InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

BIRINSHI TARAÝ

ADASÝ

1932 jyldyń kóktemi. Kún uıasynan jańa ǵana shyqqan, aspan shaıdaı ashyq. Sonaý qyrqada buldyrap bara jatqan shoǵyrmaq Oljabektiń kóshi. Onyń júrisi ondaı shapshań, beınesi ondaı kórkem bolmasa da saǵym kóterip qulpyra túsedi, zaýlap bara jatqandaı shapshań kórinedi. Tań qulanıektene bastaǵanda keshken edi, qazir «Saryadyrdan» asty. Aldarynda kúnge shaǵylysyp, aınadaı jarqyraǵan Qýraıly kóli jatyr.

— Soǵa júrsek pe eken, burylyp ketsek pe eken? — dedi OljabeQ kólge kózi túskende. «Qýraıly» basqa bolystyń jeri, «Yqlas» kolhozynan 40 kılometr. Oljabektiń sonda da saqtanǵysy kelip edi, Jamal unatpady.

— Tipti, eldiń bárinen qashamyz ba!

— Bireý birdeme dep júrmese?

— Qoıshy, nemizdi biledi olar.

«Saryadyrdan» kólge qaraı týra tartqan qara joldy qaldyryp, qamshylar jaqtaǵy jam jolǵa taman Oljabek oıyssa da, Jamaldyń sózimen qaıtadan jolǵa kelip tústi. Jamal buǵan qýanyp qaldy:

— Báse, eldi aralaı otyrǵanymyz jón. Jaıly jer kezdesse meken etermiz, — dedi Oljabekke, sen qalaı kóresiń degen pishinmen.

Oljabekten jaýap qaıtpady, basyn shaıqady ma, joq áldeqalaı qozǵaldy ma, áıteýir tymaǵynyń quıryǵy shoshań etkenin Jamal anyq kórdi.

Qýraıly kólin qorshaǵan qalyń eginshi, túnde jaýyn bolǵandyqtan jerdiń degdýin kútip, búgin eginge kúndegiden keshirek shyqqan. Bireý ógiz, bireý at, bireý túıe, qaısybireý aralas jegip, qym-qıǵash qımyldaǵan jurtty Oljabek pen Jamal kórip keledi. Ertemen aýyldan shyqqan aıqaı-uıqaı daýystardy da qulaqtary anyq estidi:

— Áı, egeýdi qaldyrma, egeýdi!

— Toqta, doǵarylyp qaldy!

— Analar baryp jyrta bastady...

— Máýlikeıdi oıatyńdar, Máýlikeıdi!

Egis bastalǵaly birqatar kúnder ótse de, aýyl áli daýryǵýyn qoıǵan joq. Kóz almaı qarap kele jatqan Oljabek qabaǵyn bir shytyp kúbir etti:

— Jumystarynda ónim joq.

Ógiz ben sıyrdy aralas jekken bir bólek eginshi qara joldy jıekteı soqasyn jańa ǵana salǵan eken. Oljabekter kelip solardyń qasyna toqtady. Eginshilerdiń kóligi bastyqpaı, ózderimen ózderi áýre bolyp júr, bularǵa qapelimde qaraı qoıǵan joq. Oljabek kózi kólikterde.

— Ana sıyr buzaý bere me, endi! Obal-aı... — degen oıda turǵanda:

— O, jigitim, jol bolsyn, — dedi eginshilerdiń ishindegi seldir saqal bireýi. Jasy úlken adamǵa sálem bermegeni esine túsip, Oljabek:

— Assalaýmáleıkim, — degende, túıeniń ústinde otyrǵan Jamal myrs etti. Eginshi de kúlip jiberdi.

— E, báse, jasyń kishi kórinedi ǵoı, shyraǵym, — dedi de soraıǵan moınyn soza túsip Jamalǵa: — esenbisiń, balam. Al, jónińdi bildir. Tanymadyq, — dedi Oljabekke.

Oljabek jónin jóndi aıtpady. Surastyra kele shaldyń kim ekenin ózi jaqsy bilip aldy. Oǵan kezdesken osy eldegi «pyshaqshy Meshel» deıtin adam edi, bilgeninshe jaı-japsardyń bárin aıtty. Oljabek suraı berdi...

— Otaǵasy, sonymen kolhoz eginin salyp jatyrmyz de.

— Iá, shyraǵym, áıteýir qaýym bolyp kirisken is qoı, táńiri tek ońyn bersin.

— Osy mańdaǵy eldiń bári de kolhoz boldy ma?

— Kolhozsyz jer bar deısiz be? Álde, sizdiń jaq bolyńqyramaı kele me?

— Kim qalpynda otyr deısiz.

— Báse, el-eldiń bári-aq osyǵan keldi desedi ǵoı.

— Degenmen, «Ortaq ógizden, ońasha buzaý» jaqsy da.

— Áı, balam-aı, ol zaman men bul zaman bir me? Zamanyna qaraı amaly da bar emes pe?

Oljabek kóp áńgimelesip tura almady. Daladaǵy eginshilerdi aralap quıǵytqan eki atty osylaı qaraı oıysa shapty. «Belsendiler eken» degen oı keldi Oljabekke. Bar pále belsendide dep biletin edi. Júregi qobaljı bastaǵan soń, otaǵasyǵa jaýapty keltesinen qaıyrdy da, jónelip berdi. Eki kózin attylardan áli alǵan joq. Eshtemeden qapersiz bara jatqan sıaqty. Biraq onyń júregi seskengen attylardyń deńgeıinen ótken soń, da artyna qıǵashtaı qaraı berýi sezdirerlik edi. Eger attylar osylaı qaraı týra bettegende, Oljabek sasqanynan «al, Jamal, ustaldyq» deýge de beıim edi. Olar óz betinshe ketti. Oljabek demin kúrsine aldy da, tymaǵynyń quıryǵyn túre kıip, erge bir jambastaı otyrdy. Jolyndaǵy aýyldardyń birine soqpastan, keldi jıekteı júrip keledi. Beti elsiz dala...

Aralary taıaq tastam aýyl, aýyl mańy óristegen mal, qaptaǵan eginshi, tynymsyz qybyrlaǵan jurt, qalyń dý¬maı — bári artta qalyp barady. Jamal shydaı almady:

— Oljeke-aý, endi aldymyzda aýyl kórinbeıdi ǵoı...

— Kórinbese meıli.

— Ornyn, kúreýli turǵandaı kidirmesten tartyp barasyń, eldi aralaı otyryp. mán-jaıyn bilý kerek edi ǵoı.

— Bárin kórip kelem. Ózimizdegi kolhoz. Ózimizdegi belsendi.

Ózderindegi kolhoz, ózderindegi belsendi ekenin Jamal da bilip kele jatyr. Biraq Oljabektiń izdegen eli qaı jerde ekenin oılap-oılap taba almady. Jamal túgil Oljabektiń ózi de ondaı eldiń qaıda baryn bilgen emes. «Suraı-suraı Meke barady» demekshi, áıteýir sovet qol astynda bar bolsa surastyryp tappaq. Bar bolý kereQ «el ala, bult shola» deıdi ol. Eger joq bolyp shyqsa qaıtem? — degen oıǵa onsha toqtalmady, tek Jamal ǵana muny kóbirek oılady. Ásirese, mynaý eldi aralap ótken soń Jamal burynǵysynan ári kúdiktene tústi. «Eldiń bári kolhoz bolǵan ǵoı», — degen qorytyndyǵa kelip te qalǵan edi, sondyqtan Oljabektiń aýjaıyn taǵy da bir baıqap ótti:

— Oljeke, elden ala-bóten ne izdep baramyz, osy?

Oljabek artyna burylyp, Jamaldyń betine alara bir qarady. Jaýap qaıyrǵan joq. Onyń osy qarasy aýyzdan emes, júrekten qaıtqan jaýap ekenin Jamal jaqsy uǵyndy. «Unatpaı qaldy-aý» dedi ishinen. Biraq, ony kek qylmady, jymyń ete tústi de Oljabekti sózben túrtkileı berdi:

— Tym qurǵanda bir áńgime aıta júrshi endi. Kesheden beri jóndi til qatpaısyń, ashýyń áli tarqamaı kele me?

Shynynda onyń boıynan túndegi ashýdyń zardaby shyǵyp bolǵan joq-ty. Ol tosyn kózge qoıdan qońyr kóringenimen, kóńili bir qaıtsa jýyqta qalpyna kele qoımaıtyn, tomyryq jigit. Sonysyna qaraı betinen de qaıtpaıtyn minezi bar. Ata mekenin, birge ósip, bite qaınaǵan elin tastap, qula dúzge shyǵyp ketýi osy minezderiniń boılaýyq asaýdaı yryq bermegeni ǵoı.

Osyndaı ıi qatty Oljabektiń babyn tabatyn bir ǵana Jamal. Jamalǵa ol senedi, janyndaı jaqsy kóredi, áli kúnge qamshymen bir tartyp, ne ashýlanyp, kisi kózinshe bir urysqan emes. Eń myqtaǵanda kózin alarta qaraıtyn da qoıa salatyn.

— Tynyshtyq izdep baramyz, — dedi álden ýaqytta OljabeQ aqyryn ǵana kúrsinip qoıyp. Áńgimeni tynyshtyqtan bastaǵanymen, aıtaıyn degeni áýeli tynyshsyzdyq jaıynda edi, sózi úzilip qaldy. Jamal kúlip jiberdi.

— Ol qaıda bar eken?

— Dúnıe keń ǵoı, sonyń bir jerinde bar shyǵar áıteýir...

— «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen júrip adas», — degen qaıda?

— Kolhozǵa erip solar-aq qaryq bolsyn, — dedi Oljabek. Onyń daýsy sóziniń aqyrynda qatýlana shyqty. Óıtkeni, osy uzaq saparǵa attanar aldynda óziniń nemere inisi Kámesh úsh-tórt kisimen kelip, birqatar áýrelegen bolatyn. Jalynǵan, aqylyn aıtqan. Ábden bolmaǵan soń: «men senen bezdim, biraq umytpa, «azdy aıaǵan kópten qur qalady», — dep tura jónelgen-di.

— Bezseń beze ber. Bezbegende senen kórgenim belgili. Komsomol bolǵanda, kolhoz bastyǵy bolǵanda men úshin bolǵan ekensiń ǵoı. Oı, sasyq neme? Maǵan «ortaq ógizden, ońasha buzaý artyq». Aspan asty keń, — dep bezere túsken edi Oljabek. Ashýlanǵany sonsha, qoı kózi qyp-qyzyl bolyp qantalap, óńinde yzanyń ushqyndary shashyrap turdy. Ánsheıinde basalqy aıtatyn Jamal, búl joly birdeme deýge batyly jetpedi.

— Moldajan-aý, saǵan ne bolǵan, Moldajan, — deı berdi Kámeshke.

Osy áńgimeniń artynan, el jata, Oljabek otaýyn jyqqan da kóshe jónelgen. Jańaǵy sózinen sol ótken túngi ashýdyń zardaby áli kórinip tursa da, Jamal óz oıyn onyń aldyna eptep tarta berdi.

— Zady, kolhozsyz el estidiń be, Oljeke?

— Bult ala, jer shola emes pe, nege bolmasyn?

— Qaı jerde eken?

— Bilsem áldeqashan aıtpaıym ba? Kim biledi qaıda ekenin. «Suraı-suraı Meke barady» degen, tabarmyz surastyryp.

— Tabylǵan ýaqytta da biz ol elge kirmemiz ǵoı. Kirmeniń kúni belgili edi-aý, Oljeke?

Jamaldyń keıingi sózine Oljabek kepke deıin jaýap qaıtara almady. Baı bılegen eski aýylda kirmeniń kúni qarań ekenin jaqsy biledi ol. Óz elinen, kolhozdan syrǵaqtap, basqa bir eldiń shetine baryp otyrǵanda kóretini kezine elestedi... Kúrketaýyqtyń quıryǵyndaı, odyraıyp turǵan tymaǵynyń quıryǵy jelp etip túsip ketip edi, ony qaıtadan qaıyrý da esine kelgen joq... «Qazaq aýlynda kirme degen buralqy ıtteı, oǵan kim qoqańdamaıdy. Jalǵyz bıeniń qymyzyn eldiń aýzyna tosasyn, jalǵyz túıeni kim kóringen jaıdaqtaıdy. Sóıtip jaǵynbasań esigińdi túrip qoıyp, shaýyp alýdan da taıynbaıdy qazaq. Bunyń nesi tynyshtyq? Biraq kolhozǵa enseń, káretiniń onan da soraqy... Qudaı-aý, oıdan-qyrdan jıylǵan qyryq quraq el enshiles bolmaq túgil, bir ákeden týǵan aǵaıyndy adamdardyń da enshisi bólek-aý!..» — degen oıda kele jatty.

— Ras, kirmeniń de kúni qarań. Bir bedeldi adamdy saǵalarmyz. Mynaý «kúshik» aman tursa, quda-jekjat, tamyr-tanys bolyp ketpeımiz be, áli-aq.

— Osy zamanda qudalyq bar ma, táıiri. Tal qarmaǵanyń ǵoı, — dep Jamal kúbir ete tústi. Oljabek sóz talastyrǵan joq. Toryny sıpaı qamshylap, tóńirekke kóz jiberdi...

«Saryadyr» art jaqtarynda kóz ushynda qalypty. Qýraıly kólinen uzap ketse kereQ múlde kórinbeıdi. Odan bergi jer mıdaı jazyq dala, jupar ısi ańqyp, masatydaı túrlenip túr. Gúl qýǵan kóbelek tóbeden túıilgen quladynnan basqa bul dalany saırandaýshy joq tárizdi. Tek qana boztorǵaıdyń kókte turyp shyrqaǵan áni estiledi. Denesin túıe terbegen Jamaldyń kóńilin torǵaıdyń áni terbep, baıaýlatyp ándete bastady:

Ertistiń arjaǵynda bir terek saı, Súıretken jibek arqan tel qońyr taı, Basyna mıýa aǵashtyń qonyp alyp, Saıraǵan tań sáriden qara torǵaı. Qara torǵaı, ushtyń zorǵa-aı, Bıshara, shyryldaısyń jerge qonbaı...

Tamyljyǵan dala, jibekteı jumsaq án, jym-jyrt tynyshtyq — Oljabekti de áldılep kele jatqan sıaqty edi, Álden ýaqytta «ýh» degen daýsy artta kele jatqan Jamalǵa estildi. Eriniń ishinen shyqqan ystyq lep, Jamaldyń názik ánin sý quıǵandaı basyp tastady.

— Oljeke, bir jeriń aýyryp kele me?

— Joq, álgi anturǵandy aıtamyn-aý, ánsheıin.

— Áli de Moldajanmen bolyp kelemisiń? Komýnes bolǵan soń aıtady da.

— Men úshin bolǵan ǵoı, sasyq neme! «Qutyrǵan ıt ıesin qabady», — dep maǵan tap bergeni nesi eken!.. Al, ornyma bıaz eksin, endi.

— Áı, Oljeke-aı, túbinde sonyń aıtqany keler deımin.

— Ne bilýshi edi ol. «Kolhoz, kolhoz»... dep qoımaıdy, baıaǵydan beri kolhozsyz da kúneltip kelgen joq pa jurt.

Aldaryndaǵy bıik jonǵa erli-zaıypty ekeýi osyndaı shyńsyz qaǵysýmen jetti. Jonnyń arǵy beti qaptaǵan eginshi, odan arǵy jazyqta qaptaǵan el kórinedi. Jel aıdaǵan qańbaqtaı, jón-josyqsyz kóshe berýge jalyqqan Jamal. Oljabektiń izdegen eli osy bolǵaı-aq dep dámelene qarasa da, kózine ózgeshe eshteme túspedi. Jonnyń betin japatarmaǵaı josylta tilgilep jatqan jurtty qaq jaryp, Olja¬bek bógelmesten tarta berdi. Ekeýiniń de kózi eginshilerde. Bulardy ótkizbeske ádeıi jasaǵan bóget sekildi, aldarynda aıdap tastaǵan jalpaq tyń jatyr. Jebeleı basyp bir jaıaý, qyzyl dándi qara jerge serpe shashyp, osylaı qaraı órlep keledi. Alty ógiz jekken bir saban, aldyn bastaǵan qarshadaı bala, artyn ustaǵan doda saqal qara kisi jer qyrtysyn taspasha tilip, qara shymdy tóńkerip barady. Olpy-solpysyz tep-tekshe, bir jal qalmaı, shymdary qolyń salasyndaı bolyp jatqan jalpaq tyńnan Oljabek kózin alǵan joq. Aýzyn bir tamsanyp, Jamalǵa qarady:

— Sen anaý bastan aınalyp ót. Men mynalarǵa soǵa júreıin, qazaq pa, mujyq pa ózderi.

— Shyn tanı almadyń ba? — dep Jamal ezý tartty.

— Jumystaryn aıtam... — dedi Oljabek keterde.

Anda-sanda shybyrtqysyn úıirip, shart etkizip qoıǵanda «sop-sop» degen daýsynan basqa dybysy shyqpaǵan doda saqal sabanshy, Oljabektiń bergen sálemin ishpen ǵana aldy. Ókpeli adamsha Oljabekke týra qaraı qoıǵan joq, eki kózi borozdada, ishki ógizdiń biri aıaǵyn shalys basyp edi, shybyrtqysy shart etti, ógiz bir qaıqańdap borozdaǵa túse qoıdy.

— Otaǵasy, bularyńyz kolhozdyń egini shyǵar, á? — dedi Oljabek biraz erip otyrǵan soń. Sabanshy jaýap qaıtarmaǵanǵa «qulaǵynyń múkisi bar ma?», — dep daýystaǵaly kele jatyr edi:

— Óz eginim, — dedi sabanshy. Daýsy tym nyq shyqty. Oljabek ańyryp, ógizge bir, sabanshyǵa bir qaraı berdi.

— Iapyrmaı, á?.. Osynshama jer... kolhozǵa qalaı enbegensiz?

Sabanshynyń aýzyna telmire qalsa da, jýyrda jaýap ala almady Oljabek. Mazasyn ketire berse shybyrtqymen tartyp jiberetindeı kórindi shal. Túsi sýyq, aýzy aýyr bolǵanmen, shal ondaı ospadar adamǵa uqsamaıdy. Topyraq túsip qyzaryńqyraǵan kóziniń quıryǵymen bir qaraǵanda-aq Oljabektiń ishin sholyp ótse kereQ «sendeı erikkenmen áńgimelesýge ýaqytym joq» degendeı pishin kórsetti de, sabannyń qulaǵyn yrǵap jiberdi. Shaıqala basyp kele jat¬qan alty ógiz taspasha sozyldy. «So-op» degen sabanshynyń daýsymen qosa, tobylǵynyń túbirleri byrt-byrt úzildi. Shaldyń aıyzy qanǵandaı, qushyrlanyp, tisin basyp-basyp qoıady.

Oljabek ere berýge jalyqty. Bergen suraýyna jaýap qaıtpaǵan soń óz suraýyna jaýapty ózi berdi de, ketýge ońtaılandy:

— Otaǵasy, jaı aıta saldyń-aý deımin, kolhoz egini bolar bul? — dep, atynyń basyn bura bergende ǵana, shal oǵan shúńirek kózin qadap, týra qarady.

— Kolhoz egini óz eginiń emeı nemene? Salýyn men salyp, ón'min sen jemek pe eń?

— Jaryqtyq-aý, men jeımin dep qashan aıttym, sizge?!

Oljabek sasyńqyrap qaldy. Shal onysyn sezdi de, jyly shyraı berdi.

— Túsinbeı tursyń, shyraq. «Eńbeksiz jeısiń» dep baılardy qurtyp jatqanda, eńbek isteýshi óz eńbeginiń ıgiligin ózi kóredi de. Óz eginim degenim sol. Kolhozdyń egini sonda bizdiki bolyp shyǵady.

Oljabek bárine túsingen kisideı yńyldady da, «qosh» aıtyp júrip ketti. ishinen «naǵyz belsendiniń ózi ekensiń» dep bara jatty. Shal da oǵan artynan bir qarap, basyn shaıqady.

Bul kezde Jamal eginshilerdiń arasynan shyǵyp qalǵan. Aýyl jaq shette bireýler jer jyrtyp júr, solardyń qasynan óte bergende kenetten bir janjal kóterildi.

— Nege urasyń?!

— Nege aıdamaısyń, bos keledi!.. — dep, kerildesip turǵan ekeýdiń janjalyn Oljabek tyńdamaı kete almady. Jamaldy artynan qýyp jetkeni sol edi.

— Tura tur, mynalar qaıter eken, — dedi atynyń basyn tarta qalyp.

— Qoıshy, eldiń janjalyn tyńdaǵaly júr me ediń. Jyljı bereıik onan da, — degen Jamaldyń sózine qulaq qoımastan, kózin baǵjıtyp eginshilerge qaraı qaldy.

Eginshiler dabyrlasyp jatyr... Sóz álpetterine qaraǵanda urysarlyqtaı eshteme kórinbeıdi. Ortaǵa qatar jekken eki ógiz eki kisiniki eken, ekeýi soǵan shaıyrmaldasypty.

— Mal-ekesh maldy da alalaısyń, mal kórmegir!

— Aram qatqyryń aıaǵyn bir baspaıdy, bárin meniń ógizime tartqyzbaq pa ediń?!.

— Aý, jarqynym, bastapqy ıesi sender bolǵanmen, qazirgi ıesi kolhoz ǵoı osy kólikterdiń, qoısańdarshy!.. — degen basalqashylarǵa egesken ekeý jýyrda yryq bergen joq.

— Ortaǵa salýyn saldym, biraq óz malyma ózim kóz bolamyn.

— Báribir óziń bıleıtin bolsań, onda ortaǵa salǵanyń qaısy?

— Óıtip aqjúreksimeńder, bildiń be, qaısyńnyń bolsa da, jaıyń belgili. Birer qara qymqyrmaǵan kim bar? Aıtshy káne! Dál ózińnen taýyp bereıin men!..

— Taba almassyń, — degende tápeltek sarynyń daýysy báseńdeı shyqty. onyń mińgirlegeni basqalar túgil ózine de túsiniksiz bolǵanmen, bir kiltıpany bary túsinikti-aq boldy. Oljabek te sony sezgendeı, toryny tebinip qalyp, júrip ketti.

Aýylǵa qaraı ketip bara jatqan jalǵyz jaıaýǵa jete júrip el jaıyn suraı barǵysy keldi Oljabektiń. Jol boıy kezdesken eki eginshiniń kelbeti oǵan eki túrli kórindi. Alǵashqy doda saqal sabanshy qarttyń jumysynan min taba almasa da, «belsendiligi» jýyp ketti. Keıingi kezdes¬ken eginshilerge úıirin kórgen jylqydaı shurqyraı qalsa da jumystaryna qarap, «aıtyp em ǵoı, qur áýre» dep, burynǵy oıyna ketti. Osy ózi kórgen eki túrli eńbektiń túbinde qaısysy jeńerin anyq boljaı almady. Biraq doda saqal júrgen sonaý betkeıden bastary synyq súıem, aralarynan ıt tumsyǵy ótkisiz egin toǵaıy kózine elesteı beredi...

— Áı! — dedi bir ýaqytta, oıǵa batyp kele jatqan Oljabek.

— Áý, — dedi Jamal.

— Shirkin-aı, jańaǵy bir egindi uqsatyp-aq jyrtqan eken, baıqadyń ba?

— E, jaqsy kórinedi. Bári kóńil qoıýdan da, áıtpese oqýy bar deımisiń onyń. ...

— Iá bári kóńil qoıýdan, — dep Oljabek demin ishine molyraq tartyp alyp, azdap shyǵardy da sózin soza tústi:

— Eger jurttyń bári jańaǵy shaldaı peıilimen istese, bul kolhoz dúrildep-aq keter edi. Biraq ne kereQ jannyń bári birdeı emes, bireý olaı, bireý bulaı, kórmeısiń be, jańaǵylardyń janjalyn... Sonsoń eki arada momyn sorlaıdy. Áıtpese...

Aldaryndaǵy jaıaýǵa jetip qalǵan eken, Oljabek sózin aıaqtamaı toqtady.

— Assalaýmáleıkim, — dedi jaıaý, boldyrǵan qasqyrsha artyna alara qarap, alqynyp turyp. Aıaq basysy tym-aq sylbyr tárizdi edi, munsha demikkeni tipti ersi kórindi Oljabekke.

— Álıksálem, — dedi jaıaýdyń betine tańdana qarap. — Júre sóıleseıiQ qurbym, egis qalaı, bitetin be?

Jaıaý alqynǵan qalpynda jaýap bermeı júrip otyrdy da:

— Bir biter áıteýir, salyp jatyr ǵoı, — dep kúńk ete tústi. Budan ári Oljabek pen jaıaý burynnan syralǵy adamdarsha jampańdasyp ketti. Sóılesken saıyn Oljabek janamalap taıana beredi de, jaıaý alqynýyn qoıyp, sózin shırata beredi.

— Osy otyrǵan eldiń bári kolhozdasty ma?

— Esebi, bári.

— Maldyń bári ortada ma?

— Ortada bolǵanmen qazaq qazaqshylyǵyn istemeı otyra ma? Barmaq basty, kóz qysty bar ǵoı.

— At aıaǵy jeter jerde kolhozsyz el estile me, sirá?

Jaıaý jigit úndemesten, jipsik kózin syǵyraıta, aldyndaǵy aýyldardyń basynan asa qarady. Kóz ushynda birdeme kóringendeı, taıaqpen solaı qaraı nusqap turyp:

— Mynaý elderde, — dedi múdirińkirep qalyp. Onyń «mynaýy» jaqynǵa, al taıaǵynyń tym joǵary kóterilýi alysqa sermegendeı edi. Oljabek qaısysyn ustaryn bilmeı, taıaqtyń ushyna bir, jaıaýdyń betine bir jaltaq-jaltaq qaraı berdi. Jaıaýdyń odan arǵy sózi Oljabekti tipti shatastyrdy.

„ Áýelde osyndaı kolhoz bolǵan eken, eshteme shyqpaıtyn bolǵan soń taratyp jiberipti ǵoı.

Qaı elder? — dep Oljabek eleń ete tústi.

— Osy myna Kishi júz. Bilgishteri kózin tapsa kerek. Iapyr-aı, anyq habar bar ma?

— Jel soqpaı shóp basy qımyldaı ma?..

— Solaı-aý.

