InfoHub Logo

Naǵyz nar týǵandar elin órkenıet órine óristetpek. Bul – haq!

Biz sóz etkeli otyrǵan Jumat Shanın de eliniń rýh kerýenin bastaǵan birtýar azamat edi. Tarıh solaı deıdi.

Eń aýyr ókinish - qazaqtyń marqasqa ulyn qıly zaman qylyshymen qıyp túsirdi - «Spektákldi 10 mınýtqa ádeıi kesh bastady, Stalınge qastandyq jasamaq boldy» degen jala jabylyp, atylyp ketti.

Bul týraly jáne Shanınder áýleti jaıly atasynyń mereıtoıyna arnaıy kelgen qoǵam qaıratkeri, rejıser, dramatýrg, akter Bolat Shanın suhbat barysynda áńgimeledi...

- Atamekenge qosh keldińiz, Bolat aǵa!

Shana áýleti men Jumat Turǵynbaıulynyń taǵdyr-talaıy haqynda bilgimiz kelgeni kóp edi...

- Jumat atamyz Baıanaýyldaǵy Jeltaýdyń baýyryndaǵy Qaratal qystaýynda 1892 jyly týǵan eken. Arǵy atamyz Qojamberdi degen batyr adam bolypty. Bergi atamyz Shana bes aǵaıyndy eken.

Atamyz darynymen, alǵyrlyǵymen mańaıyn moıyndatqan, ónerpaz adam bolǵan. Shanadan - Turǵynbaı, Turǵynbaıdan - Jumat pen Ákish týady.

Shana áýleti óz eńbekterimen kún kórgen, turmystary kedeı bolǵan. Az ǵana malmen jaǵdaılary túzelmeıtinin bilgen soń, Shana áýleti basqa kásip izdeıdi.

Sóıtip olar týǵan jeri Jeltaýdy tastap, Shóptikólge keledi. Mundaǵy jańa ashylǵan shahtaǵa túsedi.

Ol kezde shahtanyń jumysy adam tózgisiz aýyr bolǵan. Azapty kásiptiń zeınetin kóre almaı, aqyry olar Kerekýge kelse kerek.

Biri aǵash shaýyp, biri úı salyp degendeı, eńbek etedi. Aǵaıyndylardyń arasyndaǵy eń qarýlysy, palýan bitimdi Turǵynbaı arqasyna ershik baılap, kemeden júk tasıdy.

Aqyry turmystary jaqsaryp, bes par ógiz ben arba qurap alady. Jumattyń anasy Qalıanyń tórkin jurtynan ánshi, kúıshi, ónerpazdar kóp bolypty.

Bala Jumattyń ónerge beıimdigin, alǵyrlyǵyn erte baıqaǵan naǵashysy Altybaı dombyra tartýǵa baýlyp, ásirese Táttimbettiń syrly kúılerin, Birjannyń ánderin bilgeninshe úıretken deıdi.

Keıin Ertis boıyna Qarjastardyń ortasyna kóshken Shana áýleti munda da kóp eńbektenip, aǵash kesip, ony jaryp, keptirip, Omby qalasyna aparyp satýmen aınalysady.

Bala Jumat jataq ómirine beıimdelip, jumysqa jegiledi. Qyr saharasyndaǵy beıqam ómirden góri tirshiliktiń qatal qalybyna túsip, qatarlastarynan erterek erjetedi. Jumattyń qara jumystan góri jazý-syzýǵa, ónerge eptiligin baıqaǵan Turǵynbaı balasyn oqytsam dep armandaıdy. Ombyǵa baryp-kelip júrip, oryssha azdap til syndyrǵan Jumatty Omby ýezi Tánen bolysy Qarjas aýylyndaǵy tatar muǵalimge beredi.

