóbe bolǵan, ár jerime jara túsken, qaljyrap qalyppyn. Sýdyń jaǵasyna kelip, bet-qolymnyń qandaryn jýyp, jaralarymdy baılap tursam, Aısulý kele jatyr. Kele «Shamhandy kórdiń be» deıdi.

         — Joq.

         — Aı, sol Shamhan óldi-aý, deımin, óıtkeni túnde kózime qan tolyp, bireý qarsy kelgende, ıyǵyn ala shaptym, jyǵylmady. Odan moıyn tustan qylyshpen shapqanymda ázer degende atynan qulap edi, óńge qarsy kelgender bir urǵanymnan jyǵylyp edi. Aı sol Shamhan bolmasa ıgi edi dep, jylap qoıa berdi. Ekeýimiz ólikterdiń arasyn qarap júrsek, Shamhan ólip jatyr, aıtqanyndaı ıyǵynan bir shapqan, moınynan bir shapqan eken. Sol arada qyz: «Munan qalyp men ne bolamyn», – dep, qanjarmen ózin-ózi óltirmek bolyp edi, qolyn bosatpadym. — Aqymaq bolma, janyń ashysa, Shamhandy kúmbezge aparyp taza arýlap, jerleıik,– degen soń qyz ılanyp, ekeýimiz kóterip ákelip tósegine jatqyzdyq. Qyz «endi maǵan ruksat ber, tirisinde qosyla almadym, biraz janyna jatyp maýqymdy basaıyn» dedi. Men «durys» dep ruqsat berdim. Qyz jylap, Shamhandy qushaqtap jatty. Sol ýaqytta men namaz oqıyn dep tysqa shyǵyp, qaıtyp kelsem ózin-ózi baýyzdap qyz da ólip qalypty. Amalym bar ma, jylap-jylap adam kirmesteı etip kúmbezdi bekitip, elime qaıttym.

         Qaıran eki ǵashyqtyń tiri ýaqytynda qosyla almaǵany, qyzdyń sondaılyq batyrlyǵy kúni búginge deıin esimnen ketpeıdi, – dedi Sultanhan. Sonda Ybyraıym:

         — Bilesiz be, buǵan qansha jyl boldy? – dedi.

         — Mólsheri seksen jyl shamasyndaı bolý kerek, – dedi Sultanhan.

Qansha adamdarmen, Sultanhandy basshy ǵyp, Ybyraıym Shamhan men Aısulý qoıylǵan kúmbezdi izdedi. Jer ózgerip ketken, mólsherlep kelip bir dóńdi qazsa, kúmbezdiń tóbesi eken. Aınala qazyp kúmbezdiń esigin taýyp alyp, ishine ense, ekeýi búgin ólgen ólikteı sartap bolyp jatyr eken. Sol jerde ekeýi tirilipti. Sultanhan Shamhanǵa:

         — Men seni ádeıi izdep keldim. Sultanhan dosyńmyn, – deıdi.

         — Joq, sen kárisiń, ol mendeı jas bolatyn,– dep Shamhan tanymaıdy.

Neshe jyl jatqandaryn bilmeıdi, ózderi beıne bir tún uıyqtap turǵan adamdardaı, sol jas qalpynda tirilip, ómirdi qaıta bastapty desedi.

---