— Kolhozdyń jumysy kóp. Osy telegeı-teńiz dalany da eseptep, josparlap jatyr... Baıqasam, tipti bıyl biter emes... Bir jospardan soń, bir jospar... Sonsoń aýyrdym dep qaıtyp kettim, — dedi jaıaý. Onyń alǵashqyda eki ıinnen demin alyp alqynǵany, Oljabekti osy eldiń adamy dep «aýyrǵany» eken, endi múlde saýyǵyp ketti. Manadan beri ekeýiniń áńgimesine qulaq qoıyp úndemeı kele jatqań Jamal, jaıaýdyń aılasyn estigende eriksiz kúlip jiberdi.

— Iapyr-aı, ótirik aýrýyńyz shyn aýrýǵa bergisiz eken. Eki ókpeńizden qysyp, janyńyz murnyńyzdyń ushynda turǵandaı boldyńyz ǵoı, jańa.

— Óıtpeseń nana ma? Bir jaıly bolǵansha, óstip kúnelte turamyz da.

— Aýyrdym degenge bosatqandary jaqsy eken.

— E, aýrýdy bosatpaı, sonsha naǵypty.

— Aýyrdym dep árkim sizdeı kete berse, jumysty kim istemek. Túbinde «aýrýǵa» da bir tekserý bolatyn shyǵar.

— Árkimniń basynan bul aıla shyǵa bermeıdi, qurbym. Sonsoń jurttyń ózi kolhozǵa kóndigip qalǵan túri bar. Jalǵyz apamdy alǵan osynda bir jezdem bolatyn, ózi komsomol da emes, qolyna «aǵaýyz» shyǵyp, jumysqa barmaı jatýshy edi, e, qudaıa, toba, «jat» dep qansha qaqsasam da bolmastan, sol ózinen-ózi jumysqa ketip-aq qalǵany. Ne dersiń endi oǵan...

— Deni saý kisige qarap otyrý qıyn ǵoı, — dep Jamal daýsyn solǵyndaý shyǵardy. Sol kezde onyń kózi aýyl jaqtan kele jatqan qulaqasqa attyda edi. Jaıaý da kórgen eken, óńi ózgerip dem alysy taǵy da jıileı bastady.

Oljabek eshtemeni baıqaǵan joq, «kolhozyn taratyp jatqan elge barsam ba, joq álde osy mańnyń ózinde aınalsoqtap júre turyp, kolhozdyń taraýyn kútsem be...» degen oıda kele jatty. Biraq ol oıyn aıaqtatpaı, jaıaý buzyp jiberdi.

— Mynaý kele jatqan, bizdiń kolhozdyń bastyǵy.

— Á, solaı ma? Qosh bolyńyz, endeshe. Jańaǵy aıtqan elińizge qaı tuspen asýǵa bolady.

— Mynaý qońyrdy betke ustap júre berińiz, — dedi jaıaý, ıegin kóterip qoıyp. Ol ıeginiń astyna ala sóılegen qońyr shoqy keminde tústik jerde tur. — Aldyńyzdan úlken qarajol kezdesedi, sol jol qalyń eldi qaq jaryp otyrady da týra Kishi júzdiń ishine enedi. Qosh, joldaryńyz bolsyn, — dep jaıaý jónine ketti.

Oljabek pen Jamal qońyr shoqyny betke ustap tarta berdi Aqyldaryna áli úıir salǵan joq. Biraq, ekeýiniń de kóńili kóterińki. Áldeqaıda alystan buldyraǵan úmitke lezde aq jetip qalǵan sıaqty. Ókpelegen sovetke de, arazdasyp aırylǵan Kámeshke de Oljabektiń ishi endi burynǵydaı bura bastady.

Bunyń tártibindeı tártip bar ma, shirkin! — dedi ol, shyrt túkirip tastap. Kóńildene sóılegende túkirigin tisiniń arasynan atqytatyn, bul joly tipti ásem atqytty. Jamal onyń túkirisinen kóńildi ekenin, «bunyń» degeni — sovet ekenin túsine qoıdy.

— Uryǵa, baıǵa qandaı qas. Momyndy súıeıdi-aq qoı.

Járdemin bir jaǵynan berip jatady. Obaly ne «qara buqaranyń tabanyna qadalǵan tiken, mańdaıyma qadal», — dep otyrady. Jaısyz tıgeni osy bir kolhozy edi. Baıqamaǵan ǵoı, eldiń bárin bir qazanǵa qaratamyn deýin qoıǵany jaqsy boldy. Ilahı tek ras bolsyn. Álgi bir anturǵanmen de tús shaıysyp qaldym. Oǵan da kiná joq, komenes qoı.

— Endi nege qaıtpaımyz?

— Qoıa tur. Kóz ábden jetsin.

— Óziń kózi jetken kisishe sóılep kelesiń.

— Qısyny solaı. Qazaq — qazaq bolǵaly enshi bóliskeni bolmasa, enshi qosqandy kórgen de emen, estigen de emen.

— Alda-jalda osy habar beker bolsa qaıtedi?

— Myna eki-úsh qarany baǵyp-qaǵyp otyramyz.

— Eldiń bári kolhoz bolsa qaıda otyrasyń?

— Aspan asty keń.

Jamal ernin bir tamsandy da, Saǵyntaıdy aımalaı bastady. Pys-pys uıyqtap jatqan bóbektiń keleshegi neshe qıly bop elestep ketti oǵan.

II

Shańqaı tús. Balbyraǵan jerge kún nuryn quıyp tur. Qaýlaǵan kók qyzýly nurdy qushqan saıyn qulpyra túsedi. Manadan beri basyn jerden almaǵan eki jylqy, bir túıe Qaryny sheńbirek atyp, yńq-yńq etedi. Tymyq dalada baıaýlap ushqan kók tútin basylǵan. Eki keregeden jasalǵan ıtarqanyń ishinde, eki qoly eki jaqta, shalqasynan túsip Oljabek qor-qor uıyqtap jatyr. Qalyńdaý jaýyp jatqyzǵan Saǵyntaıdyń tanaýy tership, qyp-qyzyl bop kúreńitip ketken. Tek Jamal ǵana áli tynyshtyq alǵan joq. Ol sonaý ıirimdegi qarasýdyń jaǵasynda, appaq tósi kúnge shaǵylysyp. qara shashyn tarap otyr. Onyń aınasy aldyndaǵy kók móldir sý. Sýdan óziniń kirshiksiz tánin aıqyn kórdi... Betin jel qaǵyp, kúnge kúıip kúreńitse de, jaýdyraǵan botakózi ózgergen joq, ishi-tysyn birdeı kórsetetin aına sıaqty. Denesi qandaı aq bolsa, júregi de sondaı aq ekenin, sý qandaı móldir bolsa, oıy da sondaı móldir ekenin jaýdyraǵan botakózi aıtyp túr. Arqasyn japqan qalyń shashy kúnnen qandaı qorǵasa, ardaqtap saqtaǵan ar-uıaty jamandyqtan sondaı qorǵap tur. Sonda da ol adaldyqtyń shyńyna jete almadym-aý dep, kúrsinedi. Kezinen jas shyqpasa da, keń keýdesin ókinish kernep ketedi. Jamaldyń kóz aldy. nan sonaý alystaǵy kúnder ótip jatyr... Onda qyz kezi, Biraq Oljabekke atastyryp qoıǵan. Ekeýiniń ákesi qalyńmal jóninde tús shaıysyp, bir jyldaı qarym-qatys sýysyńqyrap ketken bolatyn. Jamaldyń onda ómirlik jarynan da ákesin jaqsy kóretin kezi. Sodan ba, joq álde súıikti jeńgesi Áıimkúldiń azǵyrýynan ba, áıteýir Bákenmen ketýge bir aýytqyǵan. Ol eki arada eki quda tabysa qaldy, Báken jaıyna ketti. Biraq osy Báken men Jamal óńinde bir kórisip, eki aýyz sózge kelispese de, túsinde bir tósekte jatqany bar.

Mine, Jamal sony oılap kúrsinedi. Kúná dep biledi. Oljabekten ony áli kúnge jasyrady. Kóldeneń adamǵa bul kúlki bop kórinse de, Jamal buny opasyzdyq, jasyrǵanyn aramdyq dep biledi. Sonda da aıtqan emes. «Aıtsam kóńili qalar» deıdi.

Shashyn órip bolǵan kezde Jamaldyń bul oıy da jınaqtalyp syr sandyǵyna qaıtadan salynǵan edi.

— Oıbaı, qaıdasyń, Jamal! — degen ashshy daýys qulaǵyna sańq ete qaldy. Júregi alyp-ushyp, jappaǵa qaraı júgirdi Jamal. Jappaǵa kelse qolyn ustap Oljabek zar qaǵyp otyr eken.

— Ne bop qaldy?!

— Jylan shaǵyp ketti!

— Jasaǵan-aı, japan dalada qaqsataıyn dediń be?!

Jamal eńirep kelip kamzolynyń ishki baýyn úzip aldy da, Oljabektiń qolyn shyntaqtyń tusynan tas qyp tańyp tastady. Jylan tisin maı alaqannan salǵan eken, lezdiń arasynda isik shyntaqqa baryp qalypty. Ý jaıylyp, kúpteı bolyp talaýratqan alaqandy dál jylannyń tisi tıgen jerinen Jamal tilimen sora bastady.

— Ýy aýzyńa jaıylar, sormashy, sorma! — dedi Oljabek. Jany saýǵa izdep otyrsa da Jamaldy aıap ketti. Jamal onysyn tyńdaǵan joq.

— Senen janym artyq pa! — dedi, ýdy soryp alyp bir túkirip tastaǵan kezde. Taǵy da sora berdi.

Oljabektiń daýsymen shoshyp oıanǵan Saǵyntaı tynym tappaı shyryldap otyr. Qany qashyp, sup-sur bolǵan OljabeQ mańdaıynan shyp-shyp shyqqan sýyq terdi saý qolymen bir sypyryp tastap, balany baýyryna tartty.

— Bıshara, qudaı birdeńe bildirdi me saǵan, — degende dirildeńkirep, qarlyǵa shyqqan daýsynan aıanysh pen qorqynysh birden sezilgen edi, kidirmeı kózinen jas ta parlap ketti.

— Shyryldamashy, balapanym, eshteme etpeıdi — dedi Jamal. Balany jubatqanymenen ózin jubata almady. Eki kózi bulaýdaı, biraq daýsyn shyǵarǵan joq. Alaqandy tili aýyrǵansha sordy da, dereý Oljabektin, eriniń terligin ákep sýǵa salyp qaınata bastady.

— Áı, áttegene-aı, jylannan aırylyp qalǵanymyzdy qarashy! Tabylmas pa eken? — dep jappaǵa tura jónelgende:

— Áýre bolma! — dedi Oljabek. — Ol kápirdiń kóz baılaıtyny bar ǵoı. Tapqyzbaıdy.

Jamal Oljabekke kóńildene qarady. Óıtkeni, bul jolǵy daýsy saýyndaǵydaı estildi.

— Kóńiliń qalaı, táýir me azyraq?

— Shúkir. Alǵashqydaı emes.

— Qap, ustap alyp, býyndyryp aspanǵa asa qoıǵanda, ýyty tez qaıtady deýshi edi. Oıaý ma ediń, qalaı shaqty ózi?

— Uıyqtap ketken ekem. Bul beınetti qoısańshy, qolyma sup-sýyq birdeńe tıgenin sezip jattym. Sóıtkenshe bolmady, tisin salyp alǵany.

— Sol jerde jibermeý kerek edi.

— Qaıdan jibermeısiń, esim shyǵyp ketti.

Saqyrlap qaınaı bastaǵan terlikti Jamal qazannan aldy da terlikpen Oljabektiń qolyn orap, baılap tastady.

Ájem marqum, ter sińgen terlik buǵan myń da bir daýa deıtin. Qozǵalmaı otyr. Terleseń tipti jaqsy, jantaısań jastyq ákep bereıin.

— Áýeli sýsyn bershi. Kúpimdi ala kel.

„mal jappaǵa enip ketip, qurymdaı qara súıretpeni shaıqap-shaıqap jiberdi de, shaıqalyp kelgen ýyz qymyzdan shúpildetip bir aıaq qymyz ákep berdi, Olja bek tastap alǵan soń aıaqty Qaıta usyndy. Onyń mańdaıynan burq etken terdi kórip:

— Taǵy da ishesiń be — dedi Jamal. ákelseń ákel.

Qymyz ekinshi ret kelgende betinde qalqyǵan qara túıir. shik maılaryna qarap otyryp, Oljabek kóterile sóıledi:

— Jaryqtyq, jiliktiń maıyndaı eken. Qymyzǵa as jete me, táıir! Elden beker kettik deı beresiń, ketpegende bul ernińe jaǵýǵa joq edi ǵoı...

— Qoıshy, bárinen de bas amandyǵy, el ishi jaqsy da, — dedi Jamal. Bıege qaraı tura jóneldi de, qaıta aınalyp kelip Oljabektiń, ústine kúpisin japty. — Bıeniń saýyny asyp barady eken, saýyp kele qoıaıyn. Qolyńdy ishińe alyp jat.

Oljabek qolyn ishine alyp jatyp, uıyqtap ketkenin sezbeı de qaldy...

III

Alystan qaraǵanda jasyl nurǵa bólengen asqar taý, qasyna kele bólek-bólek qyzylshaqa tas bolyp ketti. Mal jerlik túbiri, tis shuqyrlyq qyltanaǵy shamaly. Birsypyra el sonda da osy taýdy jastana etipti. Qurt jegen muryndaı opyrylyp jatqan ár bókterde bir tas kepe, tasmola, qý súıekter kezdesedi. Bul jerdegi el murasyn izdegen adam osylardan ózge eshteńe taba almas. Bul taý tek taǵylardyń ǵana mekeni bolyp qalǵan sıaqty. Tas túbinde buǵyp jatqan túlki áne jerden de, myna jerden de bulańdap tura jóneledi. Aspanda qalyqtaǵan qyran oqtaı zýlap jetken shaqta, túlki qalyń tastyń arasyna súńgip joq bolady.

Ańnyń oınaǵy bolyp qalǵan osy ıesiz taýda taıaýda ǵana salynǵan jańa belgiler bar. Sonaý bir bıiktiń basyna keregekóz aǵash, munara ornatylyp qalypty. Myna bir tumsyqty úńireıtip, qazyp tastaǵan. Qazýshylardyń jurty da jasyrylǵan joq, taıaýda ǵana kóshkenge uqsaıdy. Bótelkeniń synyǵy, qańyltyr saýyttar jatyr.

Oljabek bárin kerip keledi. Taý ishi ázir oǵan tamasha bir saıran tárizdi. Týyp-ósken jerinde jaı beles, adyrlar bolmasa, mundaı úlken taýlar bolmaıtyn, jazyq, ózendi, kóldi, quıqaly dala bolatyn.

— Áı! — dedi bir ýaqytta atyna ońdala otyryp. qattyraq shyqqan daýsyna Jamaldan buryn jartastar qaıyrdy jaýapty.

— Aıta ber, — dedi Jamal, solǵyn daýyspen. Taýdyń ishine engen saıyn elegizip kele jatqan Jamaldyń kózi jan-jaqta, kóńili alaburtýda edi.

— Sonaý bıiktiń basyndaǵy munarany ornatqan, mynaý tumsyqty qazyp tastaǵan kim boldy eken, á?

— Orystyń jer zertteýshileri shyǵar.

— Iapyraı, zerttemeıtin jeri bolsaıshy solardyń. izdempaz halyq. Jańa ken kózderin tappaq qoı.

— Talaı belden asyp, kópti kórdik. Meniń júre-júre basym aınaldy. Qaıda shyǵyp kettik osy! Áneýgi ońbaǵannyń aıtqan eli qaıda?

Oljabek Jamaldy jubata-jubata uıaldy bilem, úndegen joq. Bular áli baıaǵy jalqaý jigittiń ıeginiń astynda keledi. Elden shyqqaly búgin bir aı on jeti kún. Talaı ózennen ótti, jotaly jondardan asty. Sonyń birinde de izdegen eli joq. Ońtústik-batysty betke ustap tartyp keledi. Jer reńi de, áýe raıy da ózgerip barady. Endi aldynan taýlar kezdesti. Oljabek osy taýlardan úmitti. «Jýyqta aıaq jeter jer emes eken. Kolhozsyz el bir bolsa, osynda», — deıdi ishinen.

Jón-josyqsyz «aspan asty ken,», «jer ala, bult shola» dep shyǵanǵa shyǵyp ketken erine Jamal endi qaýip-qaterdi kórsete sóıledi:

— Bul tek ańdardyń, ury-ótiriktiń júretin jeri eken, Oljeke.

— Ury degen quryp ketken joq pa, táıir! Bir bolsa osy taýlardyń ishinde bolady kolhozsyz el.

— Qoıshy, jalyqtyrdy ǵoı osy júris. It-qusqa jem bolmaı, áıteýir bir elge jetsek eken.

Oljabek úndemedi. Taý júrgen saıyn jıilenip, irilenip ketti. Qaıdan kelip, qaıda bara jatqandary belgisiz. Tóbede túndikteı ǵana aspan qaldy. Aspanǵa tildese qabat-qabat qorshaǵan zańǵar taý kez tosyp, ózinen ózgeni kórsetpeıdi. Saı-salany órmeleı, tar kezeńderden asyp keledi Oljabek. Tasyrqaǵan toryǵa bir kezeń bir kúndik joldaı, jalyqqan Jamalǵa bir kún — jyldaı. Sonda, sonaý jas balanyń hali neshik? Oljabek osyny sezse de mort minezi boı bermedi.

Munyń ar jaǵy ne boldy eken? — dep bir qyltadan qylt etkende, bes adam tap berdi. Beseýiniń de soıyly ıyǵynda.

— «Bas kózińdi», — deýge-aq keldi. Oljabek soıylyn kótergenshe olar sart-surt uryp ótti...

Odan ári ne bolǵanyn bilmedi Oljabek. Kózin ashyp alsa, jalǵyz ózi jatyr. Qarańǵy tún, túnergen taý ǵana kórinedi. Denesi zildeı, qozǵaltpaıdy. Basynan aqqan qan uıyp qalypty. Esin jısa da, aqylyn, kúshin jıa almady. Tań atqansha jatty. Qulanıek tańdy, shashyrap shyqqan kúndi oǵan bıik taýlar kórsetpedi. Tek dúnıe jaryq bolǵanda ǵana tań atqanyn bilip basyn keterdi. Meń-zeń. Ornynan turyp júre bergende aıaǵy synyp kete jazdady. Tizeden, qyzyl asyqtan da urǵan eken. Otyra ketti. Qazir bir armany bir jutym sý.

— It, qusqa jem boldy degen osy, á! — dedi OljabeQ tar kezeńde japadan-jalǵyz shoshaıyp otyryp. Kózine ólim ǵana elestedi.

Kún kóterilgen kezde, moınynda myltyǵy bar bir adam kele jatyr edi. At aıaǵynyń tyqyry estilgende ǵana artyna jalt qarap, qolyna tas aldy Oljabek. Bul tas alǵanda, ol myltyǵyn aldy. Birin-biri kózben jesip, taǵydaı arbasyp tur.

— At! At! — deıdi Oljabek.

— Úr! Úr! — deıdi anaý.

Ekeýi de batpady.

— Kimsiń? Jónińdi aıt, jalǵyz jaıaý.

— Bilmeı turǵan shyǵarsyń?

— Áı, esiń durys pa? Qanyń ne?

— Báse, osy qan ne? Mal-múlkim, qatyn-balam jetpedi me? — degen kezde:

— Oı, beıshara! — dedi atty kisi. Atynan túsip kele jatyp.

Oljabek el ekenine, jaý ekenine áli de kózi jetken joq. Tas qolynda edi.

— Óltirgim kelse osylaı turyp-aq atyp tastamaımyn ba? — degende ǵana tasyn laqtyryp jiberip, eńirep qoıa berdi.

— Oıpyraı, qydyrmysyń qoldaýǵa kelgen!

— Qydyr emen. Biraq qoldan kelgendi aıaman.

Ekeýi shurqyrasyp jatty. Oljabekti tyńdap bolǵannan keıin, myrs-myrs kúldi, bul adam.

— Atym meniń Shyǵanaq, — dedi sodan keıin, — talaı shyǵanǵa shyǵyp edim, sen menen ótken kezbe ekensiń. Eki kezbe kezeń ústinde kez boldyq. Endi el ishine baraıyq. Sen kolhozdan qashsań men kolhozǵa qasham. Osy taý ishinde ken zertteýshilerge erip biraz júrip qaldym. Bul qaıtyp bara jatqan betim. Min artyma. Taýyp alǵan oljam demespin. Tańdap alǵan dosym dermin.

Oljabek mingesip kete bardy...

EKİNSHİ TARAÝ

ASHYLǴAN BET

I

Úı ornyndaı ǵana qýysqa kóp nazary aýyp tur.

Qulash moınyn qyzyl nar tańerteńnen taltúske deıin tynystamady. Jer qapqan qos. tegershik qozǵaǵan saıyn jerge enip bara jatqan sıaqty. Buǵan tańýly jýan bóreneniń bir basyn nar tartsa, ekinshi basy nardy tartyp, taspasha sozylady janýar. Buıra júnnen móltildegen sýyq ter áli bir degdigen joq. Beline shelekter tizgen dáý dóńgeleQ nardan ter bir tamǵanda, bir shelek sýyn aıǵyrjapqa azar quıady. Jylap aqqan aryq sýyn jalańdaǵan sary qum jalmap alyp, túk kórmegendeı sazara túsedi. Toımaı jer álem, toıǵyza almaı nar álek.

Tamshylaǵan terge shelektep sý alǵan Oljabek shybyrtqysyn beline kóldeneń ustap silenip tur. Osy saýdasyna yrza bop turǵany, naza bop turǵany belgisiz. Tóbesin kún, tabanyn jer qaryǵan ystyqqa mańdaıy da tershimegen. Úndemeıdi, qozǵalmaıdy. Eki kózi tegershikte. Aıqasqan aǵash azýlar shyqyrlap, ótken kúnniń kóıgeıin tynymsyz tarta b.eredi. Kózi baılaýly qyzyl nar, teri tamshylap, bir izben aınala beredi...

— Sý, sý!..

— Keýip barady, cý!.. — degen daýystar estiledi. Oljabek shybyrtqysyn úıirip qoıady. Nar shirenip úzilip kete jazdaıdy. Tegershikter shart synyp kete jazdaıdy.

— Keýip barady, cy! — degen daýystar tynbaıdy.

Oljabek bóreneniń bir basynan tartyp narǵa kómekteskende, erneýden Amantaı men Janbota sekirip túsip Oljabekke kómektesti.

Qyz kúngi qaýqaryń osy bolsa, kempir bolǵanda qaıtesiń?

— Jigit kúngi qaýqaryń osy, shal bolǵanda qaıtesiń?

Bıtemin! — dedi de, keýdeniń qalyń jerinen bir nuqyp, Amantaı tura qashty. Janbota tura qýdy. Oljabek mańdaıy tership turyp qaldy.

— Sý, sý!

Keýip barady, sý! — degen daýystar keń dalany kúńirente bastady.

Manadan beri jasqap turǵan Oljabek qatýlanyp, shybyrtqysyn shart etkizdi. Nar bar etti de, jata ketti. Áldeqaıdan bir daýys sańq etti:

Urma, janýardy!

Qaıta kóterilgen ótkir shybyrtqysy túıege tımeı toqtady. Qýystan shyǵarylǵan erneýdegi úıindi topyraqqa qara saqaldy, qara kisi kelip shyqty. Saqalynan murny qomaqtyraq, qalyń, qabaǵy jaýar bulttaı túnerip ketken. Tómendegi túıege, oǵan tóngen Oljabekke kóz qyryn bir tastap, maldasyn quryp otyra berdi de...

— Doǵar! — dedi. Tym aqyryn aıtty. Biraq salmaǵy zildeı, ishtegi aýyr oıdyń aǵyp túsken bir kesegi sekildi. Sabylǵan túıege qynjyla taǵy da bir qarap, saıqyn cap dalaǵa jiberdi kózin...

— Taýy joq, kedir-budyr jýsandy dalada, kók órimdeı Oıyl jatyr. «Tap babymdy, bosat júıemdi, sonda ǵana emirenem» dep dala jatyr. Dala joǵary. Oıyl tómen, shapshysa da órge shyǵa almapty. Kóni kepken osy kúnqaqty dalanyń qaısarlyǵy sonsha.

— Ózegiń bolaıyn, qoregiń bolaıyn, — dep kúlim qaqqan kók Oıyldy tósine bir shyǵarmaǵan. En daladan turaq tappaı Oıyly baryp Jyńǵylǵa quıǵan. Osyǵan talaı jyldar ótse de, talaı arna buzylyp, talaı qaýym kelip ketse de, eki tentekti eshkim baǵyndyra almapty. Osy otyrǵan qara shaldyń, óziniń de istemegeni qalmady. Kóp jyldar Oıyldy túıemen qaıyrdy. Dalany aǵash soqamen aıyrdy. Yryq bermegen soń, búgin arýananyń ózin ákelip salǵan edi. Kózinen jas parlap, pushpaǵynan ter sorǵalap, qýystan azar shyǵyp bara jatqanyn kórgende, tuńǵıyq qart tars aırylyp ketkendeı boldy:

— Taram quıryq, tutam emshek arýana! Butyn, bulaq, ústiń soqqan jel edi. Seni ákelip jekkende, kezergen jer kekirik atar, tegershikter zyr qaǵar dep edim, jer tutqasy ma edi, búl shirkin? Qozǵaýǵa ǵana jaradyq-aý! Tolarsaqtan qum keshken shólderde kósile jorytqan janýarym, úniń shyǵyp, adymyń qysqarǵan emes edi, syr berdiń, be? Yrzamyn sonda da. Aıýandaǵy arýdyń jetken jeri bul bolsa, budan ári óner arýyna aıaq artar Shyǵanaq.

Arýanany kózimen uzatyp sap, til keskendeı únsiz otyr. Til toqtaǵanmen oı toqtaǵan joq. Oı tolqynymen alysyp otyr. Túıeni doǵaryp, jaılap kelip, aınalsoqtaǵan Oljabek betine japaq-japaq qarap turǵanyn baıqamady. Álden ýaqytta jótelip qoıǵanda ǵana betin Oljabekke sál burdy.

— Nege urasyń arýanany! Baryn ol qamshysyz da beredi.

— Bosańsyp qaldy.

Kóterilem deı me?

— Bilmeımin, sóıleskem joq.

— Sóılespedim degenshe, túsinbedim desekshi, «Tabaqtaı tegershigiń dińkeme tıdi, tart ári!» — degen joq pa?

— Qoıdyq endeshe, doǵaryp keldim.

— Tarylar qup aldy ma onyńdy?

Qaıdan bileıin.

Seniń de biler kúniń bolar ma eken! — dep keıip qaldy Shyǵanaq. Oljabek qyryndaı otyryp, kúńk etti:

Bilseń aıta berseńshi.