Ol jerde Jumat orys alfavıtin úırenip, óz betinshe kitap oqı bastaıdy, keıin Ombyda oqýdy maqsat etedi. Sóıtip, 1913 jyly jıyrmadan jańa asqan shaǵynda Ombyǵa keledi. Omby o zamanda patshaly Reseıdiń eń iri shaharynyń biri bolǵan.

Gımnazıa, ýchılıshe, kadet korpýsy, bastaýysh mektepteri, teatry jumys istep turǵan. Munda kelgen soń Jumat kóp qıyndyq kórip, aqyry bir zaýytqa jumysshy bolyp ornalasady. Aldy-artyn sholyp, mamandyq alýdy kózdeıdi.

Bolmashy eńbekaqysynyń ekiden bir bóligin orys muǵalimine berip, orys tilin, arıfmetıkany, basqa da pánderdi úırenedi. Bul jyldary Ombyda qazaqtyń bilim men ónerge umtylǵan talaı-talaı jastary oqýda bolǵan. Omby semınarıasynda bilim alyp júrgen Sáken Seıfýllın, Nyǵmet Nurmaqovtarmen tanysyp, aralasady.

- Iaǵnı iri shahar Jumat Shanınniń óner-bilim órisine jol ashqan ǵoı...

- Árıne. İzdengish jas jigit orys ónerine den qoıyp, az ýaqytta mandolın, skrıpka oınaýdy úırenip alady, semınarıadaǵy saýyq keshterine barady.

Zaýytta jumys istep ári muǵalim jaldap oqyǵan Jumat atam 1915 jyly esepshiler daıyndaıtyn kýrsqa túsip, kelesi jyly bitirip, zaýyttaǵy bas esepshiniń kómekshisi bolady.

Bul qandy 1916 jyl edi. Zaýytta belsendi, kózi ashyq jastardyń qataryna qosylǵan Jumat tóńkerisshil rýhtaǵy jumysshylardyń bel ortasynda bolyp, kóp oqıdy, jan-jaqty izdenedi.

Alaıda kúnbatys maıdanda ábden tıtyqtaǵan patsha úkimeti qazaqtan ásker alý nıetine kirisedi. Solardyń qataryna ózge jumysshylarmen birge Jumat atam da ilikse kerek.

Orys tilin jetik bilgen, taptyq aıqastyń ystyq-sýyǵyn kórip ysylǵan Jumat Shanın zulymdyqqa qarsy turýshylardyń qatarynan tabylyp, kóshbasshy bolady. Ol jaqtaǵy adam tózgisiz mehnattan aqpan tóńkerisi qutqarady. Patsha taǵynan tóńkerilip túsip, maıdandaǵylardyń kúni týady, sóıtip 1917 jyly maıdandaǵy jas jigitter oralady. Tóńkeris qazaq dalasyna da keń jaıylady.

Jumattyń týystary bul kezde qaıtadan Jeltaýǵa oralyp, jańa kásip – jer jyrtyp, egin salýǵa kirisken eken. Sol jyly Jumat atam Jeltaýdan júz shaqyrym jerdegi Qarqaraly qalasyna kelip, ýezik kooperatıvke esepshi bolyp ornalasady. - Sózińiz aýzyńyzda, jalpy Shanınniń ónerge degen umtylysy osy Qarqaraly jerinen bastaý aldy desedi...

Sol jyldary «Arqalyq batyr» pesasyn da jazǵan eken... - Iá, solaı. Qaz daýysty Qazbek bıdiń mektebi ornyqqan elde Jumat atamyz qazaqtyń úlken bir rýhanı áleminiń esigin ashqandaı bolypty. Ónerdiń bar salasy birikken qazaq teatryn ashsa degen armany qanattana túsedi. Keıin qazaqtyń tuńǵysh artıseriniń biri bolǵan súıikti jary Janbıkemen kezdesip, shańyraq kóteredi. 1920 jyly Komýnıstik partıa qataryna ótedi. Kelesi jyly Pavlodar ýezik partıa komıtetiniń múshesi, al 1922 jyly prezıdıým múshesi bolyp saılanady.

Jalpy, Jumat atamyz birqatar jaýapty qyzmetter atqarǵan eken. 1922 jyly Semeı gýbernıalyq partıa komıtetiniń usynysy boıynsha Zaısan ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanady. Keńes ókimetin ornyqtyrý, t.b. qaýyrt jumystarǵa aralasa júrip, el ishindegi ánshi, kúıshi, qusbegi, jyrshylarmen tanysyp, bilisedi.

Jańaǵy aıtqan Arqalyq batyr jyryn osy Semeı aımaǵynda Zaısandaǵy kúmis kómeı jyraý, aqyn Erjannan estip, jazyp alady. Keıin osynyń negizinde óziniń ataqty «Arqalyq batyr» tragedıasyn jazdy. Joǵaryda aıtqanymdaı, Jumat ata jaýapty qyzmetterde júrip, ara-arasynda shyǵarmashylyqqa da bet burǵan. Mysaly, Semeıde shyqqan «Tań» atty jýrnalda 1925 jyly «Torsyqbaı qý» atty bir bólimdi pesasyn jarıalaıdy. Zaısannan ákelgen «Arqalyq batyr» tragedıasyn 1924 jyly jergilikti ónerpazdardyń qatysýymen qalalyq klýb sahnasyna qoıady. 1920 jyly Semeıde qurylǵan «Es-aımaq» dramalyq trýppasynyń kórkemdik jaǵyn basqarady. Onyń rejıssýrasymen M.Áýezovtiń «Eńlik-Kebegi», S.Seıfýllınniń «Qyzyl suńqarlary» qoıylady.

Sóıtip Jumat Shanınniń jaqsy ataǵy búkil Qazaqstanǵa jaıylady. Keıin oqý komısarıatynyń arnaýly qaýlysymen Qyzylordaǵa shaqyrylady. Otyzdyń ústine jańa shyqqan Jumat Shanın osy elde ult teatryn qurýǵa belsene kirisedi. Aqyry irgetasyn qalap, Qyzylorda teatry V.Shekspırdiń «Gamletin», A.S.Pýshkınniń «Sarań seri», B.Maılınniń «Maıdan», İ.Jansúgirovtiń «Kek» pesalaryn sahnalaıdy.

- Sonda oqý - aǵartý men teatr óneri bir salada bolǵan ba?

- Iá, ulttyq teatrdyń qurylýyna, sátti bolýyna Qazaqstan komýnıstik partıasy men Halyq aǵartý komısarıaty basshylyq etken.

Bolashaq teatr oıyndaryna ónerge ebi barlardy ǵana emes, eldi oqýǵa shaqyrýǵa da myqty qural retinde paıdalanǵan. Buǵan Aǵartý komısarıaty da myqtap kirisken.

Semeı gýbernıasynan da artıser shaqyrylǵan eken. Olardyń qatarynda Qashaýbaıuly Ámire, Baızaquly Isa, Muńaıtpasuly Qajymuqan, Qýanyshbaıuly Qalybek, Maıra ánshi bolǵan.

Bul týraly «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1925 jylǵy 29 qazandaǵy sanynda aqparat berilgen eken. Sóıtip, J.Shanın 1925 jyldyń 5 qazanynan bastap tuńǵysh qazaq drama teatrynyń dırektory ári kórkemdik jetekshisi bolyp qyzmetine kirisedi.

Sonda osy teatrdyń bas rejıseri S.Qojamqulov alǵashqy artıseri bolyp Á.Qashaýbaev, I.Baızaqov, Q.Jandarbekov, E.Ómirzaqov, A.Abdýllın, R.Imanbaev, J.Manabaeva jumysqa alynǵan.

Jumat Shanınniń ómirindegi eleýli oqıǵanyń biri onyń rejıserlik eńbegi men ulttyq teatr qurýdaǵy asa qomaqty eńbegi elenip, 1933 jyly «Qaz ASSR-niń Halyq artısi» ataǵynyń berilýi edi.