Aıtsam, mashınaǵa aıaq artpaı oıdaǵy Oıyl ermen, — deıdi sońynan. Qanatymen sý shashqan qarlyǵashsha, shelekpen quıǵan sýyna sýsaǵan jer toıman, — deıdi. Jer toıǵanda ǵana toq ekenińdi bilesiń be?

Oljabektiń búl san ret estigen sózi. Estise de estimeı kete baratyn. Shyǵanaq shuqshıa sóıledi. Jaýap kútip, tónip qapty. Oljabek qıpaqtap qalaı burylsa, ol solaı burylady.

— Osy el baıaǵydan beri osymen kelipti ǵoı, — dedi de qısaıa ketti Oljabek. Eger burynǵysyndaı «men sózden aýlaq» dep tura jónelse, Shyǵanaq myrs-myrs kúlgen bolar edi. Kúlmedi. Nalyp qaldy. Talpynǵan talapty Oljabektiń «baıaǵysy» tabandap tartyp tura qalǵandaı boldy.

— Áı, OljabeQ beri qarashy! — dedi álden ýaqytta. — Ras, baıaǵydan beri túıe shyǵyrmen keldik. Onda bir shyǵyrǵa úsh-tórt úı qaraıtyn. Endi alpys-jetpis úı qarady. Buny nege oılamaısyń. Shyǵyryń kolhozdyń jumyryna juǵyn bola ma?

— Táńir berse, jalǵyz shyǵyrǵa qarap otyrmyz ba?

— Sondaǵy sengeniń qyrdaǵy egis pe? Aspanǵa qarap kóz aǵardy ǵoı, jerdegi Oıylmen nege kenelmeımiz?

Bul jaqtyń aspanynan Oljabek te kóp meıirim kútpeıtin sıaqty. Aq qalpaqtyń erneýinen shańytqan aspanǵa túısine bir qarady da, jerge úńildi. Ystyq topyraqty saýsaǵymen syzǵylap otyr. Túkirip qalsa topyraqtan bý shyǵady.

Sonyń syryn kim bilgen, qyrýar pulǵa bir dúleıdi alǵansha, eptep osynyń ózin qozǵaı berse qaıtedi. Maı emes — dedi Shyǵanaq... — Ol eńbek arýy — máshıne.

Tilin, bilseń baldaı tátti sózi bar, tylsym buzarlyq kúshi bar. Osy dala tylsym sıaqty. Sazarady da jatady. Ómir boıy emseń de ózdiginen ıimeıdi, tap babyn,

Sonda ǵana emirenedi. — Sý sý! — dep jatyr, kereńbisiń, Oljabek!?

— Qudaı toıǵyzbaǵandy men qalaı toıǵyzam?

— Sen toıǵyzbasań, seni ol da toıǵyzbaıdy. Ózińe-óziń istep otyrsyń.

— Sondaı sóz ne kereQ ózinen-ózi aıana ma kisi?

— Aıanbasań mashıneden nege bezesiń?

— Óziń ilik izdep otyrmysyń? — degende Oljabektiń kózi tóńkerilip ketti. Basyn kóterip aldy. Shyǵanaq qyryndaı berip kúlip jiberdi.

— Áli qashasyń kolhozdan, soǵysqan tós, alysqan qol qaıda?

Oljabek renjip qaldy. «Qashqyn» degen shamy, «dostyq» — mártebe edi oǵan. Shyǵanaq ekeýin birdeı qozǵady. Elsiz taýda Jamaldan aırylyp, jaý soqqysyna jyǵylǵan jerde tabysqan dosy tym qatty aıtty. Sonsha nege qatty ketkenine túsinbedi. Tomsaryp otyryp-otyryp?

— Mashına meniń qolymda ma? — degende, Shyǵanaq:

— Seniń qolyńda! — dep shuqshıa tústi.

— Kóptiń biri sen emes pe? Saǵan ótpegen sóz kimge ótedi?

— Men sóz bilmeıtin qazaq. Bıleı ber, saǵan degen jaman oıym joq.

— Jaryqqa shyqpaǵan jaqsy oıyńdy qaıteıin? — dedi de, Shyǵanaq keıip, teris qarady.

Oljabek: — osy meniń kinám ne? — dep ań-tań. Ol Shyǵanaqqa túsinedi, dúleı mashınege túsinbeıdi. Shyǵanaqpen oıyn qosady, sózin qospaıdy. «Sóz basqaniki, jumys meniki. Árkim óz baqqanyna ıe» — dep biledi. Sóz sonda da sońynan qalmaıdy. Oljabek qasha beredi. Jamalǵa úılene barǵanda baldyz, jeńgeleri túıgishtep otyryp sóıletken edi. Shyǵa¬naq shyndap otyr. Bárinen de «jaryqqa shyqpaǵan jaqsy oıyn» qabyldamaǵany batty. Tar kezeńde tós soǵysqan dosy qolyn tóbege qoıyp bezgeli turǵan sıaqty. Sózge senbeı — otqa engeli turǵan sıaqty.

Shyǵanaq dosynyń osy minezin bile tura qınady. Qınamasqa bolmady. Oıyna sózi jete almaı, sózine kópti erte almaı júr. Birnesheýi qosylyp ún qossa, salmaq bolatynyn jaqsy biledi. Birtindep tartyp, birazyn kóndirip te qoıdy. Biraq kóp aldynda kórine shyǵatyny az. Árqaısysy bir aýyzdan sóz aıtsa, úlken pikir quralǵaly tur.

— Men sóz bilmeıtin qazaq, — dedi taǵy da Oljabek. Bilgen sóziniń ózin aıtýǵa júregi daýalmaıdy. — Tipti ata-babamyz kásip qylǵan nárse emes, jaqpaıdy ózi.

— Báıgili jerde bir-aq aýyz sóz aıt. «Mashıne kerek bizge» de júre ber.

— Kóp aldynda sony da umytyp qalsam qaıtesiń? Sózden sóz týyp kóbeıip ketse qaıtesiń?

— Ózim jóndep jiberem, tek sonda basyńdy ızeı ber.

Meni bir sheshen dep pe eń, osynsha nege jabysasyń?

Shyǵanaq ún-tún joq ornynan turdy da júre berdi.

— Qaıda kettiń? Yrza shyǵarsyń maǵan?

Shyǵanaq jaýap bermeı ketti. Oljabek ońasha qalǵan soń kóp oılandy. Tóbeden kún, tómennen jer qaryǵanda jipsimese de, Shyǵanaq sózi mańdaıynan ter shyǵardy.

Iapyr-aı osynyń kóńilin qaldyrman deýshi edim, aýyr aıtty-aý... «jaryqqa shyqpaǵan jaqsy oıyńdy qaıtem?..» — dedi, á? Paı-paı tereńin-aı, — dep basyn shaıqap qoıady. Art jaǵynan eptep basyp kep, tyńdap turǵan Amantaıdy baıqaǵan joq. Aldynda úlken top kóredi.Top aldynda ózin kóredi...

Oljabek osy jasqa kelgenshe topqa túsken, sózge engen pende emes. Dostyń kóńilin qımaı bir aýyz sóz aıtpaq. Ómirinde ekinshi ret qysylýy bul. Qalyńdyq oınaı barǵanda Jamalǵa jaqyndasar sóz tappaı, ol bunyń oıyn tappaı, bir qınalǵan. Endi Shyǵanaq qınady. Ózinen-ózi kúbir-kúbir sóıledi. Anda-sanda «mashıne kerek» degeni estiledi. Jattap otyrǵan sıaqty. Álden ýaqytta bórkin qolyna aldy. Jaǵasyn dúzep, saqalyn sıpap, tamaǵyn kenep te qoıdy.

— Mashıne kerek! — dedi sonsoń estirte. — Aqyryndaý shyqty bilem, daýyldap otyrǵan jurt estı me munymdy. Qattyraq aıtyp kóreıin: mashıne kerek! Aha, durys shyqty endi. Biraq top aldynda osylaı shyǵa ma? Kóp aldy qatty ǵoı. Máselen: mynadaı qorshap otyrǵan jurt, anaý jerde bir úzim otyrady. Bul «prezıdıým» degeni edi. Joǵarǵy jaqtan bireýler kelip qalmasyn kim biledi. Men bylaı, ornymnan turam, eldiń kózi maǵan qarap jaýdyrap tur.„ Álden-aq júregimniń alyp-ushýyn qarashy. Ne de bolsa aıttym: — mashıne kerek bizge!.. Tý, mańdaıymnan ter burq etti ǵoı... — degen kezde manadan beri baqylap turǵan Amantaı qarq-qarq kúlip jiberdi. Oljabek uıalǵannan jerge enip kete jazdady. Aýzyna kelgendi aıta berdi:

Amantaı! Jáı ánsheıin, ánsheıin jáı turmyn...

— Qalaı tursań olaı tur, men munyńdy uzyn eldiń úıirine qysqa eldiń qıyryna jaıam.

— Qoı, anturǵan, qoı!

— Joq qoıa almaımyn.

— Qalsyn osy arada, ne qylasyń...

Dál osy aradan altyn tapsam qaldyrarmyn, mynany qaldyra almaspyn.

— Al sonda ne taptyń, al!

— Óle-ólgenshe ózim kúlem, eldi taǵy kúldirip ótem. Odan artyq ne kerek maǵan.

— Tý, soqqannyń oıyn-aı! Má, nasybaı atshy óziń.

Amantaı ómiri qaltasyna shaqsha salmaıdy. Nasybaıdy elden atady. Oljabektiń qaltasynan nasybaı ketpeıdi, biraq elge bermeıdi, ózi atady. Budan bir aı buryn Amantaı bir atym nasybaıyn urlap atyp, ekeýi dúrde-arazdaý edi, endi ózi usyndy. Amantaı shap etken joq, shaqshany qolyna alǵan soń, da biraz ustap otyryp baryp atty. Bul toqmeıildigi emes, «munymen qutylmaısyń» degeni. Oljabek túsine Qalyp:

— Salyp al azyraq, — dedi.

Amantaı gazetti jaıyp qoıyp, qara shaqshany qotara bastady. Óńinde áli de yrzalyq belgisi kórinbeıdi. Tegin topyraqtan alyp jatqan sıaqty. «Nasybaı lyqsyǵan saıyn Oljabek te lyqsyp qoıady. «Bolar» deýge dármen joq. Amantaı ony sezse de sezbeıdi.

— Minekı shaqshańyz, úıge barǵan soń, úgip alasyz ǵoı, — dedi de júre berdi.

— Toqtaı tur, nege asyqtyń?

— Jańaǵyny baıandaı bereıin, — dep edim elge.

— Tý, naǵyz ońbaǵan ekensiń. Álgi qyzdy da óstip qorqytyp júrgen shyǵarsyń sen.

— Durys, onyńyzdy da Janbotaǵa jetkizermin.

— Nasybaıymdy alyp, ózimdi masqaralap ketkenin qara. Kirme dep basynǵany-aý, bul, — dep Oljabek nalyǵan kez¬de Amantaı qaıta oraldy.

— Janbota men Qabysh ta kirme me? Aǵalyǵyńyzdy syılap ta, qımaı da keldim. Ómirlik azyǵym edi, ózińiz birdeme deńizshi.

— Al, nasybaıyn, menen, budan bylaı.

— Qap, bolmas endi, tastadym.

Biraq kepke jetken shaı men shubattyń kózi qaıda ekeni belgisiz. Úı mańynda basqa baılyq kórinbeıdi, qońyr úıdiń tómengi jaǵyna kıiz jetpegen soń, týyrlyq ornyna shı ustap qoıypty.

Báıbishe búgin eki dúrkin qonaq jóneltip, jańa ǵana jantaıyp edi, dabyrlaǵan daýysqa jumýly kózin ashyp aldy. Eleýsin eken jumystan qaıtqan, joldastary ere keldi. Báıbishe basyn kóterip taǵy da samaýyrǵa umtylǵanda:

— Jata ber, apa, sharshap qapsyń ǵoı, — dedi Eleýsin.

— Eshteme etpes, men úıdemin ǵoı, — dep ornynan turǵan báıbisheni Eleýsin qaıta jatqyzdy.

— Meni kútip qaıtesiń, shaldy kútip, qonaq jóneltip otyrǵanyń az ba, tynyǵyp al osyndaı tolasta.

Eleýsinniń shashynda ázir aq joq. Sondyǵy bolmasa, báıbisheden segiz-aq jas kishi. Ekeýi jıyrma-jıyrma bes jyl bir otasyp kele jatqan abysyn bolsa da, apaly-sińlili kisideı tatý-aq.

— Ómir qyzyǵy syılasý, bir úı tolǵan jansyń, bir-birińe qonaqsyń, — dep otyrady úı qojasy Shyǵanaq. Bári osyǵan uıyǵan. Birin-biri syılaımyn dep, jalpy adam syılaýǵa jattyǵyp alǵan.

Eleýsin joldastarynyń betine kóz salsa, aýyzdary tomsara qalypty. Janbota ernin jalap-jalap, kúlip qoıady.

— Shóldep otyrsyńdar ma, Bota?

— Bilmeısiz be, shóldegen aýyz jaı turmaıdy, toıǵan aýyz tomsarady.

Árqaısysy-aq tilin jalaqtata bastady. Eleýsin kishkene bóshkeni shyldyr etkizgende, qasyna Janbota jetip bardy.

— Men aıaqshy bolaıyn.

— Bolatyn da eshteme qalmapty.

— Amantaı bar bolǵyr ońasha qalyp edi, iship ketken ǵoı, — dep báıbishe basyn bir kóterip jatty.

— Tańerteń emes pe edi, onyń kelgeni.

— Taǵy da kelgen.

— Amantaıdyń bir basqan jerine bir aıǵa deıin shóp shyqpaıtyn. Eki kelgende ne qaldyrady deısiń, — dedi Janbota. Dý kúlip jiberdi bári.

Qasynda bes-alty kisi bar, úıge Shyǵanaq kirdi. Kelgender aýdannyń, aýyldyń betke shyǵarlary: Erjan, Tóken' Sháńgereı, Amantaı, OljabeQ ishinde Qabysh ta bar.

Aýdandyq jer bóliminiń basshysy Erjannyń erni tym kóntek. Amandyqty sholaq qaıyryp, shymshyp tikken toly qaptaı tyrsıa qalypty. Otyrmastan ersili-qarsyly júrip

Oqtyn-oqtyn, úzip-úzip sóıleıdi.

— Múlde jónsiz... Áli kıiz úı, kósh, besbarmaq, tazalyq joq! Jumys júrmeı jatyr...

Erjannyń syrty qalyń bolǵanmen, ishi tym juqa edi, Bastyqpaǵan jas kolhozdy jaısyz jaǵynan kórip, jarylyp kete jazdady. Sańǵyraǵan kontor, túzý kóshe, tizbektelgen kórkem úıler joq. Qyzý jumys mol ónim, ádemi kıingen adamdar joq. Mádenıetti, aýqatty kolhozdy izdeıdi Erjan. Soǵan jetý jolyn kórsetpeıdi, biraq kórmeısińder dep basqany tyqsyra beredi. Odan da odaǵaı bir minezi, kózi kórgendi oıymen aıyra almaı, qaǵazǵa qaraıtyn. Qaǵazda eń aqyry kúnde minip júrgen astyndaǵy tory-alanyń da pogonnaıy jazýly. Bir kúni sol tory-alanyń shoqpardaı kekilin tarap alyp, atshysy aldyna tartqanda, Erjan jalma-jan pogonnaıyna qarap, jer tepkilep urysypty atshyǵa:

— Esalań, áldekimniń atyn ákep tursyń?..

— Qudaı aqyna, óz atyńyz.

— Kekilin kórmeısiń be, aqmaq!..

— Oıbaı, ózim taraǵam, tym qalyń bolǵan soń...

Atshysy sóıtip azar degende sendiripti. Erjan qazir sonshylap tur. Aýqat, mádenıet onyń oıyndaǵydaı tolyq kúıinde kelip tap etpegen soń, tam-tumdap, kelgenderin tanymaı, tyrs-tyrs etedi. Jańada kelgen basshylaryn kolhozshylar da túsine almaı, birine-biri qaraıdy. Sý mamany Tóken de burynǵysyndaı jaıdary emes. Ekeýiniń yńǵaıymen ózgesi boı baǵyp, tym-tyrs otyr. Sol tynyshtyqty jastyqtan basyn jańa kótergen báıbishe buza bastady. Árqaısysymen qysqa-qysqa amandasyp, ornynan turdy da sary samaýyrdy kótere jóneldi.

— Biz shaıǵa qaramaımyz, — dedi Erjan.

— Nege asyqtyńyzdar, lezde qaınaıdy! — dep yqlas bildirgen báıbishe yrzalyq kútip turyp-turyp, samaýyrdy ornyna qaıta qoıdy. Qonaqtardyń jaılasýyn kútken Shyǵanaq áńgimesin endi bastaı berdi:

— Mine, otyr ǵoı jurt, suraı berińizder, — degende Tóken salǵan jerden sózdi bólip áketti:

— Ne suraıtyny bar, mashıne oıynshyq emes. Áýeli jerdi bilý kerek.

— Jerdi bilemiz, sý suraıdy, sý mashıne suraıdy.

— Halyq astyq suraıdy, bereri bar ma jerińniń?

— Ala bilseQ bereri kóp.

— Áli kúnge bergeni joq, ne kerek soqyr úmit! — dep Tóken qolyn sermep tastady. — Mashıne jumysy ónimdi ekenin árkim biledi. Jeri kelisken kúnniń ózinde oǵan kadr, maı masterskoı... kerek Munyń biri bar ma sende? Qańyraǵan dalada mashıneniń soqa basy soıaýdaı bop nemdi bitirmek? Qur dalbasa. Bul — maldyń dalasy, qum...

Shyǵanaq úmitin qyltanaqtap kele jatqanda, Tóken eskektep juldy. Árqaısysy óz ishine úńilip, osynyń sóziniń, de jany bar-aý dep otyrǵan sıaqty. Oıyl dalasyn kerip turyp qarsy jaýap aıtý qıyn-aq edi. Shyǵanaq shıraı sóıledi:

— «Qalaýyn tapsa qar janady». Babyn tapsa qum da janady. Osy qazaq jerdiń betin'kórip, astyn áli kórmeı júr. «Tóken, Tóken» degenge lepire bermeı, artyńa, myna bizge de bir qarashy! El aýzyndaǵy arýana alty ataǵa barǵanda týady. Eńkeıgen kári — eńbektegen jasty erjetedi dep qýanady. Mashıne jemisiniń pisýi osydan uzaqbop pa? Áıtpese, jaqsylyq, tipti, jaqyn kórinedi maǵan. «Aqyl oıdan artyq emes», kóre kele osy otyrǵannyń bári mashıneniń qulaǵynda oınaıdy. Bir qaýpiń maı bolsa, anaý tamnyń túbin tartyp qalshy, maı atqyp ketedi. Bárin aıt ta birin aıt, táýekeldi aıt. Senin, táýekelin, jetpese, Oljabek ekeýmizdiki jetedi. Solaı emes pe, Oljabek?

Oljabek ýáde boıynsha basyn ızep-ızep jiberdi. Tomsaryp qalǵandardyń, birsypyrasy tomaǵasyn alǵandaı jaırań qaǵyp, ońdalyp otyrdy. Tóken myrs etti:

— Qyzyl ezý, qurǵaq táýekelden ne shyǵady!

— Táýekeldi de sýaramyz ba endi? — dedi Amantaı qaljyńdap. Ózgeleri kúlip jiberdi.

Sary Tóken qyp-qyzyl bop ketti.

— Ne kúlki! «Erkektiń qory kúlegesh, áıeldiń qary kúlegesh».

Tóken Amantaıdy túıreımin dep, bárin bir-aq túıredi. Janbotanyń dál júreginen qadalǵan tárizdi, qynjylyp otyr.

— Aqsaqal qusyp jiberdi ǵoı! — dep súrte bastady ústin.

Kúlki qaıta kóterildi. Shyǵanaq mańyndaǵy Amantaı, Janbota sıaqty ótkir jastar, Qabysh sıaqty jatyp atar egde adamdar qyńyr sózge kelgende jaınap ketedi. Shyǵanaq jón sózdi ózi basqaryp, qyńyr sózdi solarǵa berip otyrady. Kekep, tyqyrtpaq bolǵan Tóken qaqpaqylǵa túse bastaǵan soń, betin Erjanǵa burdy.

„ Bular jumys jasamaıdy, ylǵı osyndaı qyljaq jasaıdy, Erjan joldas!

— Qaljyń ǵoı, — dedi Erjan, ishi ken, adam sıaqty. Keńdigin bildirgendeı qasyn kerip, bappen sóıledi Shángereıge. — Sháńgereı, sen ne aıtasyń? Mynaý shaldaryń qyńqyldaı beredi, artelge jaýapty kisi sen túbinde.

Sháńgereıdiń jaýaby daıyn eken, ustata qoıdy:

— Men Tókennen artyq ne bilem, eshtemege kóz jetpeı kolhoz aqshasyn shasha berseQ aldymen meni tabady. Tóken ekeýińizdiń aıtqanyńyzǵa men de qol qoıamyn.

— Óz oıyn, joq pa?

— Men erteńgi quıryqtan, búgingi ókpeni artyq kórem.

Sháńgereı kolhoz bastyǵy onyń beti qalaı aýsa, Erjannyń da beti solaı aýmaq edi, Qabysh yńyrandy. Bul ne aıtar eken dep aýzyna qaraǵan jurt, túsine almaı ań-tań.

— Sháńgereıdiki aıtarlyq sóz, — dedi Qabysh yńyranyp, — qazyna múlkine muqıat bolmasa bola ma? Shyǵanaqtiki de durys, kóptiń qamy ǵoı, aıtqany. Tóken de alysty boljap otyrǵan sıaqty. Aldyn kórmeı shappaıyn dep otyr ǵoı túri.

Sonda teris kim? Talas neden shyqty? Qabysh kimdi qostady? Jumyr oıǵa túsine almaı domalatyp otyr árqaısysy. Amantaı kúlip jiberdi:

— Qabekeń mysyqtan da epti, sybdyr etpeı óte shyǵýyn qarashy.

— Túıeden de ańqaýsyń, — dedi Janbota, — «rıt soq» dep otyrǵan joq pa ol kisi.

Budan ári Qabyshty Shyǵanaq óz qolyna aldy:

— Janbota tapty. «Seniki de durys, seniki de durys, qaı jeńgeniń meniki», — dep otyr Qabysh. Sózi jumyr bolǵanymen ózi sopaq sorly ǵoı, ustatyp aldy. Qabyshtyń ustalǵany jalǵyz bul ma, osy shirkinniń oınap shalatynyn, shyn shalatynyn bilmeımin. Bildirse eken betin.

Shyǵanaq qaljyńmen aıtsa da, shyn aıtsa da Qabyshqa aýyr tıdi. Temen qarap salbyrap ketken basyn kóterip aldy.

— Endeshe seniki teris! Baıaǵynyń máńgisindeı oımen baıymaı, qoıa qoı. Qolqam osy senen.

— Kóp qoı dese qolqasyz da qoıarmyz. Armandy atqa, kópti etke aıyrbastaıtyn kún ótken. Endigi sóz kópke berilgen sıaqty.

Qabyshtyń erte kezde elýbasy, aýylnaı bolǵany bar edi. Jumǵan aýzyn asha almady.

— Al, kóbiń ne aıtasyń? — dep Erjan kópke qarady. Kóp birine biri qarady. Sen aıt, sen aıtpen ishten tiresip

Amantaı sony ańǵaryp, el kózin Oljabekke aýdardy:

— Oljekeńe berdik sózdi.

Osy sumdyqtyń bolaryn aldaqashan sezip, Oljabektiń júregi dúrsildep otyr edi, endi týra aýzyna kelip tyǵyldy Qasha jónelýge qadalǵan kózder jiberer emes. Qysylǵanynan qyzyl narttaı bolyp, kózi sharasyna syımaı bara jatsa...

Erjan:

— Sóıleńiz! — dep qysa túsedi.

Ustap berse de, araǵa Amantaı tústi:

Azyraq toıpańy bar edi, sabyr etińizder.

Toıpańy jazylyp, sóz bitetin de ýaqyt ótti. Oljabektiń júregi áli ornyna kelgen joq. Erjan tyqbalatyp barady.

— Endi qashan? Bógemeńiz jurtty.

Qutylmasyna kózi jetken soń, Oljabek qalpaǵyn qolyna aldy. Ótken jıylysta oblystan kelgen bir ýákil bórkimen turyp sóılegenderdi sókken. Sodan beri oǵan shaqyraıǵan kún, saqyldaǵan aıaz bolsa da, sóıleýshiniń jalańbas turýy paryz sıaqty edi. Qalpaǵyn qolyna alysymen ushatyn qustaı qomdanyp turyp:

— Mashıne kerek! — dedi de shyǵa jóneldi.

— Oljabek ketse de onyń shyp-shyp terlegen taqyr basy, alaqtaǵan úlken kózi, jýan daýysy Erjannyń esinen ketpedi. El adamdarynyń ishki saraıyna enbegen Erjan, Oljabekke ashýlanyp ketti, bul kolhoz shetinen qyńyr eken dep qaldy. Jol boıy Tókenniń aıtqany rasqa aınalyp keledi. Tártipke shaqyrmasa bolmas dep otyrǵanda, Amantaı ol oıyn taǵy ýshyqtyra tústi.

— Oljabek aıtpaqshy mashıne kereQ — dedi Amantaı. Sháńgereıdiń shekesi zyrq etti:

— Iá, mashıne istep beredi, jatyńdar báriń.

— Áı, Sháńgereı! Osy eginniń ózin salatyn bolsaq kókesin tanytyp salaıyq. Áıtpese bul ne áýre! Alpys úı ala jazdaı alty gektar jer shuqylaýmen bolady. Ol shyqqanda kimdi jarytady, shyqpaǵanda kim muqaıdy?

— Oljabek ekeýiń aıtty dep, Sháńgereı shekke qol qoıa almas.

— Kóp aıtsa qaıtesiń? — dedi Shyǵanaq.

— Onda kórermiz?

— Táýekel! Shaqyr endeshe jalpy jınalysyńdy. Myna kisiler de ishinde bolsyn.

— Taǵy da táýekel? — dedi Tóken kekesin kúlkimen. Shyǵanaq shamdanyp qaldy. Murty serbıip, shoqsha saqaly qozǵalyp ketti.

— Iá, «táýekel darıasyna saldym keme, kemesiz ol darıadan ótem deme!» Sen oqyǵan qazaqsyń ǵoı. Oqysań da usaqsyń. Usaqtyǵyńdy men kórgeli qashan!