Bul ataq tarıhta tuńǵysh ret Jumat Shanınge jáne Elýbaı Ómirzaqovqa berilgen. - Shanınderdiń Shymkent jerine qonys aýdarýyna sebep bolǵan oqıǵany aıtyp berseńiz...

- 1936 jyly Moskvada qazaq ádebıeti men óneriniń birinshi dekadasy ótkeni belgili. Mine, osy sharaǵa Jumat atam bastaǵan eki vagon artıs qatysty. Olardyń qatarynda Kúlásh, Qanybek Baıseıitovter, Qurmanbek Jandarbekov, Sáken Seıfýllın, t.b. qazaqtyń zıaly azamattary bolǵan eken.

Osy saparda atamyz Anton Chehovtyń jubaıy Knıpper Chehova, Konstantın Stanıslavskıı, Lýnacharskıımen tanysyp, keıin olarmen hat jazysyp turǵan.

Shymkent jerine ketýge ne sebep degen oqıǵa da osy Moskva saparyna baılanysty boldy. Men atamnyń osynaý qıyn taǵdyry bolǵan jaǵdaıdy izdestirdim. Sodan sol kezdegi «KGB»-nyń muraǵatynan Moskva sapary jaıly qujattardy óz kózimmen kórip qaıttym.

Bir qujatta bylaı delinipti: «Vy, Shanın Djýmat, Saken Seıfýllın, Temırbek Jýrgenov spesıalno zaderjalı zanavesa pervogo spektaklá v Moskve, «Kyz Jıbek». Pochemý zaderjalı otkrytıe zanavesa na 10 mınýt? Vy okazyvaetsá vtroem hotelı sovershıt pokýshenıe na I.V.Stalına!!!» degen sózder. Sonda: «Sebebi úsheýimiz sol on mınýttyń ishinde ekinshi qabatqa kóterilip, Stalındi atyp ketpekshi boldyq» dep atama «túsinikteme» jazdyrady. «Atamdy sonda ne úshin atqan?» - dep surasam, «Túsiniktemede jazylyp turǵan joq pa?!»-dedi álgi áıel.

Qujatta Júrgenov pen Seıfýllınniń de isi tirkelgen eken. Ony oqytpaı qoıdy. Bir kezde meni baqylap otyrǵan áıel syrtqa shyǵyp ketti. Sol kezde ekeýiniń qujatyna kóz júgirtip shyqtym. Qudaı-aı, úsheýiniń túsiniktemesi bir adamnyń qolymen jazylǵan eken ǵoı. Úsheýiniń de jaýaby birdeı. Tek sońyna úsheýine kúshtep qol qoıdyrǵan. Atam bir bet qaǵazǵa ómirbaıanyn óz qolymen jazyp ótkizgen eken. Túsinikteme jazylǵan jazý ekeýi eki bólek.

- Sonda spektáklge Stalın de barǵan ba?

- Joq, ol ekinshi qoıylymyna barǵan eken.

Birinshisinde bolmaǵan ǵoı. Bul tergeý-tekserý Moskva saparynan keıin bastalǵan bolý kerek. Qýdalaýǵa túskennen keıin atam bir jyldaı Qyrǵyzstannyń sol kezdegi astanasy Frýnzede (qazirgi Bishkek) bir jyldaı turyp, qyrǵyz teatrynyń ashylýyna yqpal etken.

Ony búkil qyrǵyz moıyndaıdy. Almatydaǵy Lermontov atyndaǵy orys drama teatrynyń ashylýyna da yqpal etken, búgingi qazaqtyń akademıalyq opera jáne balet tearynyń irgetasyn qalaǵan da - Jumat Shanın. Sosyn Oralǵa qonys aýdaryp, sonda qyzmet etip júrgende ustalǵan eken. Almatydaǵy qazirgi UQK-niń jertólesindegi abaqtyǵa jabylǵan.

Osyny oqyǵannan keıin biraz ýaqyt ornymnan qozǵalmaı turyp qaldym. Mundaı da jala bolady eken dep qatty tańyrqadym. Bul áıteýir qazaqtyń zıaly, oqyǵan, bilimdi adamdarynyń kózin qurtý saıasatymen jasalǵan is qoı. Sodan atamyz osy jalamen 1938 jyldyń 26 aqpanynda 46 jasynda atylǵan. - Jerlengen jerin bile-sizder me?

- Joq, bile almadyq. Atylǵannan keıin 2-3 kúnnen soń «Shanınder Almatydan 24 saǵattyń ishinde ketsin» degen ókim shyǵypty.

Sonda Jumat atamnyń inisi Ákish ákem Qasymhandy (Jumattyń uly) alyp, kúnniń sýyǵynda eshqandaı tanys-bilisi joq Shymkentke keledi. Osylaısha Shanınniń urpaqtary Shymkentte qalyp qoıǵan. - Sodan... - Sodan Ákish atamyz jubaıy Mákish ájemizben birge Shymkent qalasynda ashylǵan qazirgi Jumat Shanın atyndaǵy qazaq drama teatrynyń artıseri bolyp eńbek etti. Ónerli áýlette dúnıege kelgen ákem Qasymhan da áke-aǵalarynyń jolyn qýdy.

Ol Shymkent oblystyq drama teatry qurylǵan kúnnen bastap 1969 jylǵa deıin jumys istedi. 1955 jyly teatrda tuńǵysh ret Shoqan Ýálıhanovtyń rólin beıneledi. Oǵan deıin qazaq sahnasynda Shoqannyń róli shyqpaǵan eken. Sol spektákldiń tusaýkeserine «Aqqan juldyz» romanynyń avtory, belgili jazýshy Sábıt Muqanov qatysypty. Qasymhan Jumatuly «Arshyn-Malalan», «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Jalbyr» qoıylymdarynda bas rólderdi beınelegen.

Ol artıs, rejıser ǵana emes, sonymen qatar qazaq kınemotografıasynyń Altyn qoryna engen fılmderde oınady. 1957 jyly túsirilgen «Botagóz» fılminde Búrkitbaı, 1964 jyly Sháken Aımanovpen birge «Aldar Kóse» fılmine tústi. Sháken aǵa Qasymhandy týǵan inisindeı jaqsy kórip, ónerin joǵary baǵalaǵan eken. Sondaı-aq Shámshi aǵamyz da bizdiń úıge qonaqqa jıi kelip turatyn. Kompozıtordyń biraz ánderi bizdiń úıde jazyldy.

- Qandaı ánder eken?

- Qazir elimizdiń Ánuranyna aınalǵan «Meniń Qazaqstanym»!

Ákem akkardeon tartatyn. Men mektepke barmaı turyp, ol alpysynshy jyldardyń basy edi, osy ándi dıvanda otyryp shyrqap, Shámshi aǵany «jylatqam». Sonda... oılap otyrsam, «Meniń Qazaqstanymnyń» alǵashqy oryndaýshysy men bolyppyn ǵoı. Qazir Shymkent qalasyndaǵy biz turǵan úıge ákemizge eskertkish taqta ornatylǵan.

- Tamasha! Endi bir saýal: Sizdiń ákeńiz Qasymhan sonda Ákishtiń balasymyn dep eseptegen be?

Muny bilgen be eken?

- Solaı bolyp tur ǵoı. Jer aýdarý týraly ókim shyqqannan keıin Jumattyń inisi Ákish atam Qasymhandy alyp, Shymkentke kóshti dedim ǵoı.

Al Jumattyń áıeli, meniń ájem Janbıke «halyq jaýynyń» áıeli retinde ALJIR-ge aıdalypty. Ol da aktrısa bolǵan. Sodan Ákish meniń ákemdi óz atyna jazdyryp alǵan. Ákem maǵan eshýaqytta óziniń Jumattyń balasy ekenin aıtpady. Ózin asyrap, jetkizgen Ákishtiń balasymyn dep sanady.