— Qoıyńyzshy, Shyqa! — dedi Amantaı, Tókendi qostaǵan bolyp qutyrta tústi. — Osy kisiniń denesi kolhozdyń qara býrasyndaı-aq emes pe!

— Ras, denesi, tartynshaqtyǵy keledi. Taqystyǵy odan artyq. Kókjar bekinisinde kóp ańdysqan anturǵan, sol kúnderdi áli umytpaı ma, — deıim.

Erjan bólip jiberdi. Yzbarmen aıtqan eki sózinde úıdeı eki pále jatyr.

— Tereńge boılamańyz, shyǵalmaı júrersiz!

Shyǵanaq sózden toqtap, sol tereńge boılap ketti...

Oıyldyń keń dalasy erte kezderde Kishi júzdiń birsypyrasyna jaılaý bolǵan. Baı rýynan taraǵan on eki rýdyń birsypyrasy, ásirese Adaılar jyl saıyn Oıyldyń kók móldirine bir shomylyp qaıtatyn. Kóptiń sýaty bolǵan ózendi patsha ókimeti de eskerýsiz qaldyrǵan joq. Sonyń jaǵasyndaǵy kók jarǵa Oıyl qalasyn saldyrdy. Oıyl áýelgi kezde qazaq dalasyn baǵyndyratyn áskerı kúshtiń bir bekinisi bolsa, keıingi kezde baı saýdagerlerdiń qalasyna aınaldy. Oıyl jármeńkesine tolyqsyp kelgen Adaılardy jalaqtaǵan saýdagerler súlikteı soryp, tyrsıa qalatyn. Tóken osy Oıyldyń bel balasy. Shyǵanaq onyń tóńiregindegi jataqtyń biri. Kóp ishindegi jalǵyz Tókendi Shyǵanaq jaqsy biledi. Kebeje qaryn, salpy buǵaq baıbatsha, birese jýan judyryq Tóken búgin maman bolyp taǵy da ámir etse, Shyǵanaq shydar emes. Slamǵalı marqumnyń bir sózi osy arada esine túse ketti.

— Durjyǵúl, Júsibálilermen keskilesip júrip, Tókenmen tatý qala almaısyń. Biri taý qasqyry, ekinshisi orman qasqyry. Aıyrmasy ne? Ulysady da tabysady, — degen edi aýyryp jatyp.

Durjyǵúl, Júsibáli degender Shyǵanaqpen atalas, qalamdas shonjarlar. Shtat saılaýyna jataqta jatqan kedeılerdiń kónbegenin qamshymen ákeletin. Úsh balasymen Berse qart qana qarsy turdy. Úlken balasy Shyǵanaq jas kezinde doıyr soǵysyna talaı kirgen kisi. K0L1 tym qatty bolsa kerek:

— Ólip ketpesin! — deıdi eken ákesi. Jumysqa da apat sıaqty.

— Oı, murnyńdy uraıyn túrikpen muryn, tóbemdi bultqa tıgizesiń be? — dep bir kópeneni bir-aq túırep laqtyrǵan balasyna, arba ústinde turyp maqtanady eken qart. On ja- synda atqa minip, aǵash soqamen alǵashqy borozdany tartqan jerde:

— Balam, senen birdeme shyǵar, — depti Berse qart, oqtaı dúzý borozdaǵa súısinip.

— Bolatyn bala aldymen áke-sheshesine, úı-ishine, odan aýylǵa unaıdy, — deıdi. Biraq elýden asqansha Shyǵanaqtyń, aty aýyldan alty shaqyrym uzamapty. Slamǵalı endi kórem dep júrgende qaıtys boldy. Shyǵanaq turǵan kolhoz sol Slamǵalı Qurmanovtyń atymen «Qurman» kolhozy atalady. Qabyry da sol mańda. Jalyndaǵan jas komısar alashtyń bir ordasy bolǵan Oıyldan Dosmuhambetovterdi qýyp shyǵyp, Revkom ornatady da, ózi basqarady. Biraq uzaq jasamaı, 1923 jyly qurt aýrýdan qaıtys bolǵan.

Shyǵanaqtyń eske túsirip otyrǵany osy Slamǵalı, osy Tóken. Erjannyń «Tereńge boılamańyz» degeninen qorqyp toqtaǵan joq Shyǵanaq. «Osynyń ózi taý qasqyry» emes pe? degen oı kelip qaldy. Ol oıynyń ushyǵy taptyrmaǵan soń, áńgimege qaıta oraldy.

— Al, jınalysyńdy shaqyr, Sháńgereı.

— Shaqyramyz, at ústinde bitetin áńgime emes qoı bul.

— Sozbuıdamen kún ótip barady, — dep Shyǵanaq Erjanǵa qarady. — Osynyń bir tynymyn istep ketińiz. Áıtpese meniń kóńilim jaı tappaıdy.

— Áýeli ózderińiz bir pikirge kelińizder! — dedi Erjan. Sendele-sendele aıaǵy talsa kereQ jantaıa ketti. Bir qolymen shyntaqtap, ekinshi qolyndaǵy qamshysyn eki búktep, óz aıaǵyn ózi sabalap jatyr. Aıaq jaǵynda kerile uıyqtaǵan sur tazy, qamshy sartyldaǵan saıyn kózin bir ashady. Qonaǵy qyryndaý kelse de shyntaǵyna jastyq qoımaq bolǵan báıbishe, qabyldamaǵan soń qaıta alyp qoıdy.

Shyǵanaq daǵdarǵan kisideı sulyq otyryp, kúrsinip alady da:

— Men túsine almadym onda! — dedi. Óńinen de, lebizinen de ishtegi ózgeris baıqalyp tur. Syrminez bolǵan Amantaı men Janbota birine-biri qarady. Erjan «kóreıin kúshińdi» degendeı tıise sóıledi.

— Túsinbeseńiz, túsingenińiz de ońyp turǵan joq. Áli kúnge bir ret sý júrmegen atyzdar bar. Belgilegen srok ótip ketti. Siz áli qıaspen júrsiz.

— Men merzimge qaramaımyn, tarynyń raıyna qaraımyn. Tary sýdyń raıyna qaraıdy.

— Agronomdar bilmeı belgilegen ǵoı onda?

— Bilgeninen bilmegeni kóp sıaqty. Maǵan qalaı sýarýdy úıretkenshe, sý berseńizder eken tezirek.

— Ózińiz naǵyz býntar ekensiz! — dep, Erjan ejireń ete tústi.

— Mort syndyń-aý, shyraǵym! — dedi de Shyǵanaq Amantaıǵa qarady. Amantaı Janbotaǵa kózdi bir qysyp qalyp, ilip áketti sózdi:

— Kelgende-aq shatynap turǵan.

— Onysyn bilgende eptep ustaý kerek edi, — dedi Jan¬bota, — áli de septep kórse qaıtedi?

— Qysqart! — dep, Erjan basyn kóterip aldy. Qamshysy art jaǵyndaǵy sur arlanǵa baryp tıdi. Ars etip ala tústi arlan. Kózi qyp-qyzyl bop, jeńinen qapsyra tistep qatyp qapty. Amantaı kep arashalap júr...

— Qoı, áı, SurkıiQ qoı deımin, bizden kóredi... Ket endi anturǵan! — degende, tazy bir kúr etip úıden shyǵa jóneldi. — Qap, boqtap ketti-aý qonaqty!

Erjan alqynyp otyr. «Átten, 20 jyl-aı» — deıdi ishinen. Ákimshilik quralynyń qaısysyn alsa da bir silteýge jaramady. Sottaýǵa qylmysy joq, shaıqalatyn baq, dáýleti taǵy joq, ketpen kótergen óńkeı kedeıge ne isterin bilmeı:

— Kórsetermin ekeýińe, tura tur! — dedi de Shyǵanaqqa aýdy beti. — Shal, sen jaqsy usynys jatpaıdy degenge kókı berme, ónerin, syımaı bara jatsa kórermiz. Ázirge aıtqandy istemeseń, shoq basqan taılaqtaı bolasyn,!

Sózin bitirer-bitirmesten Erjan tura jóneldi, Tóken qosa jóneldi. Amantaı men Janbota esikti bermeı Erjannyń, aldynan kelip turdy.

— Nemene?

— Álgi kórsetem degenińizdi kórip qalsaq dep edik?

— Túý, jalyqpaıdy ekensińder! — dep kúlip jiberdi Erjan.

— Onda qoıdyq, — dedi de esik ashty ekeýi. Eshteme bolmaǵandaı oınap-kúlip, qonaqtardy attandyrǵaly barady.

Shyǵanaqta ún joq. Ózi qara kisi, áńgimeden keıin tuńǵıyq qara sýdaı túnerip qalypty...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

AQTÓBE SAPARY

I

Jaman aıtpaı jaqsy joq. Oljabek ekeýmiz aýryp

qalsaq, ne ajal kelse, bizdiń ornymyzǵa kimdi qoıasyń, Sháńgereı?

— Amantaı men Janbota turǵan joq pa?

Manadan beri otyrǵanda ekeýiniń sóılesken sózi osy-aq. Sháńgereı shyǵyp ketti. Shyǵanaq túıilgen qabaǵyn áli jazǵan joq. Anada Erjan, Tóken bolyp bári bet ashqannan keıin sóılemeıtin bolǵan. Sháńgereıdiń ketkenin de baıqamady. Mańdaıyn ustap, tómen qarap shuqshıyp otyr. Bir qolymen anda-sanda shoqsha saqalyn qaıyryp ákelip, ernimen tistelep qoıady. Álden ýaqytta belin ustap kerilip, joǵary qaraǵanda ǵana úı ishinde ózinen ózge jan joǵyn bildi. Art jaǵynda súıeýli turǵan kóne dombyrany aldy. Tartyp qalyp, burap kúıin keltirdi de, qulaqqa jaıly bir qońyr kúıdi sherte berdi...

Kúndegi ádetinshe jumystan qaıtqan aýyl adamdary birtindep kelip jatty. Julqysa-julqysa Janbota men Amantaı da jetti. Oljabek pen Káribaı keldi bir kezde, Shyǵanaq dombyrasyn súıeı salyp, kúlip jiberdi. Kelemej kúlki emes, súıkimdi balanyń minezin, tilin qyzyqtaǵandaı, jany jaı tapqan kúlki. Oljabek bala sıaqty. Shyǵanaq oǵan áke sıaqty bolyp ketken. Sonaý taý ishindegi tar kezeńde jalǵyz qalǵan Oljabekti ıt-qusqa jem qylmaı alyp qaıtqan myltyqty adam osy Shyǵanaq. Mort minez Oljabek — osy Oljabek. Jamaldan áli derek joq. Emendeı qatty — bir synǵanda eki syndy: kolhozsyz el tappaı kolhozǵa qorǵalap, kolhozdyń adamy sanaldy. Jaýdyń taıaǵynan ba, Jamal men jalǵyz balanyń qaıǵysynan ba, kim bilsin, sózden, top-jıynnan at-tonyn ala qashatyn, úndemes beriQ momyn bolyp barady. Adaldyq, ustamdylyq minezderi bekı tústi.

Osy jaıdyń bárin biletin Shyǵanaq, Oljabekke jan teńgermeıdi. Aqyly jetip tursa da, aqyldasyp, qaljyńdasyp otyratyn ádeti edi. Taǵy da qolǵa aldy.

OljabeQ ekeýmiz kezeńdi jerde kezdesip edik. Taǵy Da bir kezdeskeli turmyz, — degende Oljabek arjaǵyn aıtqyzbaı zyr qaqty:

Qoı, qoı, jetti, Shyǵanaq!

Endigiń tipti jeńil. Qaǵazǵa qol qoıa salasyń.

— Oıpyr-aı, endi, qaǵazǵa iliktirmekpisiń! — dep Oljabektiń, kózi baqyraıǵanda, bári dý kúldi.

Kúlki basylǵan soń Shyǵanaq sóziniń salmaǵy Káribaıǵa aýdy. Káribaı partorg, ári muǵalim. Osy aýyldyń aldyn boljap, joǵyn joqtap otyratyn aqylshy adam. Shyǵanaq oǵan tek bala oqytýshy dep qana qaramaıdy. Jańa zamannyń oı-qyryn, oń-solyn kóbinese sodan surap, qanyp otyrady. Erjannyń betin kórgen soń: osy meniń óz betim durys pa? — degen oıǵa da kelgen edi. Shyǵanaq qazir sol oıyn teksergeli otyr.

— Men talpynǵaly qaı zaman, — dedi Káribaıǵa. Oıyna alysta qalǵan buldyr kúnder elestep ketken sıaqty. — Talabym bir janbaıdy. Qostaýshym kem be, qoldaýshym joq pa? Álde ózimnen be kiná? Kóziń ashyq, kóńiliń a dal, kóldeneń adam ediń, betime aıtshy!

Jaıdyń bári tanys Káribaı, Shyǵanaqqa sabyr sala sóıledi:

— Sabyr etińiz. Jetkenshe sol bop jatqan shyǵar.

— E-e-e! Sabyrmenen saqal, shashty aǵarttyq qoı. Osy meniń jolym durys pa? Sony aıtyp bershi. Komýnıs ediń.

— Ol ne degenińiz. Eńbek ónimin arttyramyn, kolhozdy aýqatty, mádenıetti turmysqa jetkizem degen teris bolýshy ma edi?

— Endeshe, Shyǵanaq 60-ty qýsyryp tastady. Endigi shydamdylyq — ezdik-taǵy. Bes ul, úsh qyzym bar. Kózim óli joǵalsa da, tiri joǵalsa da násilim joǵalmaıdy. Qatty ketkeli otyrmyn. Tán kómilse — táńir isi, oı kómilse — adam isi. Aýdannyń aýzy qısyq keldi. Oblysqa júrem, qalaı qaraısyń?

— Kolhoz jiberse, onyń eshbir aıyp shamy joq.

— Ondyq erkim bolmasa kolhozdyń keregi ne maǵan? Qaǵaz jasap ber jalǵyz-aq. Meni qostaıtynyń — sol qaǵazǵa qol qoı.

Bul sóz Qabyshqa aýyr tıgeni sonsha, — er batqan attaı kirjiń-kirjiń etti. Shyǵanaqpen ázili kelisken qurby bolsa da, óreli iske kelgende ol el betin baqylaıtyn. Biraq, onyń eli — basshylar. Erjannyń, Tókenniń, kolhoz bastyǵy Sháńgereıdiń yńǵaıyn kórgen soń, qaǵazǵa qol qoıýǵa batpady. Shyǵanaqtan taǵy da asa almaı otyr. Mundaıda qoldanatyn eki ádisi bar: ne jylǵa qýalap jyljyp ketedi, ne tarazynyń basqan jaǵyna shyǵady. Ázirge tarazynyń qaı basy basary málimsiz. Qabysh jyljytpalaı bastady.

— Qaǵaz jasaý qıyn emes. Áýeli Sháńgereımen kelisseńshi — deı bergende Amantaı kıip ketti:

— Sozbuıdany soz, Qabeke!

— Qap, úzip jiberdiń ǵoı! — dedi Janbota.

Qabyshty ekeýi biraz sozǵylamaq edi, Shyǵanaq oǵan keltirmedi.

— Káribaı, qaǵazyńdy jaz. «Súırep qosqan tazy túlki almaıdy». Qoryqqanyń Qabyshqa qosyl, qoryqpaǵanyń maǵan qosyl.

Káribaı jazýǵa kiristi. Ózgesi ony aınala qorshaǵanda Qabysh pen Oljabek qana oqshaý qalǵan edi. Oljabek te qosylyp ketken soń, Qabysh amalsyz qosyldy. Jabyrlasyp jatyr:

— Jaz! qatyryp jaz!

— Aýdannyń ózin túıreı jaz!

— Azar bolsa kóshke bergen taıyn alar.

Shyǵanaq óz oıymen bolyp otyr: «Kók Oıyldy qonys etken kóp jataq, aýyzyń múlde kepken be? Kópten bergi armanǵa artel jetkizer, artelge engende asyǵym alshysynan tústi me dep edim, áli de asýlar jatyr ǵoı aldymda...»

II

Eki aıaqty arbanyń tórine qatar otyrǵan Shyǵanaq pen Oljabek Oıyl ózenin órlep keledi. Ózendi jaǵalaǵan qum jol eki aırylyp, biri — sol jaqtaǵy aýdan ortalyǵy — Kókjarǵa burylǵanda, ekinshisi — oń jaqtaǵy Barqyndy julyqtaı tartty. Delbe Shyǵanaqtyń óz qolynda edi, ońǵa buryldy. Ózgergen oıyn aıtqan joq. Qalaǵa alańdap qıqańdaǵan tortóbeldi qamshymen tartyp qalǵanda, qalǵyp otyrǵan Oljabek shalqasynan túse jazdady. Kózin ashyp alyp jan-jaqqa qarady.

— Teris kettik.

— Soqpaı-aq qoıaıyq.

— Raıkomǵa kirem, — dep ediń ǵoı.

— Raıkom Erjandy bilmeıdi deımisiń.

Qulanıek tań, Barqynnyń súıir qumdarynan asa qara". batysqa qaraı yǵysqan tún qaldyǵyn ysyra tústi. Sebelep turǵan salqyn lep bir lyp etti de, tyna qaldy. Typ-tynysh, maýjyraǵan dúnıede qum joldy tilip bara jatqań eki dóńgelektiń yzyńy ǵana estiledi. Basqanyń bári tunyp tur. TeQ syrty tynysh Shyǵanaqtyń ishi dóńgelekke Ún qosady. Onyń oıy da osy keń dalada qum keshken arbadaı órde aıańdap, yldıda jelip, ishki dúnıeniń ushyǵyna jete almaı keledi. Kókjıekten kún shashyrap, saǵym sáýlettene bastaǵan kezde, Shyǵanaq Muhıttyń «Aıdaıyna» basty. Selt etip oıanyp ketken Oljabek ókinishpen kózin qaıta jumdy. Jap-jańa shurqyrasyp tabysqan Jamaly saǵymsha sylańdap, alystan ǵana kerindi endi. Kórýge bar, qushýǵa joq, ádemi eleske elitip Oljabek kóp otyrdy...

Oı basqan Shyǵanaqty Muhıt sergitse, eleske ergen Oljabekti jaqsy jora sergitti. Ekeýi áńgimege jańa ǵana keldi.

— Jamalmen óńimdegideı kezdesip, Saǵyntaıymdy mańdaıynan sıpap tur edim... Seniń daýysyńmen oıanyp kettim.

— Aman-esen tabysady ekensińder. Tańerteńgi túske sene ber.

— Aıtqanyń kelsin.

— Men tústi oıaý otyryp kórdim. Qara mashınany Oıyl jaǵasyna ornatyp qoıyp kúmp-kúmp biskenimde, qaısar jer kópirship shyǵa keldi.

— Sen osy mashınaǵa qaıdan úıir boldyń?

— Dúnıeni men de kezgemin biraz, — dedi Shyǵanaq tortóbelge shybyrtqysyn úıirip qoıyp. — Ózińmen kezdesetin tar kezeńge kezip júrip barǵanmyn. Seniń munda kelýińe men sebepker bolsam, meniń ile qaıtýyma mashına sebepker bolǵan. Mashınany sol saparda kórgenmin. Onyń ózi onsha úlken nárse kórinbeıdi, el bosqa qorqady. Biraq tym shymyr, tym shapshań. «Oıyl jaǵasyna ornatsam» degen arman bastan ketpeıdi.

— Iá, ıá, jol boıy aıtyp qoımap ediń.

— Endi sony alyp qaıtsaq tymaqty alshysynan kıemiz, — dep Shyǵanaqtyń kóńili aldaǵy úmitpen kóterile túskende, Oljabek tez oıyn bildirip kúńk etti.

— Bas armany bolmasa, mal armanyn qoıshy!

Bul sózdiń astynda ne jatqany Oljabekke qandaı aıqyn bolsa, Shyǵanaqqa da sondaı aıqyn edi. Ekeýiniń de oıyna Jamal, Saǵyntaı, tar kezeń elestedi...

«...Móldir kózi jaýdyrap, jibek minez Jamal qashqyndardyń qolynda ketti. Kirshiksiz taza arna, ash qasqyrdaı suǵynǵan adamdar jara salmaı qoıar ma? Shydar ma soǵan Jamal? Álde, perishtedeı taza jan aram ýdyń zárinen jan berdi me, birjola? Apalaǵan náreste qaı kódeniń túbinde qaldy eken, shyryldap!.. Álde... Álde... ábden kúder úzgen soń...»

Oljabektiń oıy osyǵan deıin keldi de turyp qaldy. Odan ári better emes. ishi ottaı janyp ketken sıaqty. Qyzǵanysh pen aıanysh eki jaqtap qysqan adal jan, bir tynys izdegendeı aýyr kúrsinip Shyǵanaqqa qarady.

Jol qysqarsyn bir áńgime aıtshy.

— Kezgendi aıtaıyn ba, tózgendi aıtaıyn ba?

— Bárekeldi! Ekeýin de aıt. Synǵan kóńilge sep bolar ma eken.

Shyǵanaq áńgimeni tym áriden bastady:

— Men 1881 jyly týyppyn, — dedi de ótken ómirdiń, júıesin izdep az múdirip qaldy. — Esimdi jıa bastaǵanda bizdiń, úıde jeti jan bar edi: ákem, sheshem, ákemniń áke-sheshesi men meniń inilerim — Taqatar, Túnqatar. Kedeı-aqpyz. Onyń ústine ákem bir kindikten jalǵyz. Bala jas, mal tabýǵa uzap kete almaıdy. Men on jasymda ákeme kómekshi boldym. Áli esimde, ákem bir jaqtan keldi de:

— Azyq ázirle! — dedi shesheme. Sheshem úndemeıtin kisi edi. Sol kúni bir dorba taryny qaınatyp, qýyryp ta úlgirdi. Erteńine túske jetkizbeı túıip, aqtap boldy.

Ekinshi kúni tańerteń ákem atta, men azyq-saıman artqan túıeniń ústinde kele jatyrmyz. Osy. sapar ózgeshe bir qyzyq bop kórinip, tún boıy uıyqtamaı shyqqan edim. Sóıtsem, azap eken: túıe terbetip «uıyqta» — deıdi. Jyrtyq beshpetten keýlegen ókpek jel uıyqtamaq túgil oıaý da otyrǵyzbaıdy.

— Tońdym, — dedim ákeme. Ákem syrt kıimin sheship ber¬gende kamzolynyń jyrtyǵynan ıyǵy shyǵyp turdy.

— Qaıtsin bıshara, aıap ketti ǵoı balasyn! — dep úndemeı otyrǵan Oljabek taǵy da bir kúrsinip qoıdy.

Shyǵanaq áńgimesin soza berdi.

— Keshke jaqyn eginshilerge jettik. Bizde baspana joq. Basqanyń ne qosy, ne úıi bar. Ershabar degen kisiniń úıine panaladyq. Bireý jyrtyp, bireý seýip, eldiń bári tyrbanyp jatqan kezi. Meniń ákem, qolynda shapashot, bir aǵashty tyqyldatyp shabady da otyrady.

— Bul ne? — deımin ákeme.

— Soqa, — deıdi ákem. Aǵashtyń basyna temir kıgizip, shegelegen soń, soqa daıyn boldy, balam, — dedi.

Osy soqamen eginge shyqtyq. Eginniń de, soqanyń da, ákemniń de syryn bilmeımin. Úsheýi de maǵan ǵalamat bolyp kórinedi. Sol ǵalamattyń qyzyǵymen sońdarynan ere berdim.

Ákem birde qatal, birde meıirban. Qataldyǵy da, meıirbandyǵy da men kútpegen jerden kezdesip otyrady. Shaban kókti delbelep jekkende «qutyldym ba» dep edim. Egin basyna kelgen soń meni kók sholaqqa kóterip mingizdi de:

— Anaý shıge qaraı týra tart! — dedi.

Jalǵyz tis, kók sholaq jalǵandy japyryp kele jatqan sıaqty. Qyzyǵyn kórýge artyma jalt qaraǵanymda, ákem aqyryp qoıdy.

— Aldyńa qara!

Aldyma qarap tarta berdim. Qyzyqtyń bári artymda. Ákem bir ýaqytta taǵy da aıǵaılady.

— Qaıta oralǵanymda, ákem jyly júzben qarap tur eken maǵan. Jyly júz, alǵashqy tartylǵan borozda kóńilimdi kóterip jiberdi.

— Men ustaıynshy soqany, — dedim.

— Ustarsyń, balam, ustarsyń, — dedi ákem, biraq ustatpady. — Tilim tasqa tısin, alǵashqy tartqan borozdam oqtaı túzý shyqty. Betiń durys eken, balam, — dep mańdaıymnan súıdi. Sózinen qýanysh, óńinen aıanysh kórinedi. Súıgende, kóńili buzylyp, aýzy kemseńdep ketti. Endi oılasam, óz ómirine nalyp, meniń ómirimmen jubanǵan sıaqty.

— Mine, meniń dıqanshylyǵym osylaı bastaldy. Egindi qansha uqsatyp salsań da, aspannan tambasa eńbegiń esh. Ol kúnderde sýaryp salýdy bilmeıdi. Senderdi áli kúnge aspan asyraıdy. Saryarqanyń qasıeti osy ǵoı. Bizdiń jaqtyń aspany jerinen de qurǵaq. Eńbek janar jer izdep dúnıeni biraz sharladym sonysyn...

Oqaptardan shoqalaqtap kele jatqan qosaıaq arba tyr-tyr etkende, tortóbel tura qaldy. Áńgime de bólindi. Shyǵanaq pen Oljabek atyp túsip, arbanyń eki jaǵyna shyqty. Ondaı eshteme kórinbeıdi. Arbanyń jáshigi keıin yǵysyp, qalpaq temir dóńgelekti basyp qalǵan eken.

— Áı, osy jaqtyń joly-aı! — dedi Oljabek. — Jol emes.

Keıip turǵan Oljabekke Shyǵanaq sylq-sylq kúldi.

— E-e, saǵan arqasyz jer, Jamalsyz áıel unar deımisiń.

— Shynynda áıelderiń de tym kúıki.

— Syrtyn aıtqansha, ishin aıt. Janbotalar janyp turǵan ot emes pe, shirkin.

— Onyń ras, — dep kúmiljip qaldy Oljabek.

— Alar ma ediń, tıse?

— Qoı, bir jerge jyǵyp keter.

Jáshikti ornyna qaıta keltirip, qaıys shylbyrmen tańyp aldy da, ekeýi júrip ketti.