Meniń 13 jasymda ákem Qasymhan ómirden ótti. Beıitiniń basyna da «Qasymhan Ákishuly» dep jazyldy. Al men ózimniń Jumat Shanınniń nemeresi ekenimdi alǵash ret Qapan Badyrovtan estidim.

Keıin anam da Qapan aǵanyń sózin rastady. Janbıke ájemizdiń sińlisi Márzıa apa da meni «Janbıkemniń nemeresi» dep jaqsy kórdi. Janbıke ájemniń eki sińlisi Qapıza men Márzıa da aktrısa bolǵan. Qapıza - Atyǵaı Shanınniń jubaıy.

Bir otbasynyń eki qyzy Shanınder áýletine kelin bolǵan ǵoı. Ákem Qasymhan negizinde shyndyqty 1963 jyly bilgen eken. Sol jyly ákem Qasymhan, Ákish atam, apam, anam, ápkem – bárimiz Qaraǵandyǵa bardyq.

Sonda Jumat atanyń áıeli, ıaǵnı Janbıkeniń sińlisi Márzıa aldymyzdan shyqty. «Seni anań kútti ǵoı, nege kelmediń, balam?» dep jylap jiberdi. Sóıtsek, 1953 jyly I.Stalın qaıtys bolǵan soń Janbıke anamyz ALJIR-den bosap, sińlisiniń qolyna Qaraǵandyǵa keledi. Alaıda bir jyldan soń qaıtys bolady. Ol qamaýǵa alynǵanda Márzıa apamyz bul habardy Shymkentke telegrammamen jibergen eken.

Biraq Ákish ata men Mákish apa bul habardy Qasymhannan jasyryp qalypty. Ákemizdi de alyp ketedi dep qoryqqan bolar. Qasymhan sonda anama jylap: «Olar bizden nege jasyrdy, shyndyqty bilgen kúnniń ózinde men olardan eshqaıda ketpeıtin edim ǵoı.

Óıtkeni olar meni tárbıelep, ósirdi» depti. Sóıtip, «halyq jaýynyń» áıeli degen jalamen túrmege jabylyp, keıin bosaǵan Janbıke anamyz týǵan balasy Qasymhandy kóre almaı, armanda kóz jumǵan eken. Atam partıa qatarynda qyzmet etti, qazaq zıalylarynyń kózin qurtýǵa barynsha tyrysqan Ejov, Berıalardyń qaramaǵynda bolǵan. Qaıym Muhamethanovtyń úıinde bolǵanymda ol kisi maǵan Ejov, Berıalardyń qazaq zıalylaryna kórsetken qıanatyn jylap otyryp aıtqan edi.

Sol úıden atamnyń Ejovtarmen túsken sýretin kórgenmin.

- Jumat atanyń sizdiń ákeńizden basqa balalary boldy ma eken?

- Iá, bolǵan. Qasymhannan basqa eki balasy boldy.

1927 jyly qazaq teatrynyń kórkemdik jetekshisi Jumat Shanın qazaq zıalylarynan qurylǵan delegasıany bastap Moskvaǵa etnografıalyq kórmege qatysýǵa barady.

Delegasıa quramynda Á.Qashaýbaev, I.Baızaqov, Q.Qýanyshbaev, S.Qojamqulov, jubaıy Janbıke anamyz bolǵan. Anamyzdyń qolynda qundaqtaýly balasy bar eken.

Esimi – Aıan. Ol kezde poıyz Moskvaǵa 5-6 kún júrip barady deıdi. Jolda sábı aýyryp, qaıtys bolady. Sonda erli-zaıyptylar qaıǵydan qan jutyp tursa da, jolserikten náresteniń jansyz denesin jasyrady.