— Onda, on bes-jıyrma arasyndaǵy kezim, — dep bastady Shyǵanaq endigi áńgimesin. — Eginnen eńbek esh bola bergen

soń, Gýrevke tarttym. Eki júz jıyrma shaqyrym jer elsiz. Terlikbaı ekeýimiz jaıaý. Saǵyz boıyndaǵy el qasqyr degende ishken asyn jerge qoıyp otyrǵan. Aıtqanyndaı úsh qasqyr solbań etip aldymyzdan shyǵa keldi.

— Taıanbaıdy-aý, — dedi Terlikbaı. Kúldirgi jigit edi, taıaǵyn myltyq qylyp kezep-kezep qoıady. Qasqyrlar odan seskenbek tursyn, taqala tústi. Aqyryp umtylsaq ojyraıyp betimizge qaraıdy, ulıdy.

— Oh, anturǵandar, úıir shaqyrady ǵoı — dedi Oljabek áńgimeniń osy arasyna kelgende.

— Iá, úıir shaqyrǵan eken. Ulı-ulı qasqyr segiz boldy.

— Al, endi shabady.

— Shaba qoıǵan joq. Birese myna jaǵymyzǵa, birese myna jaǵymyzǵa shyǵyp, qardy borata beredi.

— Sol shabar aldyndaǵy aıbaty.

— Biz de aıbat kórsetip, bastyryp kep berdik. Bireýi bulańdap aldymyzǵa túse jónelgende, ekeýi artymyzdy aınaldy. Ózgesi tamashalap qarap túr. Kún batyp ketken, Qasqyrlar júrgizbeýge aınaldy.

— Ot nege jaqpaısyńdar?

— Ot qaıda, otyn qaıda? Biri de joq bizde. Sóıtip alparysyp kele jatqanymyzda Terlikbaıdyń eteginen kelip aldy bireýi. Taıaqpen jiberip qaldym. Terlikbaıdyń etegi qasqyrdyń aýzynda ketti. Endi sastyq. Bir qara kórinedi Sodan janymyz qala ma deımiz. Sóıtsek ol jol aýzyndaǵy mola eken. Mola da bolsa Qorǵady. Qasqyrlar qýyp tyqsa da, molaǵa enbeı turyp qaldy.

Silemiz quryp, kelisimen jatyp qaldyq.

Tańerteń abaılasaq molamyz bir keremet. Kólemi alty qanat úıdeı, úı beıneles kirpish kúmbez. Dál ortada nán qabyr jatyr. Qabyr sháıi shymyldyqpen qorshalǵan, ashýǵa batpaı aınala syǵalap biraz júrdik. Tór aldynda aq kıiz, onyń ústinen kilemder jaıyp tastapty. Samaýyr, shaı jabdyqtaryna deıin bar. Tot baspaǵan aq semser, qany jýýsyz, dúzi joǵary qarap ilýli tur. Onyń qasynda jelekti kók naıza, bir dáý doıyr ilýli tur...

Japan daladaǵy saltanatty jalǵyz qabyrdy tamashalap kóp turdyq. «Jazataıym mert ketken bireýdiń jalǵyzy ma? Jaýymen jaǵalasqan bir eldiń eri me eken? Nege ardaqty bul ólim?..» — degen oılar keledi. Sol oıdyń sheshimin tappaı daǵdarǵan bizdi bir nárse taǵy shatastyra tústi. Qabyrdyń eki basynda jylandaı asylyp eki burym jatyr. Qap-qara, jarym qulash qolań shash úsh tildep órilgen de, dál túbinen kesilgen. Osy kesindisi, osy jatysy ǵana jalyn júrekti, sulý symbatty jardyń jaryq sáýlesin túsirip tur. Nege kesken? Nege jatyr? Qabyr ıesi ózi me, álde janyna balaǵan jary ma? — deımiz. Nan izde. gen eki jas, ishpeı-jemeı boldyq mas...

— Oıpyraı, tamasha eken! — dep Oljabek yrǵalyp qoıyp kóterilip otyrdy. Onyń, ushyǵyna jetkenshe asyǵyp otyrǵanyn sezgen Shyǵanaq, qasaqana zaryqtyrǵysy keldi me, álde áńgimeniń bir óri kezdesti me, bógelip qaldy. Oljabektiń úlken kózi jaltańdaǵan saıyn Shyǵanaqtyń erni jymyraıa beredi.

— Endi qashan? — dedi shydaı almaı Oljabek.

— Nan izdegen eki jas, ishpeı-jemeı boldyq mas. Aıyqsyn solar.

— Tý! — dep Oljabek qolyn siltep tastaǵanda ǵana Shyǵanaq áńgimesine kiristi.

— Aıtaıyn, aıtaıyn! Ashýlanba, aǵa balasy! Jumbaq qabyrdyń jaıyn ol arada bilmegenmen, keıin estidim...

Kishi júzdi bilgen el, aldymen Adaıdy biledi. «Tanysań adaıyńmyn, tanymasań qudaıyńmyn», — deıtin adaılar. Baı ulynyń on ekisiniń ishinde anaıy emes, ákesi belgisiz, olja bala desedi. Bireý qundaqtapty da, qyzylshaqa kúıinde jolǵa tastap ketipti. Kishi júzden taraǵannyń kóbi de, eri de sol. Adaı. Ras-ótiriktigin kim bilsin, ózara qaljyńda Adaı urpaqtarynyń oqys minezderi kóp aıtylady. Álim rýynyń bir úıine bir Adaı kirip kelse, jańa buzaýlaǵan sıyr tur eken. Shoshyp ketip, doıyryn kóterip alypty da:

— Áı, mynaý ıtiń qaba ma? — depti jańaǵy. Adaı. Shyǵanaq osyny aıtqanda, kóp kúlmeıtin Oljabektiń qatty kúlgeni sonsha, arbadan aýyp túsip qala jazdady.

— Mynaý, mal kórgen neme me, janym-aý! — dep kúledi.

— Mal kórgende qandaı! Shirigen baı, — dedi Shyǵanaq. — Biraq sıyr ustamaıdy eken ertede. Kóshpeli jaýynger el bopty. Patsha otrádymen de, irgeles otyrǵan túrkpendermen de talaı shabysqan. Sol shabystyń birinde ottaı janǵan jas jigit aty jyǵylyp, jaý qolyna túsedi. Qutqarýǵa eshkimniń kúshi de, aılasy da jetpeı daǵdaryp turǵan kezde, kók bestige er salyp, kók súńgini qolǵa alyp, bir qyz jaý sońynan jalǵyz shaýypty. Dál álgi mola turǵan beleste masaırap jatqan jaýǵa túnde jetedi. Jetisimen:

— Oıaý ma ediń qara jaý! — depti anadaı turyp. — Kótibardaı kúshim joq, Mahambetteı júrekpen keldim. Er oljaǵa syıǵan ba, má, kerek bolsa meni al. Maqpal qaraǵym bar, árbir taly bir-bir mal. Qaraqattaı kózim bar, ashyǵynan ot laýlar. Sózim sheker, tilim bal, lebizimnen án nár. Júzimdi aıtsam, jańa atqan tańdaı. Symbatymda min joq, bir — týǵan nardaı. Minezim kerek bolsa, túnergende túnmin, kúlgende kúnmin. El namysyna, er namysyna bárin berdim. Jalǵyz ǵana júregimdi alyp qalam.

Jeńgen jaý asyl sózdi, arý qyzdy uqpaı, ojar kúshpen lap beredi. Qyz mingen kók besti Muzbúırek degen júırik eken, uzaqty kún shapqanda bir ǵana búıregi jibipti desedi. Birine shaldyrmaı shyǵyp ketipti.

Jete almaı jaý qaıtqan soń, tań ata qaıta oralyp, qyz taǵy da sóılesedi:

— Aıtqanym aıtqan, esiń bolsa — el bolmaıtyn erdi alma. Jat úshin jaralǵan qyzdy al! — deıdi. Sulýdyń júzin jańa ǵana kórgen jaý osyǵan kóne qalypty. Jigitti baılaýdan bosatady. Oqshaý turǵan qyzǵa jigit jalǵyz kelip:

— Átteń, dúnıe-aı, semser asynǵansha, myltyq, naıza asynbaı! — degende.

— Erkek bolsań ol da bar. izimnen adaspa. Uzamaı tabasyń — depti qyz.

Jigit kók bestige minip, ketkeli turǵanda qyzǵa bir-aq nárseni eskertipti.

— Shonjar Qaradan seskenem.

— Men, qorqaq júrekten seskenem. Meniń jaýymdy sen jeńseń, seniń jaýyńdy men jeńer em.

— Turdym osyǵan, — dep jigit qol alysypty da júrip ketipti.

Tapjylmaı turyp qalǵan qyzǵa, jýyqtap eshqaısysy kele almapty. Álden ýaqytta, basqan jeri maıysyp, qyzǵa Qaraı Shonjar Qaranyń ózi júredi. Býrasyndy shirkin, óńin jylytpaı, til qatpaı kelip qyz belinen semserdi qolymen alady. Qyz sonda kúlipti.

Tal boıymnan tańdaǵanyń osy ma?

Ala berem osylaı!

Endeshe, atap al der edim?

Senbeımin semserge, sonsoń aldym.

Onda áýeli júregimdi al.

Kúsh jeńbegen batyr jaý sózden jeńilip, semserdi qyzǵa qaıta beredi. Bir kúńk etip, qushaǵyn jaıyp jiberedi de:

— Ákel júrekti! — deıdi. Jaıylǵan qushaqqa qyz baryp ene, qoıǵan joq. Enbeımin de degen joq. Alpamsadaı anturǵan ashýlansa búldirer dedi me, emeksite sóıledi.

— Semser alýdan júrekti alý qıynyraq. Sabyr, batyr, sabyr.

— Maǵan bárinen de sabyr qıyn qazir. Keler bolsań dereý kel, jaıylǵan qushaq jıylmaı!

— Qazir alsań mine semser, jaryp al. Sabyr qylsań, áli de aıtar sózim bar?

— Aıtshy, bol!

— Atam qazaq ádeti — el kózinshe er qushaǵyna qyz kirmeıdi.

— A? Júr endeshe tasaǵa, júr? — dep tarta jónelipti Shonjar Qara. Ekeýi aýlaqqa oıpatqa ketip barady.

Olar ketisimen kók belden shań burq ete tústi. Ábiger bolǵan jaý at, qarýyn ala batyrǵa shabady. Kelse batyry jaırap qapty. Qyz qolyndaǵy kók semserden qan tamshylap tur. Yzaly jaýdyń biri sózge de kelmesten, dál júrekten qyzdy túırepti. Jyǵylǵan qyzdyń tulymyn biri kesip áketti. Batyry ólip, saǵy synǵan jaý odan ári sabyr tappaı qasha berdi. Kók naızany tóseı, kókbestimen zýlatyp jigit jetkende qyzdyń jany áli keýdesinde eken. Sol qalpynda jigitti qushaqtap jatyp jan beripti.

Mine, biz kórgen tam, osy Adaı qyzdyń tamy. Ony.saldyrǵan óziniń súıgeni. Kókbesti astyna, kók naıza qolyna tıgen soń jaýyn da jeńipti, jaryna da eskertkish qaldyrypty, — dep Shyǵanaq áńgimesin aıaqtady.

— Jamalymnyń óligi tabylsa, barlyq eńbek kúnimdi bersem de, men de bir eskertkish ornatam... — degen oıda kele jatty Oljabek.

III

Jýsandy dalada oıqy-shoıqy aýyl otyr. Bir sheti men bir sheti atshaptyrym. Eki úıiniń arasynan el kóship ótedi. Qurym qos, shı týyrlyqty kıiz úı, qum basqan kirpish úı — bári aralasyp ketken. Kıiz úı, qurym qostar burynǵydaı alysqa kóshpese de, aınala jyljýyn áli qoımapty. Olar bir shetten bir shetke jyljyǵan kezde, ózi sırek aýyl, tissiz aýyzdaı opyryla qalady.

Bul aýyldyń sıqy ózgerýmen qabat, aty da ózgergen. Kolhoz dep atalady. Shynynda kolhozǵa, aýylǵa uqsaıtyny da, uqsamaıtyny da kóp. Eldiń aýyl qalpynan kolhoz qalpyna kelip jatqan kezi ǵoı. Bir kósh qýantady, ekinshi kósh renjitedi. Qýansań — qyzyl ezý dańǵoı, renjiseń — kertartpa, qyrsyq atanasyń. Úndemeseń — ishinde úıdeı pále jatyr dep taǵy kúdiktenedi. El minezi osylaı. Esirgendi de, ókingendi de, úndemesti de jaratpaıdy. Qýanysh, qaıǵyǵa birdeı tózimdili Qashyq oı, qajymas qaırat — el.

Osy eldiń bir jerinen shyqqan Shyǵanaq dál osy kolhozǵa kelgende kúndi batyrdy. «Qonaq tańdap qonady». Shyǵanaq tańdap keledi. Eńsesi kóterińki bir úıge jetkende tura qalady.

Bergen bar ma? Bergendi kórgen bar ma? — dedi daýystap. Sıyr saýyp jatqan jas áıel aýzyn ańqıta qarady da, úndegen joq.

Shyǵanaq ekinshi úıge kelgende sol sózdi taǵy da aıtty. Esik aldynda qamyt jamap otyrǵan shaqshadaı shal:

— Ne izdep júr, osy? — dep bir shyqylyq etti de basyldy.

Shyǵanaqtyń ne izdegenin basqalar túgil qasyndaǵy Oljabek te túsinbegen eken. At basyn burarda:

— Qonýǵa osy úı durys, — dep kúńk etip edi.

— Tarta ber! — dedi Shyǵanaq.

Qarakerdiń aıań jorǵasymen kelip túse qalǵan kóseleý jigit, osylaı bettegen Shyǵanaqtardy kútkendeı, úıine enbeı tur. Aýyl qydyrǵan eki aıaq arbanyń bir ózgesheligin sezip turǵan sıaqty. Shyǵanaqtar beri burylǵanda, syrtta turyp úı ishine habarlady:

— Qonaq keledi.

Shyǵanaq kelgen jerden-aq belgili sózin aıtty:

— O, shyraq, bergen bar ma, bul mańda? Bergendi kór¬gen bar ma?

— Bergen de bar, bergendi kórgen de bar. Qosh keldińiz, — dep attyń shaýjaıyna oraldy jigit. Shyǵanaq sonda ǵana arbadan tústi.

Jupyny ǵana úı eken. Úsh kórpeniń ekeýi qonaq astynda, úsh jastyq ekeýi qonaq shyntaǵynda. Erli-baıly eki adam biri ony, biri muny istep, ekeýi de qonaq jabdyǵynda júr...

Amandyqtan keıin tym-tyrys otyryp qalǵan qonaqtar jaı otyrǵan joq, ishteı bárin baıqap otyr. Úı adamdary unaǵanmen, úı ishi suıyqtaý. Qonaqasynyń qalaı keleri belgisiz. Kerege basynda tuzdaýly jalǵyz ǵana tóstiQ beldeýde áli kúnge deıin aǵytylmaǵan tory qulyn tur. Qulyn tym kesek. Tóstik tym usaq. Basqa eshteńe kórinbeıdi. Shyǵanaq toryqqandaı, súıeýli dombyrany alyp shertkende, Oljabektiń kózi ilýli turǵan dyraý doıyrǵa tústi. Topshysyn, alaqanyn qorǵasyndap, sabyn shandyp tastaǵan jýan Doıyr, bir zamannyń myqty qarýy bolsa da, qazir kórmege qalǵan. Eshkim ustamaǵan soń, órimderin kók shalyp, saby keregede, tumsyǵy jer ıiskep jatyr.

— Mynaý at urǵysh pa? — dedi Oljabek tańdanyp. Óz elinde ol bolmaıtyn.

— Joq, kisi urǵysh! — dedi Shyǵanaq. — Osymen bir tartaıyn, myqty bolsań jyǵylmaı ket.

— Qoı, qoı. Túri buzyq eken.

Osyndaı buralqy áńgimemen otyrǵanda dastarqan jaıyldy. Alqynyp aq samaýryn, jalaýlap qara taba keldi. Qaımaq quıǵan qoıý shaıdy, maıǵa ılegen talqanmen simire bastady qonaqtar. Basqa el araq, qymyz. syra ishkende jadyrasa, bul el shaı ishkende jadyraıdy. Jol soǵyp kelgen Shyǵanaq, shaı ishine barǵan soń ǵana úı ıesin joqtady. Shaı quıyp otyrǵan qara tory áıel:

— Keledi. İshe berińizder. — degende, tor qulyndy noqtasynan jetelep jer oshaq mańyna barǵan úı ıesin kórip qaldy Shyǵanaq.

— Shaqyryńyzshy.

— Keledi. Keledi ǵoı.

— Joq, shaqyryńyzshy.

Áıel ornynan amalsyz turdy. Úı ıesi kelse de otyrǵan joq. Túregelip turyp:

— Aıypqa buıyrmańyzdar. Men bir jumys jasaǵaly jatyrmyn, — dedi de shyǵýǵa boı urdy.

— Toqtashy, shyraǵym! — dedi Shyǵanaq. Jigit tura qaldy.

— Atyń kim?

— Qalı.

— Azǵana otyrshy qasyma kelip.

Qalı qasyna kelip otyrǵan soń, Shyǵanaq máteldeı jóneldi.

— «Qaz orǵanyna semiredi. Qaraqus toıǵanyna semiredi». Biz qara qus emespiz. «Asqandy aıtpa, sasqandy aıt». «Etti aıtpa, nıetti aıt» degen. Bári de boldy. Endi ornyńnan qozǵalma.

— Onyń bári qonaq yrzalyǵy. Maǵan arnap birdeme aıtpasańyz toqtalmaımyn.

— Seniń izdegeniń qonaq yrzalyǵy emes pe? Óziń jegiń kelse, qarager bıeni qosa soı.

— Ol ne? — dep eleń ete tústi Oljabek. Bári kúlip jiberdi. Kúlki Oljabekti odan ary tańdandyrdy.

— Bul arqa jaqtiki edi, — dedi Shyǵanaq. — Olardyń saltynda qonaqqa soıatyn maldy ákelip bata suraıtyn kórinedi. Sen bata suramaǵan soń, tory qulynnyń soıylǵaly jatqanyn sezgen joq.

— A, solaı ma! — dep Oljabek jańa ǵana túsindi.

Tory qulyndy soıa almaı, basqa eshteńe taba almaı, er kóńil Qalı oıyn árjaqqa júgirtti.

Endi jaıyn aıta bastady...

— ...Kolhozǵa bıyl ǵana endim. Tórt-bes qarany ortaǵa berip, ári mingish, ári sýsyn bolar degen oımen, qarager bıeni menshigime alyp qalǵan edim. Onyń qulynyn syıǵyzbadyńyz. Qonaqasy suıyqtaý boldy. Kolhozymyz da jańa kolhoz. Jańa qonys bop jatqan kezi ǵoı eldiń. Aıypqa buıyrmańyz, otaǵasy. Joǵary kóńilge qysqa qol jete almaı tur...

Aıtpasa da Qalıǵa Shyǵanaq rıza edi. Rıza emes kisideı, únsiz otyryp qaldy. Bul minezdi buryn sezgen Qalıdyń áıeli Shyǵanaqqa shaıdy basa quıyp:

— İshińiz, ata, ishińiz, — deı beredi. Shyǵanaqqa bir qarasa, kúıeýine eki qarap, áıel qyzara tústi. Shyǵanaq ta muny sezip, alysqa ketken oıyn qaıyryp aldy. Úlken oramalymen betiniń terin súrtip tastaǵan soń:

— Qonaq tańdap qonady, — dedi, — biraq qazaqtyń qaı úıine barsań da tostaǵandaı qaryn toıady. Kóldeı kóńil tola bermeıdi. Men kóńil toıymyn izdegem. Raqmet, shyraqtarym, kóńilim kórgen jerde toıǵan. Seniń bir sóziń oı qozǵap, bir qatar jerge baryp qaıttym.

— Qaı sózim? — dedi Qalı.

— «Joǵary kóńilge, qysqa qol jete almaı tur», — dediń ǵoı. Men de soǵan jete almaı júrgenniń birimin. Qaıtsek jetedi?

— Sol shirkin jetkizbes, sirá.

— Joq, jetkizedi. Mynaý jetkizedi! — dep Shyǵanaq maıǵa ılegen tary talqandy suq qolymen kórsetti.

— Osynyń ózi jetkizbeı keledi ǵoı.

— Durys aıtasyń. Ákem Berse saqal, shashy aǵarǵansha Qýdy. Ózim on jasymnan beri qýyp kelemin. Quıryǵyn ǵana shaldyrady. Talaı otyrǵyzyp ketken ýaqyttary da boldy. Onymen adastyrǵan joq. Qaıda barar deısiń bul shirkin. Osy saparda bir júırik minip qaıtsam, tary qutylmas menen.

" — Onyńyz qandaı júıriQ — degen suraýyna Shyǵanaq mashına jaıynda uzaq áńgime aıtty. Tabadaǵy shoq úsh ret jańartyldy. Samaýyr eki ret eselendi. Shaı áldeneshe ret salynyp jatyr. Áńgime sonda da bitken joq. Terlep alǵan

Shaıqumarlar sózden sharshar emes. Oljabek atyn áldeqashan doǵaryp kelip, jantaıyp jatyr.

— Mashına, mashına degenmen, ol bárin bitirmeıdi,-deıdi, bir ýaqytta Shyǵanaq. — Mashına tek sý tartý úshin kerek. Sýsyz egin joq. Biraq sý da ózdigimen jarylqamaıdy. Tarynyń dáni qandaı kóp bolsa, baby da sondaı kóp. Babyn tapsań — bermegendi beredi. Sonda «joǵary kóńilge qysqa qol da» jetedi.

Qalı az sóılep, Shyǵanaqty kóp tyńdady. Tyńdaǵan saıyn qulaq quryshy qanyp, úlken muryn qara shal oǵan túpsiz tereń kórindi. Tysta, alǵashqy kezdeskende, sózine qarap, eski sózdi, eski áńgimeshil adam bolar dese, endi eski men jańaǵa birdeı, óz oıy, óz joly bar, sırek kezdesetin qart eken, — dedi. Ol qarttyń, qart munyń aty-jónin, egjeı-tegjeıin áli surasqan joq. Birin-biri júrekpen tanyp, uzaq áńgimege kirip edi.

Qalı endi ǵana:

— «Myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil» dep edi. Atyńyz qalaı, otaǵasy? — dedi.

— Ákem aty Berse. Óz atym Shyǵanaq.

— «Aty shyqpaǵan kisi me? Men estimedim be?..» — dep oılanyp qaldy Qalı.

— Qaı rýsyz?

— Aq ketemiz.

— Onyń qaısysy?

— Juldyz bolamyz. Juldyz bolǵanda Oıyl boıyn¬daǵy jataqpyz.

— Aǵaıyn bop shyqtyńyz ǵoı tipti — dep Qalıdyń kózi kúlimdep ketti. Biraq aǵaıynyn áli bilip bolǵan joq. Ekeýi de Juldyz bolǵanda bes-alty atadan qosylady. Qonystarynyń arasy kúndikke jetpeıtin jer. Qalı Shyǵanaqtyń arjaǵynda kúndik jerdegi adamdardy, Shyǵanaq Qalıdyń arjaǵyndaǵy kúndik jerdegi adamdardy bilip otyr. Birin-biri bilmeıdi. Shyǵanaq sonsoń ózin-ózi mineı qaljyńdady:

— Ertede bir aýyldyń tusynan ótip bara jatsam, bir jigit bir aqsaqaldy sybap jatyr: «Alpysqa kelgenshe alty shaqyrymǵa atyń shyqpaǵan kók tóbet», — dep boqtaıdy álgi anturǵan. Sol sıaqty meni de boqtashy, Qalı, — dep sylq-sylq kúledi.

Áńgime osymen aıaqtalǵandaı boldy. Dastarqan jıylǵan soń Qalı dombyrasyn alyp shertti. Aıtýǵa til jetpeıdi, júrek qana sezetin bir kúı, jandy shyǵanǵa alyp shyǵyp barady. Aldynda alyp dala, tebirenbesten uıyqtap jatyr.

Asaý bulaq baýyrynda oınap, asqar taýy aspanmen sóılesip tur. Jer betin jelpigen samal lep, álde ne dep sybyrlaıdy. Tynysh jatqan aıdyn kól aqyryn ǵana jybyrlasa, meńireý orman bas ızep maquldaıdy. Óli jerden ózgeniń bári birdeme sezgendeı, kútkendeı eleń etip, tyn, tyńdap turǵan shaqta, áldeqaıdan emis-emis ún keledi. Kóz ushynda noqattaı qara kórinedi. Sol únmen noqatqa qadalǵan jan alýan-alýan kúıge tústi. Sútke toıǵan sábıdeı, ýildeıdi de kúledi. Botasy ólgen ińgendeı, bozdaıdy da jylaıdy. Qyrandaı qalyqtap kókke de shyǵady. Qıandaǵyny kórip, temen de quıylady. Birese qalyń, ormanǵa súńgip ketip, bulbulmenen ún qosady. Birese, qara bultty otqamshymen aıdaǵan, qara ormandy qaltyratyp, teńizdi torsyqtaı shaıqaǵan daýyl bolyp yzǵyrady....

Jandy sonsha qubyltqan osy ún, osy noqat, mine, sary dalany gýletip, qaq aldyńnan ótip barady. Aıaǵynda kisen, qolynda dombyra, qıaq murt qarasur kisi, kiseni syldyrap, dombyrasy zarlap barady. Dombyrasyn qaldyryp, ózi bel asyp, kózden tasa boldy...

Qalı tartqan jandy qubyltqan osy adamnyń kúıi edi.

— Kúı ıesi — Kurmanǵazy! — dep dombyrasyn súıeı saldy Qalı tyńdaýshylar sonda ǵana ózine-ózi kelgendeı boldy.

— Jatalyq! — dedi Shyǵanaq.

IV

Shyǵanaq pen Oljabek úsh kún júrip, oblys ortalyǵyna jetkende tortóbeldiń qylshyǵy da synǵan joq. Ekeýi de mal qadirin biletin adam, qalaǵa kelgen soń, da kóliktiń, júdemeýin oılady. Shyǵanaq kúndiz mekeme aralap ketkende, Oljabek tortóbeldi Elek jaǵasyna alyp ketedi.

Elektiń oıynda baqsha, qyrynda dándi egis. Baqsha baqqan, egin ekken jurt qumyrsqadaı qybyrlap júr...