Jumat atam: «Bildirmeıik. Qalaıda qazaq ónerin Máskeýde kórsetýimiz kerek» depti. Janbıke anamyz jansyz balasyn qushaqtaǵan kúıi Moskvaǵa jetipti.

Poıyzdan túse sala balany musylmandardyń zıratyna aparyp jerlepti. Eger balanyń shetinep ketkenin bilse, ekeýin poıyzdan túsirip keter edi. Al delegasıany bastap bara jatqan ári oryssha biletin adam atam ǵana bolsa kerek.

Sony túsingen Jumat Shanın jeke basynyń qaıǵysyn qazaqtyń múddesi úshin jasyra bilgen.

Qandaı jankeshtilik deseńizshi?!

Sol kórmeden soń Ámire Qashaýbaev Parıjde óner kórsetýge joldama alǵan eken. Muny men Elýbaı Ómirzaqovtyń esteliginen bildim. Jumat atanyń Raýypbek degen uly bolǵan. Ol - qazaqtan shyqqan tuńǵysh skrıpkashy.

Almatyda, Moskvada mýzykalyq ýchılıshede oqyǵan. Qazir qazaqtyń tuńǵysh skrıpkashysy Aıtkesh Tolǵanbaev deıdi.

Birde Aıtkesh aǵanyń ózi kelip: «Aınalaıyn, qazaqtyń tuńǵysh skrıpkashysy men emes, seniń ákeńniń aǵasy Raýypbek», - dep kózine jas alǵan edi. Aıtkesh aǵa soǵysta tutqynda bolǵan. Tutqyndaǵy qazaqqa nemister skrıpka tartqyzyp qoıady eken.

Soǵys bitken soń jumys istep júrgen Aıtkesh Tolǵanbaevtyń osy jaǵdaıyn estigen rektor: «Sen nemisterge konsert qoıyp bergen ońbaǵansyń», - dep tuqyrtyp, komýnıserdiń qatarynan shyǵartqan.

Ol amalynyń joǵynan tartqan ǵoı. Jany taza, jaqsy adam edi. Aıtkesh aǵa sahnaǵa elýinshi jyldary shyqsa, Raýypbek aǵamyz otyzynshy jyldardyń ortasynda óner kórsetken.

1939 jyly Raýypbek Shanın ókpesine sýyq tıip qaıtys bolǵan. Otbasy bolmaǵan, sońynda urpaǵy joq.

Jumat atam 1958 jyly aqtaldy. Biraq bul jalpy jurtqa jarıalanbady. Tek elimiz Táýelsizdik alǵannan keıin ǵana aıtyla bastady.

- Bolat Qasymhanuly, Sizdi «Tulpardyń tuıaǵy, asyldyń synyǵy» dep bilemiz. Ata-áje, ata-ana, naǵashy jurt – áýletińiz qazaqtyń ulttyq ónerine qyzmet etken.

Ásirese Jumat Shanınniń ulttyq ónerdiń damýyna sińirgen óneri qomaqty. Ózińizge de óner dástúri mıras bolyp qaldy dep bilemiz...

- Men Moskvada akterlikti, Almatyda rejıserlikti bitirdim. Shetel teatrlarynyń qoıylymdaryn kóp tamashaladym.

Bir jyldaı Arqalyq teatrynda qyzmet ettim. Sosyn Ábdildá Tájibaev M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda júrgende sol kisiniń qaramaǵynda bir jyldaı ǵylymı qyzmetker boldym.

Shanınder áýletinen ekenimdi estigen Baǵybek Qundaqbaev: «Shanınderdiń tuqymynda zertteýshiler joq.

Sender keremet uıymdastyrýshy bola alasyńdar. Mádenıet mınıstrligine bar» dep aqyl aıtty. Sodan bastap mınıstrlikte uzaq qyzmet ettim. Úsh mınıstrdiń kómekshisi, keńesshisi boldym.

Báıten Omarovtyń bastamasymen Estrada jáne sırk kolejiniń janynan ashylǵan «Jas sahna» teatrynda eńbek ettim. Qazir Almaty qalalyq ákimdiginde qyzmet etemin.

- Qazirgi qazaq teatryna ne jetispeıdi dep oılaısyz?

- Teatr – ulttyń san salaly óneri, rýhanıaty toǵysatyn orda bolǵandyqtan, oǵan úlken kómek, qoldaý kerek. Árıne, birinshi kezekte dramatýrgıa salasy myqty bolsa, odan keıin rejıssýra, talantty artıser kóbirek bolsa deımin.

Teatr mamandary bilimin jetildirip, jalpy halyq arasynda teatr óneri keńinen nasıhattalyp otyrsa, utarymyz kóp bolar edi. Jumat Shanın o basta spektákl qoıar aldynda shymyldyq ashylar tusta ánshi Ámire men Isa aqynnyń ónerlerine óris berip otyrǵan eken.

Osy arqyly halyqtyń án men kúıge degen qushtarlyǵyn arttyra bilgen. Teatr sahnasynda ulttyq oıyndardy engizý arqyly jańasha túr bergen, alǵashqy mýzykalyq drama shyǵarmalarynyń mazmunyna saı etip ulttyq bılerimizdi engizgen.

Ol sol kezdegi aqyn, jazýshy, dramatýrgtermen tyǵyz baılanys ornatyp, shyǵarmashylyq kómek berýge umtylǵan. Sondyqtan sol qalamgerlerdiń kóbiniń dramalary sahna kórdi.

Árıne, onyń bári birdeı keremet bolmasa da, tatymdyny tańdap alý ońaı ǵoı.

- Jumat Shanın qoǵamnan laıyqty baǵasyn aldy dep oılaısyz ba?

- Jańa aıtyp óttim, ata-myzdyń aqtalǵany jaıly jalpaq jurtqa jarıa etilmedi.

Tek Táýelsizdik alǵannan keıin ǵana onyń ómiri, shyǵarmashylyǵy, ulttyq ónerge qosqan eńbegi aıtyla bastady. Shymkent teatry atamyzdyń atynda.

Mine, Jumat Shanınniń týǵanyna 125 jyl tolýyna oraı týǵan eli, Pavlodar óńiri biraz isti qolǵa alyp, júzege asyra bastady. Atamnyń 90 jyldyǵynda Baıanaýyldaǵy buryn Iýjnyı dep atalyp kelgen aýylǵa Shanınniń esimi berildi.

Keıin keńsharlar taratylǵanda Shanın esimi de joǵaldy. Kúrkeli, Qapar dep atalyp keldi.

Endi mine, Jumat Shanınniń esimi jańǵyrdy, týǵan aýylyna esimi berildi. J.Aımaýytov atyndaǵy oblystyq qazaq mýzyka teatrynda «Arqalyq batyr» spektakli qoıyldy.

Basqa da sharalar uıymdastyrylýda. Jumat atanyń ómiri jaıly belgili akademık Rymǵalı Nurǵalıev «Aı qanatty arǵymaq» atty romanyn jazdy. Basqa da estelikter aıtylýda, jazylýda.

Iá, Jumat Shanınniń esimi qazaqtyń jadynan óshpeýi tıis. Óıtkeni atamyz salǵan sara jol urpaqtarymyzdy áli aldaǵy kúnderge aparady dep oılaımyn.

- Suhbatyńyzǵa raqmet, Bolat aǵa!

Qazaq óneri órleı bersin!

 

Túıin:  Jalynan sıpatpaıtyn asaý jyldar, júırik ýaqyt óz degenin istep, alǵa qaraı toqtaýsyz jyljyp barady. Osynaý kósh kerýende joǵaltqandardy taýyp jatyrmyz.

Olar - qandaı qurmetke de laıyq uly tulǵalar!

Sonyń biri - Jumat Shanın!

---