Ózgeden ońasha ózen jaǵasynda, baýryn kókke tósep jatyp, Oljabek búgin ózimen ózi kóp sóılesti. «...Bul mańnyń jer reńi Oıyldaı emes, bizdiń jaqqa uqsaıdy eken. Butasy kemdeý, áıtpese kádimgi shalǵyn, betege, shymaıt emes pe °synaý jerler. Traktor degendi kórgenim osy. Myna bireýiniń sońyndaǵy soqada tis nesheý? Bir, eki, úsh, tórt, bes... '"er shydamas mynaǵan. Men kelgeli aıdaǵany burynǵy bir aýyldyń egisi. Oıyl boıyna osynyn, biri barsa, jetip tur eken. Sóıleseıinshi», — dedi de, aıańdap traktorǵa keledi.

Aıý kórgendeı tańdanyp, o jaǵyna, bu jaǵyna bir shyǵady. Traktorıst shylymyn saspaı orap, jymıyp tur.

— Áı, joldas, bul nege qalshyldaıdy?

— Motor istep tur.

— Ol nemene?

Qalaı uǵyndyraryn bilmeı:

— JúreQ — dedi traktorıst.

— Júrek? Munyń da júregi bola ma?

— Bolady, joldas.

— Kórsetshi, káni?

Traktorıst qaqpaǵyn ashyp motordy kórsetti. Motordyń atqaratyn qyzmeti jaıynda biraz túsinik berdi. Qanshasyn uǵynǵanyn kim bilsin, bárin uqqandaı, Oljabek basyn shulǵyp tur.

— Qaıdan aldyńdar muny, bazarda sata ma?

— Zavodtan keledi.

— Zavod qaı jerde?

— Munda joq. Harkov qalasynda.

Alysta ekenin Oljabek jaqsy túsindi. Ózine ol dúnıedeı kórinetin Aqtóbe, endi onsha bolmaı qaldy.

— Bizdiń Aqtóbeden de úlken boldy-aý, ol?

— Iá, úlken, — dedi de, shylymyn tabanymen bir taptap, traktorıst ornyna baryp otyrdy. Oljabektiń áńgimeleskisi kelip barady.

— Áı, tamyr, satasyńdar ma, osylaryńdy?

— Ne berer ediń?

— Surashy káni?

— On myń som, — dep júrip ketti traktorıst. Onyń kúlip bara jatqanyn Oljabek baıqamady. Ere tústi de, tortóbeldiń qasyna kelip qaıta jantaıdy. Traktordy qýǵan oı talaı saqqa júgirdi. «...Sovettiń aqyly da, aılasy da asty ǵoı, — dedi Oljabek ózine-ózi. — Jaýǵa buıyrǵan eki-úsh qarany alyp qashamyn dep, aqyry mynaý...»

Ótkeni esine túsip ketip, Oljabektiń oıy aýyrlaǵany sonsha, qapelimde ishi eljirep, erip bara jatqandaı edi. Ári-beriden soń ókinish oty qozdanyp, adal kóńildi alaı-túleı etti. Janǵan janǵa, basytqy kóz jasy, tartylǵan demge zar boldy. Jer baýyrlap jatyp zarlady, kóz jasyn kól qyldy.

— «...Jibek minez Jamalym. «Oljeke» degen nazyńdy qaıtyp esiter kún bolar ma? Jaýdyraǵan botakóz qaı saı¬da, qaı úńgirde, tora túsken tuıǵyndaı shermende bop otyrsyń... «Kókelegen» Saǵyntaı, tabanyńa qadalǵan shógir, mańdaıyma qadalsyn deýshi edim. Bir ıisker kún bolar ma!

Jaratqan-aý, qatyn-balasy qasynda, ala qaıǵydan aman, el qatary eńbek etkenniń de armany bar ma eken! Qorqytqan kolhozyń osy ma? Qushaǵyn jaıyp qarsy aldy. Erjan men Tóken bolar bir myqty. Taıtalasyp qalaǵa keldik. Mendeı momyn qashan jetip edi osyǵan...»

Oljabektiń janǵan ishin aldaǵy ómirdiń nóseri ǵana sóndirdi. Burynǵy aldy tap-taqyr, aınalasy astan-kesten bolyp kórinse, endigi aldy jańbyrdan keıingi jerdeı kúlimdep, sol jerge el jaılanyp qonǵan sıaqty. Áýelde onyń basyna syımaǵan birlestik eńbeQ ortaq enshi, — berik dástúr, belgili ádetke aınalǵan sıaqty. Basy osy bolsa, arjaǵy «qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaıtyn» ádil, molshylyq zaman ekenine Oljabek kúmandanǵan emes. Mine, sol senbegenine senip, sengeni jyl qusyndaı kórine bastaǵan soń, Oljabektiń oıyna úmit dúnıesi kelip ornady.

«...Jamalym tiri bolsa, bir tabylar. Óli bolsa, — qara jer kimdi almaıdy. Áıteýir zaman túzelip keledi. Momynnyń, adal eńbektiń kúni týdy. Áli-aq teńelip ketpeımin be? Qazirdiń ózinde úsh júzdeı eńbekkúnim bar. Ózimnen eshqaısysy artyq emes. Abyroıym jaqsy. Atym gazetke de shyqty. Kisi túsetin úı bolǵaly-aq turmyn. TeQ Jamalǵa qaraılap...»

Oljabek Jamalǵa kelgende jón tappaıdy. Kóńili qalmaǵan súıkimdi jardyń qaıdaǵy qylyǵy esine túsip ketedi. Áli bir áıelmen jyly sóılesken joq. Ony qudaı aldynda da, Jamal aldynda da keshilmes kúná dep biledi. Áıtpese, jasy qyryq shamasynda, tepse temir úzerlik qaıraty bar. Elýge kelgenderdiń de keıbiri ókshesi sartyldap, keýdemen soǵyp júrgen joq pa?

Biraq kóksegen oı keıingi kezde bir josyq tapqandaı, alaburtady. Astamdyqtan emes zárýlikten, kezi kelgen jesir áıelmen oınap-kúlse táńirdiń ózi de keshiredi-mis. Osy oı Oljabekti oıystyryp kelse de, Jamalǵa úırengen ,kóz olaı-bulaı áıelge toqtamaı júr edi. Art jaǵynan sybdyr etkenge jalt qarasa, búldirshindeı bir kelinshek qasyna kelip qalypty.

— Joǵary shyǵyńyz! — dedi Oljabek qapyl-qupyl turyp jatyp. Kórgen jerden júregi búlkildep ketti. Kelinshektiń qara kózi kúlimdep tur.

— Joǵaryńyz qaısy, tómenińiz qaısy? — dep juǵysa sóıledi. Dalanyń tóri, bosaǵasy bar ma, sóz tappaǵan Oljabek qara murtyn damyl-damyl sıpaı berdi. Kelinshek taqymdaı tústi.

— Murtyńyz sonsha bula ma, sıpaı beresiz!

— Iá, bula.

— Qyryqqa kelgenshe, bula bolsa, budan bylaı eshteme shyqpas, — dedi de kelinshek ketpenin ıyǵyna salyp júre berdi. Sabyrly Oljabektiń, sasqany sonsha, ornynan ushyp turdy.

— Toqtańyz, toqtańyz! — degende kelinshek qaıta oraldy

— Ne aıtasyz?

— Asyqpańyz, azyraq áńgimeleseıik. Jón surasaıyq.

— Al aıtaryńyzdy aıtyp, suraryńyzdy suraı qoıyńyz, — dedi de kelinshek taqala otyrdy. Oljabek oıyndaǵysyn týra aıta almaı, burmalap keltirýge ebin tappaı, óreskeldeý bir suraqty qoıyp qaldy.

— Joldasyńyz bar ma?

— E, joldassyz kisi bola ma?

— Kúıeýińiz bar ma? — deımin.

— Áli kúnge qyz dep pe edińiz?

— Joq, qazirgisin aıtamyn.

— Qazir jalǵyzbyn ǵoı, kórip otyrsyz.

— Mynaý bir teris azý bolmasa edi, — dedi Oljabek ishinen. Kezine kózi túsip ketkende júregi týlaı tústi.

— Nege jasyrasyz? Men shyn surap otyrmyn.

— Surady eken dep ashyp salýǵa bola ma, aǵa-aý, — dep kelinshek ásem kúlkimen sylq-sylq kúlgende, Oljabektiń ishinde mahabbat ushqyndary shashyrap jatty. Dál sol saǵatta Oljabek qandaı sóz tappasa, sol haldi jazyp otyrǵan avtor da Oljabektiń júrek kúıin tolyq aıtýǵa sóz tappady. Kún batyp, eldiń bári jumystan qaıtqansha odaǵaı sózben oıqastaǵan Oljabek kelinshektiń jesir ekenin ǵana ashty.

— Sonsha ejikterlik kúıeýimde neńiz bar edi? — dedi bir kezde kelinshek.

— Bos bolsańyz birdeme aıtar edim.

— Al bospyn, aıta qoıyńyz! — degende, Oljabektiń betine qan oınap shyǵa keldi. Úlken kózi jaýdyrap kelinshekke qaraı beredi. Kelinshek qarasa jymyń-jymyń etedi. Salqyn deneni qyzý keýlep, sonsha alasurǵanda tapqan sózi:

— Oınap-kúlsek qaıtedi?

Kelinshek saq-saq kúlip jiberdi. Oljabek qosa kúlse de, qaı kúlki ekenin ańdamady.

Nege kúldińiz?

— Kúleıik degen soń kúldim, al, oıyndy siz bastańyz,; — dep kelinshek tomsara qaldy. Oljabek olaı bir, bulaı bir

dóńbekship otyryp, kelinshektiń báteńkesiniń tumsyǵyn ustady

— Aýzyn ashyp tur ǵoı.

Kelinshek saq-saq kúlip júrip.ketti...

Oljabek óńkıip otyryp qaldy...

V

Sham jaǵylǵan ýaqyt. Úsh bólmeli úıdiń, ortalyǵynda, dıvanda Shyǵanaq oıaý jatyr. Jalǵyz ózi. Ún joq. Kózi bir jerge qadalǵan. Anda-sanda kelteleý qara saqalyn taramdap, sıpap qoıady. Tórgi bólmede qatty uıyqtaǵan Saǵyndyqtyń, qoryly, kósheden ótken mashınalardyń gúrili, as úıdegilerdiń aıaq tyqyry solǵyn estilip tur. Fortochkeden enip qalǵan qanatty qońyz kúj etip, terezeni keıde bir súzip ketedi. Munyń, biri de Shyǵanaqtyń, oı órmegin buzǵan joq. Bir kezde eleń etip basyn kóterdi.

— Janym-aý, Oljabek qaıda?!

Keshikpeı Oljabek kirip keldi. Ekeýiniń, daýsymen oıa-nyp ketken Saǵyndyq tórgi bólmeden shyqty.

— Jaı keshiktiń be? — degen Shyǵanaqtyń, suraýyna Oljabek jaýapty kúlimdep qaıyrdy.

— Jaı.

— Qoı, sende bir syr bar, kúlesiń ǵoı?

— Ogorod basyndaǵy áıeldermen áńgimelesip qalǵan shyǵar, qaıtesiz ejiktep, — dedi Saǵyndyq. Oljabek úndemeıdi, jymyńdaı beredi. Shyǵanaq shyn kúdiktendi.

— Qudaı aqyna, sende birdeme bar?

— Onda dosyńyzben ońasha sóılesińiz, — dedi de, Saǵyndyq shyǵyp ketti. Biraq Shyǵanaq odan ári bul áńgimeni Qýdalaǵan joq. Basyn ustap, tómen qaraǵan qalpymen otyryp qaldy. Kúnde bul ýaqytta qysqa qaljyńmen bireýdi ilip, bireýdi soǵystyryp, úı ishin kúldirip otyratyn. Búgin Qabaǵy jabyńqy qaıtty. Tamaqtan keıin kóz shyrymyn da alǵan joq. Oljabek Shyǵanaqtyń, bul kúıin kórip ózinshe jorydy

— Bir jeriń aýyra ma?

— Joq, — dedi Shyǵanaq álden ýaqytta.

Ne bitirdiń? Aıta otyrsaqshy.

— Ázir bitken de eshteme joq. Erjan men Tóken osynda júrgen kórinedi, — degende Oljabek shoshyp ketti.

" Oıpyraı, á?

" Kim biledi, óz jumystarymen keldi me? Áıteýir qyryn kelis qoı bizge.

Áńgimeniń ar jaǵyn ekeýi ishinen júıelep otyrǵanda as úıden jylap shyqqan Erik Shyǵanaqqa kelip muńyn shaqty,

— Mama urdy, ata.

Shyǵanaq ún-tún joq kıine bastady. Jylap turǵan bala da, tunjyrap otyrǵan Oljabek te ańyryp qaldy.

As úıden Zıbagúl kelip:

— Qaıda barasyz, ata? Shaı ishemiz, — dedi.

— Men ishpeımin.

— iship ketseńizshi. Qaıda baratyn edińiz?

— Raqmet. Basqa bir páterge shyqqaly baram.

Zıbagúl jaman sasty. Ne aıtaryn bilmeı, kózi bajyraıyp sileıip tur. Aralasyp júrgen aýyl adamdarynyń ishinde, tipti, jaqsy kóretin, sypaıy minezdi qart, kútpegen jerden odaǵaı minez shyǵardy. Týǵan ákesindeı kórip, mápelep kútken Zıbagúldiń bar jaqsylyǵy zaıa ketkendeı boldy.

— Qaıteıin endi, qala turmysy osynan artyqqa jibermeıdi... — dep kele jatqanda, Shyǵanaq sózin bólip jiberdi.

— Shyraǵym, ol jaǵyn aıtpa. Jan-tánimmen yrzamyn. Osy jalǵyz balany nege jylata beresiń? Saǵan bir qolqam edi ǵoı.

Zıbagúl qýanyp ketti. Júgirip kelip Shyǵanaqtyń, kıimine jarmasty.

— Sheshinińiz. Endigári jylatsam meniń betimdi kórmeńiz.

Shyǵanaq sheshinip otyryp, bala tárbıesi jaıynda birsypyra sóz aıtty.

— Osy shirkinderge, — dedi Erikti mańdaıynan ıiskep, — qol qalaı batady eken. Ne jazyq bar munda? Neni kórsetseń sony isteıdi. Úıretip alasyń da, urasyń. Ádildik pe sol? Urǵan óziń de, urylǵan bala da keııdi. Dúnıesi bar bolǵyrdyń basqa keıisi jetpeı me!..

Áńgimeni qabaqtan bilip, urty salbyrap, typ-tynysh tyńdap otyrǵan Erikti Zıbagúl óz aldyna alyp, qushyrlana súıdi. Ushyp turyp suraǵanyn da, suramaǵanyn da aldyna ákep qoıdy. Baıqap otyrǵan Shyǵanaq muny da onsha unatqan joq.

— Balany tym esirtip, tym mápeleý de paıda emes. Ol óskende ne dańǵoı, ne áıenshek bolyp shyǵady. Oǵan deıin ózińdi de mazalap baǵar. Názik balanyń tárbıesi de názik.

Zıbagúl úı sharýasynda júrse de, jap-jaqsy oqyǵan áıel. Ásirese óner jaǵyna beıim. Oqymaǵan Shyǵanaqtyń sózinen kóp nárseni oqyp otyr. Taıaýda Shyǵanaqtyń úıine baryp qaıtqan. Eki anadan taraǵan on shaqty jan bir úıde.

Injener de. muǵalim de, oqymaǵan agronom, eńbegi asqan ekpindi de osy úıden tabylady. Bárinen de tamashasy — Osynsha kóp basty úıde bir yń-jyń bolsaıshy!

— Bul meniń tárbıedegi tabysym, — degen Shyǵanaq. Zıbagúl osylaryn eske ala kelip:

— Eger osy kisi oqyǵan bolsa, jas shaǵy bolsa?.. — dep ókingen-di ishinen.

Shyǵanaq Zıbagúldiń ol oıyn qaıdan bilsin. Úndemeı qalǵanǵa álgi sózime jabyrqap qaldy ma dep, kóńildi bir kóterip tastaǵysy keldi.

— Zıbagúl, qaraǵym, án salshy bir, qurysqan kóńil jazylsyn.

— Qaısysyn aıt deısiz.

— Áýeli «Záýreshti» aıtasyń da. Shaldyń muńy shalǵa jaqyn.

Zıbagúl Erik aldynda, keıde teńselip ketip, keıde aqyryn ǵana basyn ızep, óziniń bir sydyrǵy jaqsy, maıda qońyr daýsymen, shaldyń júregimen «Záýreshti» bastan-aıaq aıtyp shyqty. Shyǵanaqtyń ylǵı aıtqyzatyn, jaqsy kóretin áni edi.

— Bul shirkin aýyrlata tústi me oıdy, qalaı. «Ásetti» jibershi qaıter eken, — dedi.

«Ásetti» aıtyp bitirgenshe jarysa sóılep otyrdy:

— Pa! Pa! Shyrqap shyńǵa, quıylyp quzǵa ketti-aý! Quıqyljyt, erim!..

— «Áset» jastyń áni emes pe, ata? Sizge qatty unady-aý, — dep, aıtyp bolǵan soń ázildeıdi Zıbagúl, Shyǵanaq kúlimdep:

— Atań da jas bolǵan. Adam jastyqtyń qyzyǵyn óz shaǵynda kórip, baǵasyn keıin beredi eken. Baǵalap otyrmyn. qyzyqtaýyn mynaý Oljabek qyzyqtamasa, biz ótip kettik Qoı, shyraǵym, — degende, Oljabek taǵy da bir jymyń ete tústi.

Saǵyndyq kelip Oljabekti qolǵa ala bastady. Syryn bilmegen kisige onyń qaljyńyn, shynyn aıyrý qıyn. Shaı jasaýǵa turyp bara jatqan Zıbagúldi qaıta otyrǵyzyp, ózin sýyta sóıledi:

Shyqa, kóńilińizge kelmesin, myna joldasyńyz aram eken. Túnde Zıbagúldi aınaldyrdy. Oıaý ma eken dep qyzmetten Qaıtyp kele jatyp qasyna barsam, Zıbagúl ekeýi Shalqıyp, áńgimeni soǵyp otyr. At pen arbany qosa alyp ketse de biletin emes. Búgin, ózen boıynda bir jeńgeımen kezdeskenin taǵy da estip keldim, — degende Oljabek kúıip ketti:

— Ol seni bilmeıdi ǵoı, tipti! — dedi. Bári dý kúldi. Eshtemege túsinbegen Erik te saqyldap kúlip tur.

Jas bala men saqaldy balanyń aıyrmasy tek saqal ǵana bolsa kerek. Oljabektiń Erikten ozdyǵy shamaly Shaı ústindegi áńgimeden bálkı Erik eresekteý me dersiń.

Kópten beri kólbeńdegen qyzyqty arman, shaı ústinde de Shyǵanaq aldynda túlkishe bulańdap tur edi.

— Osy shirkin, shynymen-aq ustatpaı ma? — dep kúrsinip qoıdy, Shyǵanaqtyń oıyndaǵysyn stol ústinen izdegen OljabeQ adasyp qalǵan ash qandala shyǵa kelip, jalt ber¬gende:

— Ol shirkin, qaıda barýshy edi, — dedi tarpa bas salyp, Shyǵanaq myrs etti de, óz oıyn qozǵaı berdi.

— Aýdannyń qaǵazy kerek kórinedi. Erjan men Tóken mashına alyp berer me bizge.

Oljabek jańa ǵana túsindi.

— Aqshań jete me? — dedi Shyǵanaqqa.

— Kóp aqsha da bolmaı tur.

— Aqsha tapshy. Mashınany men tabaıyn.

— Qaıdan tabasyń?

— Tabam. Mynaý ózen boıynan tabylatyn kórinedi.

— Iapyrmaı, á? Baǵasy ne eken?

— Traktorǵa on myń suraıdy. Seniń mashınań odan qymbat emes shyǵar.

Shyǵanaq nanar-nanbasyn bilmeı Saǵyndyqqa qarady. Saǵyndyq kúlip jiberdi.

— Oljekeńmen oınaǵan ǵoı bireý. Jeke menshikti mashına bar ma?

— Báse! — dedi Shyǵanaq. — Al, endi ne isteý kerek. Qaǵazsyz mashına bermeıdi. qaǵazdy Erjan men Tóken bermeıdi.

Shaı quıyp otyrǵan Zıbagúl ernin bir tamsanyp, áńgimege aralasty:

— Qandaı adam ózderi. Osyndaı ıgilikti isti alǵa bastaýdyń ornyna, keıin tartady.

— Keıin tartpaǵan bolar, — dedi Saǵyndyq. Tuıyqqa tyǵylǵan áńgimeniń túıinin sheshe sóılegen tárizdi. — Bizdiń jas ındýstrıa mashınany áli jetkilikti bere almaı jatyr. Kóni kepken el shyqqanyn qylqyp salyp, alaqanyn jaıady da turady. Syrt memleketter tebenin teńgege balap, «Mensiz kúniń belgili» dep turǵan sıaqty. Mundaı halde, jańa týǵan jas mashına mápelep ustap, bar kúshin alatyn qolǵa buryn tıedi. Ónimi kóbireQ ne qalaǵa urymtal jerdegi sharýashylyqtar alyp jatyr qazir. Shynynda, dál búgin

Oıylǵa aparǵan mashına aıtqanyńyzdy oryndaı alar ma eken? — dep oılanyp qaldy Saǵyndyq.

Shyǵanaqtyń Saǵyndyqtan kútkeni bul emes edi. Sonaý Oıyldan kelgende Saǵyndyqty kóńiline toq sanap kelgen. Bir mekemeniń bastyǵy, basqaǵa da etimdi, óz balasyndaı bolyp ketken jigit, boıyn aýlaqqa salǵan tárizdi. Munyń sebebi ne? Mashına jaıynda durys aıtsa da, mashına kúshin jete paıdalanyp, ónimdi kóp bergeli otyrǵan adamdy nege kórmeıdi? Maǵan senbeı me, jerime senbeı me, osylar? — degen oımen Shyǵanaq kóp tolǵatty. Kimniń de bolsa betin ashyp, beldesýge shydaǵan qart, kóńilge túıtkil qaldyrǵan joq. Aıtaryn aıtyp saldy:

— Jerim jaman ba? Men jaman ba? Az da bolsa, kópke kelgen úlesten biz nege qur qalamyz?

— Kóńilińizge kelmesin, jerińiz onsha emes qoı, — dep kúldi Saǵyndyq. Shyǵanaq shamdanyp qaldy.

— Óziń jaman deseń shydarmyn. Jeriń jaman deseń shydaman. Jaman jerdiń belgisi — jel ǵana esedi. Jaqsy jerge el kóshedi. Babamnyń babasy meken etken, áli kúnge rýly el qonys etken jer. Ol az bolsa, ataqty ǵalymdar eń shydamdy, eń jaqsy dándi bizdiń jerden tapqan desedi. Amerıkaǵa jaıylǵan aq bıdaıdyń atasy bizdiń jer desedi Qalaı kemite alasyń?

— Sol qasıeti qaıda qazir?

— Dál Oıylda. Myna meniń qoınymda.

— Káne, kórsetińizshi?

— Kórimdigin ber. Ákel mashınańdy, sonysyn ne kórer ekensiń. Men osy joly alyp ketem, ne bárińmen at quıryǵyn kesip ketem.

— Oıbaı, Shyqań máseleni qabyrǵasynan qoıdy ǵoı, — dep sylq-sylq kúldi Saǵyndyq.

Bildirmese de Saǵyndyq qysylyp qaldy. Jaqsy kóretin qarty «kóriner jeriń osy» dep otyr. Kóriný úshin kóz bir nársege jetý kerek. Dosyn qasyndaı synap, maqul degenin mańdaıy jerge jetkenshe súıeıtin minezi bar edi. Shyǵanaqtyń oıyna qosylsa da, Oıyldy maquldaý qıyn tur. Jańa týǵan jas mashınany bir boraǵan qum basyp, tunshyǵyp qala ma? Joq, kók Oıyldy súırep shyǵyp, qańsyǵan dalanyń saryǵyn basa ma? Ekeýi de múmkin. Qaısysy bolary belgisiz. Taǵdyr Shyǵanaqtyń qolynda. Ol boldyram dep julqynady. Sonda kóńiline óneri saı ma? Osy arasyna dúdamal Saǵyndyq. Azar bolsa bir mashına óler, jaqsy talapty jaqtaý kerek degen qorytyndyǵa keldi aqyry. Biraq bul oıyn Shyǵanaqqa aıtqan joq. Turyp ketip tórgi bólmeden telefon arqyly bireýmen sóılesip keldi de:

— Erteń obkomǵa ertip baram. Sonda sóılesersiz, — dedi

VI

Elek ózeniniń jıeginde túımedeı bir tóbe tur. Ózi qorash bolsa da, osy tóbeniń aty zor. «Aqtóbe» dese jurttyń bári biledi. Ondaı aq ta emes. Sonsha aǵartyp, zoraıtarlyq ne qasıeti baryn kim bilsin, ony qorshaı salynǵan qala da «Aqtóbe» atalǵan. Qalanyń kúnshyǵys jaq shetinde Elek julyqtaı aǵady. Kúnbatys jaq shetinen Orynbor — Tashkent temir joly ótedi. Bir jaǵy yrǵalǵan kóQ typ-tynysh, Bir jaǵy — sartyldaǵan poezd, sary qum. Eki aralyqtaǵy qala betin qalaı buraryn bilmeı turǵan sıaqty. Alysyraq, jan-jaqqa kóz jiberseń betegeli, qumaıt jazyq dala, jalpaq belder sozylyp kete beredi. Ken, aspanda erkin samǵaǵan kók qarshyǵadaı, osy dalaǵa kóz túskende, kóńil shirkin de samǵap-samǵap alady.

Qalanyń ishi de kóńildi. Bir kezgi jalańash kóshe aǵash egilip, gúldene bastapty. Erterekte bul qalada tóbeńnen kún qarysa, tabanyńnan jer qarıtyn. Tymyrsyq ystyqta tynys tarylǵan soń ózińdi sabalap jel izdeıtinsiń. izdegen jeliń tabylsa, azaby ystyqtan da qatty. Qum aralas maıda topyraqpen qýys-qýysyńnyń bárin bitep salyp, sary boran uıtqı soqqanda, «janyp ketsem de jeliń qursyn» deıtinsiń.

Aqtóbe kúni osyndaı edi. Ol kúnge syrminez qala syrtyn tósep tursa da, ishinen aılasyn da istep jatty. Qum borandy qaıta serpetin eńsesi bıik aq úılerdiń ıyǵy shyǵa bastaǵan. Elek sýyn jer astymen ákelip, ár jerden sýattar ashqan. Taz basty emdegendeı, taqyr jerdi tyrmalap kók egip, tal egip jatqandar kóbeıgen. Aýyl qandaı ábiger bolsa, qala da sondaı ábiger. Jańa qonysqa jańa kelip talasa qonǵan el sıaqty.

Ondaǵan jyldar saýdager, qanaýshylardyń qalashyǵy bolǵan Aqtóbe, qazir sosıalısik qala bolǵany ár adamnyń sózinen, ár úıdiń ózgerisinen baıqalady. Ertede ornaǵan ájim betti aǵash úıde sý bastyǵy Tóken men jas agronom Sergeı sóılesip otyr.

— Bul bir qaryndasymnyń úıi. Qalany qaıta qurý jospary boıynsha, bul jerden kóshirýge týra kelip turǵany, — deıdi Tóken. Áńgimeleri aýyl jaıynda edi. Tóken barlyq jaıdan toryqqanyn sezdirip otyr. Astan-kesten bir dúnıe Aralaı berseń bas qatady. Basalqa aıtar shama LİOQ- Bas qamyn saǵalaý ǵana qaldy, — degende, baǵanadan beri únsiz tyńdaǵan Sergeı, ez lebizin estirtti:

Bul uly ózgeris dáýiri. Bas ta qatar, jaılasar, biraq basalqy aıtar osy shaq. Jaılasqan soń aıttyń ne, aıtpadyń ne. Menimshe, kolhoz barǵan dalaǵa bári barý kerek. Búgin be, erteń be, tutas pa, birtindep pe... qalaı barý kerek? Másele osynda. Bul ár aýdannyń jaǵdaıyna qaraı sheshilmek.

— Sol jaǵdaıdy aıtsaq, birdemeni japsyra salýdan taıynbaıdy jurt.

— Siz odan jasqanbańyz... Biz ǵylym adamymyz. Ǵylym týrasyn aıtady.

Tóken jýyrda jaýap qaıyrmady. ishinen: shaǵylmaǵan albyrt jas aryndaı sóıleıdi. Basyńa tas tıgende bilersiń — dep otyr. Agronom ishinen: búri taýsylǵan kárige kógergenniń bári muz, — dep otyr. Tóken bir kezde nury taıǵan sýly kózin syǵyraıta túsip, Oıyl dalasyn jylan jalaǵandaı tazartyp shyqty:

— Kolhoz degenniń aty bolmasa, zaty joq. ár jerde bir úı. Jer degeniń janyp turǵan ot. Qumaıtqa bitken kók jýsannan ózgeniń bári kúıip ketken. Mal-jannyń saryq basary jalǵyz ǵana Oıyl. Ony el aýzynan jyryp alǵanmen, qańsyǵan dalaǵa juǵyn da bolmaıdy. Sonaý Shyǵanǵa mashınanyń soqa basy barǵanda ne bitiredi?..

— Shynynda da bul aýdannyń jaǵdaıy ózgeshe eken! — Dedi agronom. Onyń oıysqanyn sezgen soń Tóken údeı tústi:

— Men bala kúnimnen sol jerdemin. Oıyldy saǵalaǵan azǵana jataq bolmasa, en dalada ańsha jortqan el emes pe? Alystan orap, eppen qaıyrmasań, úrkitip alasyń, — degende, Sergeı bir toıtardy.

— Tym ári kettińiz be deımin. Taǵylyq dáýirine barmaı-aq jańaǵy jataqtar mańynda aıta berińiz.

— Sol jataqtyń ózi áli jortýyn qoıǵan joq. Bir tostaǵan taryny shashyp jiberedi de, kúzetshige qara torǵaıdy Qaldyryp, kóshe jóneledi.

— Shyǵyrshylar she?

— Ras, azyn-aýlaq shyǵyrshylar qalady, — dep kúmiljidi Tóken.

— Endeshe, uıtqy sol. Mashına ornaıtyn oryn da sol bolmaq.

Al, túıege teńdep aparyp mashına ornattyq. Sol mashınanyń bererin atashy?

Mine, másele osynda. Men jańa barǵaly otyrmyn. Siz aıtyńyz.

— Meniń mashınaǵa qarsy qoıatyn tórt dálelim bar, endeshe, — dedi Tóken. Dálel saıyn bir saýsaǵyn búge berdi. Ádeti me, álde ál bermeı me, ekinshi qolymen myqtap ustap, basyp qalǵanda, saýsaqtary syrt-syrt synady. — Barǵan soń bir mashına barmaıdy. Kóp mashınaǵa Oıyldyń sýy jetpeıdi. Oıyl jeri ashshyly, qumaıt keledi. Sý túgil sút quısań da sharqynan artyq bereri joq. Kolhozda bir adam mashına tilin bilmeıdi. Mamansyz mashına júre me? Bir vınti ushyp ketse, Aqtóbeden kelgenshe turý kerek. Maı qaıda áli! Eń aqyrǵym naǵyz ǵylymı dálel. Oıyl dalasy jóndi zerttelmegen dala. Áýeli zerttep alyp, sonan soń sharýashylyqtyń túrin belgileý kerek emes pe?

Tóken dálelderin aıtyp bolǵan soń, buzyp kórshi degendeı kezek kútip turyp qaldy. Agronom oıda otyr. Aıaǵyn aıqastyryp alǵan, shashyn shırata beredi. Keshe oqymaǵan Shyǵanaq, búgin oqyǵan Tóken kezdesti. Ekeýi eki jaqqa tartady. «Bizdiń jerimiz tym qatygez, tym sarań. Biraq babyn bilgenge tym beregen, tym meıirban», — degen Shyǵanaq. Ol dáleldi ylǵı óz tájirıbesinen alǵan edi. Tóken alystan tartty da, aýyz ashtyrmady. Sondyqtan, jas agro¬nom jaýap qaıtarmastan ornynan turdy.

— Men sý mamany. Sen jer mamany. Degenmen oıymyz úılesti bilem? — dep, jymyńdaǵan Tókenge agronom qostamaı, ne qarsylyq aıtpaı, kenetten bir suraý berdi.

— Sol jerdiń bir shaly júr ǵoı osynda. Siz bilesiz be?

— Qandaı shal?

Agronom bloknotyna qarady.

— Shyǵanaq.

— Bilemin, — dedi Tóken solǵyn ǵana. Sýyq oı synaptaı aǵyp kelip, dál júreginiń basyna tura qaldy. Selt etken júrek Shyǵanaqtyń atynan shoshysa kereQ atamaıdy.

— Ol neǵyp júr eken?

— Mashına surap kelipti. Onyń aıtýy múlde basqasha.

— Myljyńdaý kisi bolatyn, — dedi Tóken álden ýaqytta. ishi kúıip bara jatsa da, sózi sup-sýyq. Bilgisi kelip tursa da, elemegen boldy. Agronom:

— Ózi bir tájirıbeli adam kórinedi, — degende ǵana jasandy minezdi jasyryn pikir jaryp shyqty.

— Ol bilimin Oıylǵa kórsetpeı, osynda ákelgen be? — dep, altyn tisin aqsıta kúldi Tóken. Agronom qaı kúlki ekenin túsinbedi. Kúlki men kelemejdi aıyrǵysy kelgendeı:

— Qolynan eshteńe keletin adam ba? — dep edi, Tóken óz betin ashyp saldy:

— Buǵan deıin eshtemesin bilmeımin. Jasy menimen shamalas. Ósetin shyǵar áli de, mashına berip qarańdar.

— Bir qumnyń astynda qalmasa?

Saq-saq kúlip jiberdi. Tóken. Boıy da, oıy da sergip ketti.

— Olar, — dedi daýsyn kótere túsip. — Mashına barsa, bárin sol bitiretindeı kóredi. Jatyp ishemiz, qaryq bolamyz, — deı oılaıdy. Tehnıka syryn qaıdan bilsin. Nadan eldiń bir minezi kúıdirse, bir minezi óstip kúldiredi.

— Endigi áńgimeni bara kórermiz, — dedi de, agronom saǵatyna qarap, bloknotyn qaltasyna saldy. Tóken úlken de bolsa, kishideı jalpańdaı bastady.

— Sergeı Aleksandrovıch, sonymen qashan júrmeksiz bizdiń jaqqa?

— Kóp keshikpespin.

— Múmkin, birge júrermiz. Bastyǵymyz da osynda. Tanys pa edińiz?

— Joq.

— Men tanystyrarmyn. Óte jaqsy jigit. Adamdy uǵyna biledi.

— Onysy jaqsy eken.

— Ábden, ábden! Bas degende, qulaq dep otyrsa sordaǵy.

Agronom esikten shyqqansha Tóken qalbalaqtap erip otyrdy. Qansha baspalatsa da aıtam degenin aıtyp bitirgen joq. Qol ustasyp turyp, keleshek áńgimeniń jobasyn kórsetti:

— Keń otyryp sóılesý kerek edi. Qudaı jazyp, bizdiń jaqqa bara qalsańyz, týra bizdikine kelińiz. Uıalmańyz. Onda qonaq úı joq.

— Qup!.. — dedi de qoshtasyp júrip ketti agronom.

VII

Shyǵanaq búgin oı ústine oı jamalyp, qorǵasyndaı aýyr tur. Oı áýenimen túni boıy uıyqtamaı shyqty. SOL oıdyń Sheshiler saǵaty qazir soǵady. Ómirinde birinshi ret obkomnyń esigin ashady Shyǵanaq. Kópten beri qýǵan arany osynaý Sur úıge kelip endi. Tókendi ertip Erjan keldi. Saǵyndyq pen Oljabekti ertip Shyǵanaq keldi. Obkom ne aıtar?

Tóreshiniń aldynda sózdi qalaı qattaý kereQ ózin qalaı ustaý kerek? Kóp sóılep qashannan bergi muńyn shaqsa, Myljyń der me? Az sóılep, túıinin aıtsa, jetpeı qala ma? Úlken qazanǵa túskeli turǵany osy. Qalaı qaınary belgisiz. Júrek qur dúrsildeıdi, oı tek kúbirleıdi. Ádil tóreshiniń aldyn, oıyn eshqaısysy aıtyp bere alǵan joq, Bir ǵana táýekelmen úıge endi Shyǵanaq.

Ataqty úıdiń salty da basqa kórindi. Kire beristegi áskerı adamnyń óńi sýyq, sózi qysqa. Biraq ete ádepti, ete ıkem. Ózine jetkenshe úsh ret til qatty.

— Esikti jaba kirińiz, — dedi Oljabekke. Odan keıin:

— Aıaǵyńyzdy súrtińiz áne súrtkish, — dedi Oljabek aıaǵyn tazartyp bolǵan soń, kómeıin ashqysy kelip qatty qaqyryp qalǵanda:

— Mine, túkirgish! — dep lyp etti.

Saq saqshy kelýshilerdiń kim ekenin kúni buryn bilgen Saǵyndyqpen bir kúbirlesti de, ótkizip jiberdi. Onyń aýzynan shyqqan úsh sóz, zilsiz, eleýsiz bolsa da, Shyǵanaq ózine úsh min qyp taqty. Oljabek úshin uıalyp keledi. Obkomnyń ishin aralap keledi. Ár esiktiń artynda jabýly syr jatqandaı, ár kóriniste úlken mán turǵandaı qadala qaraıdy. Aldarynda qanshama adam otyr. Bári de aqyryn sóılep, ádeppen otyr. Solardyń ishinde Tóken men Erjan da bar. Aýylda dókeı tóreler, Shyǵanaqqa osy arada torǵaıdaı bop kórindi. Eń úlken adam eki qabat esiktiń ar jaǵynda. Eldi birtindep shaqyryp, uzaq ustaıdy. Talasa kirip, shańqyldaý joq. Hatshy jigit saǵatqa qarap, kezekpen jiberip tur...

Kózi kórip, qulaǵy estigenin ustap qalǵan Shyǵanaq qoryta kelip:

— Tártibi kúshti eken! — dedi ishinen. Unap ketti. Biraq syrtqy tártip osyndaı bolǵanda, úlken adamnyń aldy qandaı? — degen qaýip ta kúshti, Oljabek qozǵalǵan saıyn taqymyn qysyp qoıyp, ár mınýtty sanap ótkizip otyrǵanda:

— Oıyl adamdary, kirińizder! — dedi hatshy.

Shyǵanaq pen Oljabek sońyn ala kirdi. Basqalar jaılasyp otyryp qalǵanda, ekeýi oryn tappaǵandaı turyp qaldy. Árkim óz boıyn baǵypty. Sybdyr shyǵarmaı tórde otyrǵan sary kisiniń aýzyna qaraıdy. Ol kisi kirip kelgende zildeı aýyr, tym yzbarly kórinse de, ushyp turyp, Shyǵanaq pen Oljabekke óz qasynan oryn berdi. Kóptiń ishinen ekeýin jyryp alyp, kópten kórmegen dosyndaı shúıirkelese ketti. Kúlip te, qaljyńdap ta qoıady.

— Oıyl tarysy esimnen ketpeıdi, Oljabek joldas, taryń bolsa sal myna araǵa, bytyrlatyp bir shaınaıyq, — degende:

— Qap! — dep Oljabek sanyn bir soqty.

Úlken kisi attaryn da suramaı bilgen. Ózine sýsyn quıyp jatyp:

— Shyǵanaq qoıý shaı ishetin shyǵar, — deıdi. ishkisi kelse de úndemegen Shyǵanaqtyń, ishin bilip, hatshysyn shaqyryp aldy.

— Myna eki kisige shaı ákelsin.

Tátti nan men qoıý shaı kelgende taǵy da bir qaljyńdap qoıdy:

— Ǵafý etińizder. Bizde tary joq.

Qoıý shaıǵa terisi jadyrap, jyly sózge jany jadyrap, burynǵy qalpyna kelgen Shyǵanaq, endigi sózdi jesir jiberetin emes. Sóıleıtin jerim jańa tabyldy dep otyr. Úlken kisi de osyny kútkendeı.

— Já, bul ne janjal? — dep Erjanǵa qarady. Erjan ornynan ushyp turdy. Aýylda júrgende sheshen, synshy, zildeı aýyr Erjan, osy arada tasyrqaǵan kúıki torydaı kibirtik-kibirtik etedi. Onyń bar sóziniń ishinen:

— ...Bul kisilerdiń talaby durys, biraq jer jaǵdaıy kótermeıdi, — degenin ǵana sekretar jazyp alyp suraq qoıdy:

— Jerdiń ózine jaǵdaı jasasa qaıtedi?

— Ony myna Tóken jaqsy biledi.

— Otyryńyz. Sóz onda Tókenge beriledi.

Tóken kózildirigin kıip, qaǵazǵa qarap turyp sóıledi. Sózinde jaryqshaq joq. Bir sózin alyp tastasań, orny kemip qalǵandaı, ár dáleli zil qara tastaı. Aıta berse kete beretin edi. Sekretar:

— Túsinikti boldy, — degende ǵana, murnynyń ushyna baryp qalǵan kózildirigin qolyna aldy. Qansha qısyndastyrdym dese de, Tókendi de ustaǵan eken sekretar. Ornyna otyrýǵa úlgirtpeı-aq suraq berdi:

— Oıyl sýy saǵatyna qansha aǵady?

— Ony eseptep aıtýǵa bolady.

— Eseptemeı turyp jetpeıtinin qaıdan bildińiz?

— Jaraıdy, eseptep aıtarsyz. Siz qazaq psıhologıasyna, qazaq qabiletine soqtyńyz ǵoı. Ol qaıtse ózgeredi? Álde ózgermeı me, tipti?

— Nege, sosıalızm bárin de ózgertedi?

Sizshe, sosıalızm ne?

Tóken taǵy da kúmiljidi. Sekretar taǵy da surady.

— Sol sarań jerdi beregen qylatyn amal bar ma, joq, bitti me?

— Bitken joq, joldas! — dep, Shyǵanaq ushyp turdy ornynan.

— Bitpese aıtyńyz.

— Aıtsam, sarań, jerdi beregen qylatyn amal tolyp jatyr. Jer jaıyn jorytqan biledi. Mal jaıyn baqqan biledi. Tóken ne jorytqan joq, ne baqqan joq, qaıdan biledi. Ákemniń, ákesi egindi ketpenmen salǵan. Ákem Berse aǵash soqamen saldy. Ózim temir soqaǵa túıe shyǵyrdy qostym. Osynyn, bári taryny kóp salyp, kóp alýdyń alǵa basqan amaly edi. Sonda ketpennen aǵash soqa, aǵash soqadan temir soqa kóp bermedi me? Bul daýsyz bolsa, endi mashınanyń, kóp beretindigine daýlasý kúlki emes pe? Kúlmeı qalaı shydap otyrsyzdar? — degende birsypyrasy kúlip jiberdi. Tóken kózildirik mingen murnynyń jaýyryn qası berdi. Jurtty kúldirip alǵan soń, Shyǵanaq tipti kóterile sóıledi.

— Oıyl ózeni qashan jasalǵanyn, qashan sýalatynyn Tóken bolmasa men bilmeımin. Men aǵyzǵan aryq emes, ejelden aǵyp jatqan aryq. Áıtse de, Oıyldyń, talaı qaýymdy sýǵarǵany, áli de talaı qaýymǵa jetetini kúmánsiz. Biraq Oıyl da, mashına da ózdiginen eshteme bitirmeıdi. Oıyl dalasynyń baby bólek. Oıyl dalasynyń dáni bólek. Sony tapqan adam tarydan taý jasar edi, taqyrǵa shalǵyn ósirer edi.

— Kim tabady sony? Kim jasaıdy? — dep sekretar sózdi bólgende:

— Astamshylyq bolmasyn, enshalla men tabar edim sony, — dedi Shyǵanaq. — Túrtkilep jatqyzbaıdy birdeme. Áıtpese elýden asqan shal ermek izdep júrgen joq. Oılaǵanym óz qarnym bolsa, shyǵyrmen quıyp ta toltyratynmyn. Kóptiń, jumyryna juǵyn bolatyn emes ol. Sonysyn keldim úlken kisi aldyna. Jyly dıdaryńdy kórip, qýat alǵandaı bolyp turmyn. Qara shańyraqtan dám tatyp, dám ústinde bir sert bergendeı bop turmyn. Babam Mahambet eki sózdi bilmegen, sene ber sózime! — dedi de otyra ketti.

Shyǵanaq sózi basqalar túgil Erjan men Tókenniń ózin de oılandyryp tastady. Endi kim shyǵary, ne aıtary belgisiz. Sóz taýsylǵan tárizdi. Sulq otyryp qaldy jurt.

— Sóıleýshi bar ma? — dedi sekretar. Onysy tek at ótti sıaqty edi. Saryndyq qaıyrdy jaýabyn:

— Oljekeń birdeme demese.

— E, sóılesin.

— Jo-jo-joq. Shyǵanaq aıtty boldy, — dep yrshyp tústi Oljabek. Shyǵanaq:

— Men sen úshin aıtqam joq, — degende, Oljabek ala kózimen qarady.

— Tek. Tek otyrsańshy!

Oljabektiń jaıyn bilgen sekretar da tegin qyzyqty qur jibermedi. Qaljyńsyz aıtqan bolyp kúlkige káni qyldy bárin. Jaıymen otyryp:

— Kópshilik uıǵardy ǵoı. Sóz Oljabek joldasqa beriledi, — dedi.

Oljabek ne bolǵanyn bilmedi. Kózi alaqtap, boıy shymyrlap ketti. Birese qyzarad, birese qýarad. Shyǵanaq «Bol, bol» dep, taqymyn shymshylap bara jatyr.

— Ne aıtam? — dedi sybyrlap. Alqynyp demin azar alyp tur. Shyǵanaq ta sasqan bolyp sybyrlasty:

— Umytyp qalǵansyń ba, mashına kerek deseńshi!

— Bizge bir mashına kerek edi, joldas. Soǵan bola keldik. Buıymtaıymyz sol. Sonsyz bolatyn emes. Sony birdeme qylsańyz qaıtedi. Sonsoń... Sol-aq endi, — dedi de Oljabek otyra ketti. Osy sózdi aıtyp shyqqansha jany shyǵyp kete jazdady. Bári de kúldi. Qosa kúlgen sekretar tolǵanyp ta otyr:

«Ysylmaǵan aýyzdan kedir-budyr sóz shyǵady. Kedir-budyr sur tastan asyl qazyna altyn shyǵady. Oljabek sózi osy altyn. Shyǵanaq sózi sapy altyn. Biriniń oıy da, boıy da er jetip qalǵan. Ekinshisi, talpynǵan jas bala tárizdi. Jańa dúnıeni qarmaıdy, qarymyna syımaıdy. Sol bala tap bergenin taıqalaqtap ustap, ýildese de, tońqıa qulap jylasa da qyzyq emes pe? — dep otyr edi sekretar!.. Oıyn bólip, manadan bergi áńgimeni túımekshi boldy. Sózin halyq súıgen adamnan bastady:

— İrgesi bekigen eskiliQ jańalyqqa jol bere qoımaıdy. Jańalyq jaǵalasyp jeńip alady, — deıdi Stalın joldas. Kórdińizder ǵoı, osy arada eki oıdyń aıqasy ótti. Biri — jańa. Ekinshisi — eski. Eskiniń bári irip turmaıdy, jańanyń bári jarqyrap turmaıdy. Aıyra bilý kerek. Munyń eń aıqyn belgisi sezim. Sol sezim alasuryp alǵa ketsin, maǵan dese sharyqtap kókke shyqsyn. Ol jetkenge sen jetpeseń de, ornyńda tynysh qalmaısyń. Alǵa, joǵaryǵa

tyrmysa beresiń. Mine bul jańalyq. Mynaý eki adamnan men osyny kórdim. Eger sezim keıin tartsa, onda da seni Qosa tartady, ornyńda qala almaısyń. Sondyqtan, alǵa joldastar! Alǵa! Biz jan júrmegen jańa saparǵa, jańa Dúnıege shyqtyq. Abaılaý da, erlik te kerek. Birinsiz biri jarymjan. Kóp sozatyny joq, berilsin mashına! — dedi sekretar. Shyǵanaq ushyp kelip qolyn ustady.

It minip, ırek qamshylap kelip edim, tulpar berdiń astyma. Jetpesem endi maǵan sert!

TÓRTİNSHİ TARAÝ

JAMAL

I

Sary atan taıtalaqtap jelip keledi. Jelmeske amaly ne, ótkir qamshy jýan sandy tilip keledi. Aldynda ne tursa da taıynǵan joq, tumsyǵyn qyl buıda jyryp barady. Or¬taǵa alǵan bes qasqyr arsyldap kelip umtylǵanda aıaǵy anda-sanda bir-aq tıedi jerge. Epsiz aıaq bir kezde jaǵadaǵy tasqa soqty. Ebedeısiz dene tońqalań asa qulady. Jamal da, Saǵyntaı da ústinen ushyp ketti. Súıir tasqa shanshyla qulaǵan Saǵyntaıdan qyzyl qan burq etti, jas ulan shyr etti. Jartas ta bir qańq etip, «qosh» degendeı boldy...

Qulaǵan jerinen qozǵalmaı, yńyrsyp Jamal jatyr. Esalań bop sary atan tur. Tomaǵadaı aq otaý kúltalqan bop shashyldy. Qansha qasqyr bolsa da, bes qashqyn osy arada bir ańyrǵan sekildi.

— Qaıtemiz? — dedi bireýi. Jaýap qaıtpaı turǵanda, elýge kelgen qyrqyljyń aýzynan ot shasha sóıledi:

— Ne bar daǵdaratyn! El emes bul jatqan! Elge syısaq nege júrmiz taǵy bop? Taǵy taǵylyǵyn isteıdi. Tyǵa sal ana sharanany bir qýysqa, qaıda qalmaǵan sharana! Mynalardyń jaraǵanyn jınap al. Qatyndy túıege tańyp al, tarta ber sonsoń.

Osy aıtqanyn buljytpaı oryndady da, qashqyndar tar¬ta berdi. Tar kezeń, tereń saıdyń talaıynan etti. Jaqpar tas, quz-qıanyń arasymen jylandaı ıir-ıir júrip keledi. Jamal, ózine-ózi áli kelgen joq. Sary atan teńselip keledi, janshylǵan dene qozǵalǵan saıyn jandy jep barady...

Qaıdan kelip, qaıdan turǵany belgisiz, bir kezde Jamal esin jıdy. Qyran ǵana shyǵatyn shyńda jatyr. Shyńnyń beti tereń quz. Quzdyń túbinde emes, kireberisinde jatyr. Aldyna qarasa, anaý etekte zymyrap aqqan kók bulaq syqylyqtap kúlgendeı bop estildi. Artyna qarasa — qara úńgir, jutqaly turǵandaı bop kórinedi... Tor astynda aq qoıan, bosanýǵa dármen joq, alasuryp typyrlaıdy. Jamalda da dármen joq, aqyryn ǵana kúrsinedi. Jemi daıyn bes qasqyr úńgir túbinde qarq-qarq kúlisip jatyr.

— Bul kim boldy eken? Sózge kelse surashy! — dedi qyrqyljyń basshy. Baspalap kelip árqaısysy tyńdaıdy. Jamal til qatpaıdy, jaýdyraǵan móldir kózin aqyryn ǵana uzyn kirpigimen jaba salady. Ańdýshy ketisimen qara kirpik qaıta kóterilip, móldir kóz taǵy jaýdyraıdy...

Osylaısha bir kún jatty Jamal. Ekinshi kúni esi de, aqyly da enip qalǵan sıaqty. Aldymen Saǵyntaıdy surady:

— Saqyshymdy kórsetińdershi!

Qaraqshylar jaýap bere almaı, birine-biri qarady. Qaısar basshy oılanyp qalyp, áp-sátte bir jeleý tapty:

— Balany ákesine berip ketkemiz.

— Á! Ákesi qaıdan kezdesti?

— Mana Aıbas aparyp berdi.

Jamal nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, shyndyqty Aıbastyń betinen ǵana kútip, qadalyp jatyr.

— Bala ólmeı qalǵan eken áıteýir. Aýyrmap pa esh jeri?

— Laqtaı oınaıdy. Óziń tez tur. Bar toıdy bir-aq jasaımyz, — dedi Aıbas. Qaı toı ekenin túsinse de, Jamal alǵashqy betpen ejikteı berdi:

— Ákesi beıshara ne kúıde eken?

— Óletin emes. Keregi osy edi, basqasy boıyńa sýdaı sińsin, — dep qushaqtaı aldy balany.

— Iá, Saqyshty janyndaı kóretin, — dedi de Jamal kóz jasyn bir tókti. — Eki sorly ıt-qusqa jem bolyp qaıda qalar eken? Ekeýimen birge ólsem arman ne edi?

Arandaǵan aq jannyń keıisi qara júrekti de bir shymyr etkizse kereQ qaraqshylar tómen qarap ketti. Tek qaısar basshy ǵana qara úńgirde jylan kózi jylt etip, basyn kóterip aldy.

— Neshedesiń, olja kelinshek? .

— Otyzǵa shyǵamyn.

— Endeshe, bala belde, baı jolda, jylama! Bárinen aırylyp, men de ólmeı otyrmyn.

— Otaǵasy-aı, siz de mendeı qaraly ma edińiz! — dep jalt qarady Jamal. ishi jylyp ketkendeı bop muńdy muńmen jýǵansha asyqty. Biraq otaǵasynyń muńy basqaraq eken, aıtqan saıyn muzdaı berdi Jamal.

— Áýeli baqty aldy. Baqtan keıin jerdi aldy. Ekeýiniń, artynan mal ketti. Malmen qosa qatyn-bala, el ketti. Sonsoń, men taǵy bolyp taýǵa shyqtym, qasqyr bolyp qoıǵa shaptym...

— Dáýletti adam bolǵansyz ǵoı sirá? — dedi Jamal aqyryn ǵana.

— Bir bolys el Aqmet demeı, Aqa deıtin edi.

— Báse. Myna kisiler kim? Bárińiz bir jerdiki me?

— Joq, — dedi Aqmet. — Anaý otyrǵan Aıbas, qandybalaq ury. Aqań kúnimde aýylymnyń jel jaǵynan ótse jırenetin edim. Endi nemdi qyzǵanaıyn, qasyma qosyp aldym. Mynaý, kisi qanyn urttaǵan Jaqyp qashqyn. Ózim qashqyn bolǵan soń, búdan da qashqanym joq. Ózińe taqaý otyrǵan mysyq murt — kolhozdy borsyqtaı sorǵan Elemes.Jegeni jelkesinen shyǵatyn bolǵan soń, ózi kelip tapty bizdi. Anaý, jipsik kózdiń kim ekenin jaqsy bilmeımin, áıteýir túrmeden qashqan. Onymen shyqqanda jolymyz bola bergen soń, Joldyaıaq qoıdyq atyn. Árqaısymyzdyń basymyzda bir-bir qıssa bar. Jata-jastana oqyrsyń, kelinshek.

Jamal ishinen: «Qudaı súıer qylyqtaryń joq eken» — dese de, taǵylyq ómirge qımady. Jalǵandaǵy eń aýyrlyq — elden ketken adamnyń basynda dep bildi. Eger elde bolsam, basqa túsken osy kúndi jatyp emes, jylaı júre, kóńil sherin sherte júre bastasyma jetkizer edim-aý! Kimge shaǵam bul jerde? — dep bar qaıratyn jıyp jatyr. Aıtqanym em bolar degen joq, osy oıdyń áýenimen aýzynan sóz qalaı shyǵyp ketkenin ańdamaı qaldy:

— Áıtse de beker ketkensizder. El ishi altyn besik qoı, — degende Aqmet aqyryp jiberdi.

— Tart! Eliń qursyn! Alystan da, jaqynnan da túńilgem. Túńilgen kóńil endi qaıtyp meńirenbes. Bir qulaǵan báıtereQ ornatsań da ornamas. Kolhozsyz el qaldy ma? Meni tonaǵan kolhoz. Sondyqtan men kolhozdy tonaımyn.

— Oıbaı-aý, biz kolhoz ba edik? Osynsha qyzyl josa bolǵanymyz ne? — dep Jamal basyn bir kóterip jatty.

— Qolǵa túsken soń qulaqpyn da dersiń, sum kelinshek.

— Bir shybyndaı janym bar. Qulaq ta, kolhoz da emes edik. Jaratqan-aı, qosaq arasynda ketippiz ǵoı...

— Ortasha bolsań tym jaqsy. Baı tańdaǵan qyzdaı-aq qylyp ediń qylyqty!

— Tańdap júrgenimiz joq. Kolhozsyz jer bar ma dep, shyǵa qalyp ediQ tap boldyq osyǵan, — dep Jamal kúrsindi. Qaraqshylar dý kúldi. Kelemejdep jatyr:

— Jel jańa ońynan shyqty.

— Ańqaý bozbalaǵa aıtyp qalǵan sózi de.

— Elsiz de júrgen soń eshteme bilmeıdi, — deıdi ǵoı.

— Qaıta aıtshy, qurbym,. ne izdep shyqtyq deısiń? — dep Aıbas jaqyndaı tústi Jamalǵa.

— «Jer ala, bult shola. Aspan asty keń», kolhozsyz jer tabylar dep, bolmap edi joldasym.

Qaraqshylar taǵy da máz boldy. Aqmet sezikti pishinmen kózin qadaı otyryp sóıledi:

— Kúıeýiń sondaı mondybas-aq shyǵar. Sen bekerge jortpassyń. Qazir kolhozsyz el joǵyn on jasar bala da biledi. Shynyńdy aıt, shatylmaı!

Jamal shynyn qarǵanyp ta, jalynyp ta aıtty. Nandyra almady. Nanarlyq ta qısyny JOQ. Biren-saran jekeshe bolmasa, aýyl jappaı kolhozǵa engen. Muny taýda júrgen qashqyndar bilip otyrǵanda, elden kelgen Jamal bilmeıdi deýge bola ma? Áýel basta úlken kúdikpen shyqqan Jamal, kórgen mazaǵy men azabyn osy arada bir ólshep, bárin Oljekeńe arta saldy. Artaryn artsa da, ıesiz taýda qyzyl:ala qan bop, qańǵyǵan sorlyǵa Saǵyntaıdyń salmaǵy da jeter dep qaıtyp aldy. Endi ózimen-ózi bolyp jatyr. «...Aldymnan da artyma kóp qaradym. Júrek keıin tartty. Mal keıin qashty... Qalǵanym joq tipti, Saǵyntaı oınasa da, uıqysyrasa da aýyldyń árnemesin aıtyp, júıemdi bosatty... Jalǵyz ketip bara jatqan soń Oljekeńniń kóńilin jyǵa almadym. Jyqsam edi sonda. Jyqpaǵanym osy ma?!. El qadiri elsizde, sý qadiri sýsyzda eken ǵoı. Qanyna qaraıǵan qaraqshylar qan qaqsatpaı qoıar ma?.. Nanymsyz shyndyqtan nanymdy ótirik ótimdi bolar ma? Aldap kóreıin, arbap kóreıin...» — dep Jamal taǵy da til Qatty:

— Sózim nanymsyz bolsa nanbańyzdar, qaıteıin. Biraq, zatym áıel edi, ne balańyz, ne qaryndasyńyz shyǵarmyn. Osynsha nege qataıasyz, Aqa?! Soqqy kóterer ne jaı bar mende?

Aqmet tolǵan ishin yzaly kúlkimen bir bosatyp, qýysty jańǵyrta sóıledi:

— Áıel kúlse, aldaıdy. Áıel jylasa, arbaıdy. Dál ózińdeı naqsúıerim aldaǵan da, arbaǵan da. Elden bir kórsem, áıelden eki kórgem. Jibimen, jibimen, qyzyl túlki! Qyrandaı quıylyp, eki búktep, jyly ókpeńe sýyq tumsyǵym suǵynbaı tegeýrinim jazylmas.

— Olaı bolsa, tym asqaqtama, kók sholaq! — dedi Jamal qatýlanyp. — Mynaý otyrǵannyń bári qatyn bolsa amalym joq, áıtpese menen saǵan bult jýyq!

— Shyq! Shyǵyńdar! — dep ornynan ushyp turdy Aqmet dál qutyrǵan ıtteı kózi qyp-qyzyl bop ketti. Bári atyp turdy. Aıbas qana tapjylmaı otyryp qaldy.

Sabyr etińiz. Aýrý adammen ne kerek baılanysyp.

— Shyq degen soń, shyq! Kerek emes basalqań. Jeke qalam qýysta. Eń bolmasa janyshtaımyn qara tasqa!.. Tur, jónel!

— Adam degen atymyz bar. Aıýan bolsań — osynda eki bıe bar. Bar da shaba ber!

Seskendi me, oı tústi me, Aıbastyń sózinen keıin Aqmet sylq otyra ketti. Qara úńgirdi qara qaıǵy basqandaı birine-biri til qatpaı qata qaldy. Qara tas ta únsiz, qaraqshylar da únsiz. Tek qara baqyr shymyr-shymyr qaınap jatyr. Qaqtaǵan et úsh soıyldyń boıynda samsap tur. Kók shalǵan kóne torsyqty moınyn kókke qaratyp, bir soıylǵa baılap qoıypty. Osy úıdegi eń qasıetti eki nárse — dúmi jarylǵan besatar men qapsyz altyatar Aqmettiń tusyna ilingen. Oljabektiń az dúnıesi de Aqmettiń astyna tóselgen...

Aýyz jaqta jatyp bárin baıqaǵan Jamal, kózi Saǵyntaıdyń jastyǵyna túskende, kóńili buzylyp ketti. Kóz jasyn bir irkip alyp, dalaǵa qarady. Dala da jubata alǵan joq, qaıta jasqa jas qosty. Esik aldynda Oljabek mingen tory qańtarýly tur eken, kózine ottaı basyldy, kóńili sóılep júre berdi. «...Joldasymnyń joldasy muńdasar ediQ qaıteıin, janyń bar da, tiliń joq. Basyńa dorba ilip em, arqańa terlik tigip em, tanımysyń janýar? Jaltaqtap nege qaraısyń? Qańtarýly sen tursań, qantalaýda men otyrmyn. Oljekeń men Saǵyntaı ketti tentirep. Qoıynynda tilim nany joq, qolynda bir qarý joq. Qaıtyp solar kúneltpek?.. Shybyn jan janyp barady, et júrek eljirep barady. Jaratqan-aý, az ba áli de! Alsańshy, almasań qutqarsańshy...»

Osynaý quz jartastaı aýyr qaıǵy kúrs qulap basyp qalǵan, qybyrsyz, dybyssyz tunshyǵyp jatqan Jamalǵa bir sáýle jarq etti. Ol, tory attyń arjaǵynda turǵan kejimdeýli kertóbeldiń mańdaıyndaǵy aq juldyz edi. Baǵanadan qunysyp, uıyqtap turǵan janýar, shirene kerilip, elire qaraǵanda Jamaldyń kózi aldymen mańdaıdaǵy juldyzǵa tústi. Sol juldyzdan bastap kertóbeldiń bar múshesin synap shyqty Jamal. Kóp jylqy bitpese de, esiginen bir júırik ketpegen synshynyń qyzy: «tegin jylqy emes eken», — dedi ishinen. Ákesiniń atty kózden tasa qylmaıtyny, kóbinese kejimdep minetini bul oıyn bekite tústi. Kertóbeldiń ústine bir shyqsa, qus bop ushyp, oq bop zýlaıtyndaı kórindi. «Biraq besatardy qaıtesiń? Budan artyq júırik joǵyn qaıdan bildiń? dep qaýip te tur qyltyńdap. Qaıtkenmen kertóbelden basqa úmit joq. Anyqtap bilip, qutqaratyn bolsa, Jamal qashýǵa bekidi. Denesin de qozǵap baıqady. Súıegi aman, eti aýyryp qalǵan tárizdi. Aýyrsynady da, Qýanady. Aryn aýrý alyp qalǵandaı, janyn kertóbel qutqarǵandaı kóredi. Kertóbel qolǵa túskenshe aýyra bermeQ qolǵa túsken saǵatta mine sala qashpaq. Qaıda qasharyn, qaıda bararyn bilmeıdi. Bas aınalǵan, jol belgisiz, soltústikke qaraı tarta bersem, bir el kezdeser dep shamalaıdy. Oǵan deıin japan dalada qarańǵy túnderde, jalǵyz áıeldiń kóreshegi kózine elestese de, kóńili qobaljymady. Dúnıedegi bar pále, bar qorqynysh tek osy úńgirge ǵana jınalǵan tárizdi.

Jamal osylaı oıdan órmek toqyp jatqanda, basqalar da qarap otyrǵan joq. Soqyr sonarǵa shyqqandaı, árqaısysy bir sorapqa túsip ketti. Bireýi soqqandaı, bireýi sharlap qaıtqandaı. Endi ǵana oljalaryn ortaǵa salǵaly otyr.

Aıbas cap shaqshany tas qabyrǵaǵa tyq-tyq qaǵyp atqan soń, túnerip qalǵan Aqmetke tastady. Buryn kórinbegen tosyn shaqsha aldyna kelip top etkende, Aqmettiń ishi jylyp ta, sýyp ta ketti. Janjaldan buryn Jamal bir qozǵalyp qaltasynan birdeme alǵan sıaqty, Aıbasqa bergen sıaqty edi, sol osy eken ǵoı, — dedi. Osy ekeni ras, Oljabek nasybaıdy eki shaqshamen atatyn, sonyń biri Jamalda kete barypty. Jamal qabaǵan ıtke súıek ornyna tastady. Aıbas balǵa balap aldy. Aqmet qur qalǵandaı ishi ashysa da, nasybaıdan meıirlene bir atty.

— Qysty qaıtemiz? — dedi Aıbas. Daǵdarǵan túri bar, kimge aıtqany belgisiz. Eshkim jaýap qaıyrmaǵan soń álden ýaqytta, arnasyna túsken Aqmettiń solǵyn daýsy shyǵaıyn dedi:

— Osynda bolamyz da.

Arjaǵyn ózderiń retteı ber degendeı jantaıa ketti. Biraq reti kelmeı jatyr.

— Jan saqtaý qıyn bolar, — dedi Aıbas. Elemes elpildetip tur bárin:

— Osy qýys, sýyq jibere me! Aýzyn bekite qoısa bolǵany.

— Maldy qalaı ustaımyz? Otyn-sý qaıda?

— Maldy baǵamyz. Otyndy ázirleý kerek.

Osy kezde Joldyaıaq joldan qosyla tústi:

— Men endi otynǵa barmaımyn, jigitter. Ústimniń páre-páresi shyqty, kóresińder me? Magazın joq, alyp kıe qoıatyn.Taramasaq, qysqa qaraı tobymyzben kún kórý qıyn bolar, sirá, — dedi Jaqyp.

Aqmet basyn kóterip aldy. Endigi sózinde shıryqqan yza joq, keıispen qaıraý bar tárizdi.

— «Qum jıylyp tas bolmaıdy. Qul jıylyp bas bol. maıdy» degende, birlikti aıtqan ǵoı burynǵylar. Áıtpese odan-budan quralyp, ezimizdi qýǵan kolhoz da otyr. Toby! men shubyryp qandy aýyz qasqyr da júr. Bizdi ne adam, ne ań qylmaǵan táńirge ne aıtarsyń! Ańmen otasa almaımyz. Elge barsaq, terimizdi tirideı soıady. Al, daıyn úı, tegin tamaqty tastaı qashyp, sondaǵy kózdegenderińdi kórsetshi maǵan?!

Eshqaısysy jaýap aıta almady. Aqmettiń kishkene kózi synapsha bir jylp etkende, óńi túgil báriniń oıyn da sholyp shyqty. «Á, qorǵalatqan ekem?» — dedi ishinen. Biraq qaıta qasha jónelmesine sengen joq. — Óńderinde erterekte bolatyn yza, ashý kórinbeı, ókinish daǵdarys sezildi. Buryn, eldiń tóbesinde oınaqtaımyn dese, endi tabanyna jatýǵa da razy sıaqty. Qaısar Aqmet buǵan kóne almady.

— Ózderiń bil, jigitter. Meniń úıim de osy qýys, kórim de osy qýys. Ómirim jetse, sonaý alysta toptanǵan bultty kórip turmyn... — dep qaıta jantaıdy. Bir de biri ún qatpaı, qybyr etpeı túnerip otyr. Qujyr-qujyr nán jartas myqtap astyna basqandaı...

II

1 ań atady, kún batady. Kún batady, tań atady. Elsiz taýdaǵy aıqyn kórinis osy ǵana.

Jamal árbir túnmen syrlasty, árbir kúnmen ymdasty.

Syrlasqan saıyn, ymdasqan saıyn ózgere berdi. Muny eshkim sezgen joq. Baıaǵy Jamal jatady, baıaǵy tań atady.

Elsizdegi qaraqshylar túnde beıqam, kúndiz saq. Kúndiz ózine jem izdeıdi, ne óziniń basqaǵa jem bolmaýyn kózdeıdi, Túnde tynyshtyq alady. Osy tynyshtyqty yńqyl-syńqylmen buza bergen soń, bir jaǵynan ońashalyqtyń da bir keregi bolar dep, qaraqshylar Jamaldyń tósegin burynǵydan da alystata túsipti. Basy qatqan aýrý áıel qaıda barady deısiń dep oılaıdy. Keıde kertóbeldi qaraı jat dep tapsyrady. Kertóbeldiń kúzeti de bir syltaý sıaqty. Sony baıqaýǵa túnde turyp qaraqshylar Jamaldyń kóńilin surap ketip júrdi.

— Etim emes, súıegim... — dep qaqsaıdy onda Jamal.

Búgin toryqty ma, sharshap qaıtty ma, birde-biri kelgen joq. Qýys túbinde qatty-qatty qoryldar estiledi. Bireýiniki tipti basym, shoshqasha qorsyldap, baqasha qaqalyp jatyr.

Kertóbeldi kúzetip, berirek jatqan Aıbastikine uqsaıdy bul qoryl. Atty kóbirek kúzetetin de, Jamaldyń kóńilin kóbirek suraıtyn da sol edi. Jamal shálisin túrip qoıyp tyńdady...

— Sol! — dedi. Derin dese de ornynan atyp tura alǵan joq. Shyny ma, ótirigi me? Bári tegis uıyqtady ma? — dep tyńdaı tústi. Bári de siresken tárizdi. Sonda da tura almady. Júregi týlaıdy, kóńili qus bop ushady. «Oıanyp ketse» degen qaýip basyp alyp turǵyzbaıdy. Ózimen-ózi alysyp, kóp jatty Jamal. Jeńiskenshe qysqa tún shydamady. «Endi keshikseń qaldyń!» degendeı Sholpan juldyzy shyǵa kelgende, Jamal syp etip, kertóbeldiń ústine minip qaldy. Tyqyr etken tuıaq dybysymen Aıbas ta oıanyp ketti. Jastanyp jatqan besatardyń bir oǵy Jamaldyń, qulaǵynan zý etti...

Taý kúńirenip, tas janyp ketkendeı. Art jaq ý da shý. Satyrlatyp qýyp keledi. Zymyraǵan kertóbel kóńilge qaptal kele almaı, Jamal qamshyny basyp keledi. Ozyp shyqqan bir dúrsil kózigip alǵan, qalar emes. Nysanaǵa ilikse teńgedeı julyp túsirmek. Besatary qolynda, kezep-kezep qoıady...

At jalyna jabysyp, zýlaı berdi Jamal. Jyǵylyp jazym bolmasa, kertóbelge kiná joq. Jolyndaǵy qoı tastan qoıandaı orǵyp keledi. Kóldeneń jatqan jyradan kıikteı orǵyp ótedi... Jaýdyń jeteri eki talaı! Oqqa ǵana amal joq. Basyn qorǵasa, bóksesi oqtyń ótinde, bóksesin qorǵasa basy oqtyń ótinde, «Oq ótpeıtin bir shapan bolar ma edi, táıir-aı...» dep qoıady Jamal.

Mine, kúlimdep tań keledi. Týlaǵan júrektiń aryny basylǵandaı. Qýǵynshy alystaǵandaı. Qarańǵyda qorqytqan kúshti dúrsildi jaryqta kózimen bir kórgisi kelip, artyna Qarady Jamal. Eshteme joq. Ózine-ózi senbeı shúıile qarady, eshteme joq. Taý suıylyp, aınalasy keńip qalypty. Kóńili jadyrap sala berdi. «Ýh!» — dedi atynyń basyn tejep.

Aınalaǵa abaılap qarady endi. Beti shyǵysqa taman aýǵan eken, soltústikke, elge qaraı tartty. Qulan-tekirekke Salyp keledi. Boıyn jıyp alǵan kertóbel, mise tutpaı ala jónelse, tejeı túsip, moıynǵa qaǵady Jamal. Jolynda, Kóz ushynda sonaý shoqynyń basynda eki adam kórindi. Jaý da el me? Neǵylǵan adam? Biri úlken, ekinshisi kishkene.

Adasyp júrgen, Oljekeń men Saǵyntaı bolar ma? — degende qoly belbeýine baryp qaldy. At soqpasqa jaqsy, elim toq bolsyn dep, beline úlken shálisin oraǵan. Sháliniń ishine tegin etten de biraz salǵan. Oljabek pen Saǵyntaıdyń boıyn kórgendeı bolǵanda, ashtyq tústi esine. Neshe kúndeı ash bısharalardy osy etpen káni qylmaq.

Eki adam qozǵalmaıdy. «Jaý bolsa buǵar edi. Sol, solar... Áli bitip tur ma? Meni kerip tur ma? Qudaı-aı, bere kór!» — dep kertóbeldiń, tizginin jiberip-jiberip aldy Jamal.

Yzǵytyp adyrǵa jetti. Eki adam, eki oba bop ketti. Lepirgen kóńil sý sepkendeı basylyp, ańyryp biraz turdy da, taǵy júrdi. Japan dalada, jan-jaǵyna alaqtap, jalǵyz áıel jorytyp barady, jorytyp barady. Oı órmegin toqyp barady, toqyp barady.

III

Bul kezde taý ishinde úlken oqıǵa bolyp jatyr edi. At aıaǵynyń tyqyrymen oıanyp ketken Aıbas Jamal qashty degen joq, syrttan kelip, amalyn asyrǵan jalǵyz qaraqshyny basyp saldy. Bir-aq atty. Ekinshi atýǵa, báriniń jan qorǵar jalǵyz oǵyn qımaı, ózi umtyldy. Oǵy darymaı, ózi jete almaı, «qashyp ketti» deýdiń ornyna, «alyp ketti» dep bara jatty. Qýysta qalǵan úsh qashqyn «qaıdalap» artynda keledi. Bári jaıaý. Oıdaǵy atshyǵa jetti alqynyp. Ol da uıyqtap qalǵan eken. At ustap, er salyp mingenshe birtalaı ýaqyt ótti. Jamal birneshe kezeńderden asty.

— Toqta! — dedi Aqmet, atqa minip alǵan jigitterge.

— Kertóbelge oq jetpese ne jetýshi edi? Áýre bolmańdar, uzaǵy ketti.

Sonymen, qýmastan toqtap qalǵan. Jamal qasha bergen. Onyń sońynan qýyp kele jatqan kóp dúrsil ózgeshe estilgen bir dúrsil — bári óziniń júregi edi.

Keıin qalǵan qaraqshylar ózimen-ózi boldy. Árqaısysy ózinshe dalbasalap, biri tappaı, tereń saıda daǵdaryp turǵanda, Aqmettiń oıyna Jamal tústi.

— Aýrý qatyn qaıda osy? — dedi julyp alǵandaı.

— Jatqan shyǵar, — dedi Aıbas jaı ǵana.

— Kórgeniń bar ma?

Kórýshi qaıdan bolsyn, dúdámal oımen qýysqa kelgende, Jamaldyń joq ekenin bir-aq bildi. Sandy bir-aq soqty. Sodan bylaı Aqmet eshkimge til qatqan joq, urty sýalǵan, at jaǵy kári azýyn myqtap basqandaı, anda-sanda bir búlkildeıdi. Kishkene ótkir kózi tereń sharanyń, túbine ketken, shyńyraýdaǵy sýdaı jyltyldap qana kórinedi. Ózgeden oqshaýyraq, qyryn otyr. Tanaýy qýsyrylǵan, óńi qup-qý, arbasqan jylandaı tik otyr. Arbaǵany kim? Oılaǵany ne? ishin tilip almasań, shyǵarar emes. Ózimen-ózi ǵana. Jarysa sóılep, kerise túsip basylǵan shym-shytyryq áńgime onyń qulaǵyna da enbedi.

Aqań jaraǵan atty miner. Ony qoıshy. Men osynyń aqyrynan qorqamyn, — dedi bir ýaqytta Aıbas. Saıyp kelgende kinániń bári soǵan aýǵan. Eń myqty qarý qolynda, ardaqty at janynda, kúzetshiniń qysqa tańda uıyqtap qalýy, mergen qoldyń múlt ketýi kúmánǵa soqqan. Kesir jigitke eshkim týralap aıta almasa da, bul túıtkil júrek basynan ketpedi. Oǵan Jamaldyń shaqsha berýi, Aıbastyń ara túsýi, túnde kóńilin kóbirek suraýy qosylǵanda, «qashyrǵan osy» degen sóz aýyzǵa lyqsyp kelip-aq qalady. Biraq aıtýǵa seskenedi. Sony bilgen Aıbas, bet aýdarý úshin be, álde shyny ma, aldaǵy qaýipti úlkeıte tústi:

— Men osy aradan ketsek deımin, jigitter. Qatynnan habar alǵan el bizdi tynysh qoımaıdy.

— Qaıda ketemiz? Qýǵynshy kelse bárin qaǵady, — dedi Jaqyp.

Jer ústindegi jalǵyz pana osy sıaqty edi bularǵa. Munyń da panasy bolmaı qaldy. Qystan qorqyp órekpigen kóńildi, irı bastaǵan birlikti taý endi ustap tura alatyn emes. Qýǵynshydan shoshyǵan júrek tyǵylýǵa jer tappaı, ár tesikke bir enip, ár daldaǵa bir jasyryndy. Biri de berik meken bola alǵan joq. Aınalyp kelip, qalyń ormandaı qalyń elge súńgip-súńgip ketpekshi boldy qaraqshylar.

— Taramaı bolmaıdy, — dedi taǵy da Aıbas. — «Qylyshyn súıretip qys keledi». «Jaý qaıdalap» el keledi. Tótep berer kúsh qaıda? Sol eldiń ishine enip ket te, «jaý mundalap» shaba ber! Kimdi kim baıqap jatyr.

Bári osyǵan uıyǵandaı Aqmetke qarady. Odan kópke deıin jaýap ala alǵan joq. Tym-tyrys otyr...

Jalǵyz noqattaı bop tas tóbede, kóz ushynda qalyqtaǵan qyran júr. Qybyr etse quıylyp jerge túskendeı. Tap jelkeden tónip, quz jartas tur, opyryla qulap, jermen-jeksen etkendeı. Tapjylmastan Aqmet otyr, júregi muz bolyp ketkendeı. Tuńǵıyq oıǵa boılap kelip túbine shym batsa da, Aqmet tunshyqpady.

— Maqul! — dedi álden ýaqytta. Basqa eshteme aıtpastan ornynan turdy.

— Onda ázirlenemiz de? — degen Aıbastyń suraýyna da Jaýapty tym qysqa qaıyrdy.

— Iá, — dep júrip ketti. Eki qolyn artyna ustap, tómen qarap, jaı basyp, jartasty aınalyp barady. Azdan soń, qara qýystyń tóbesinde, jaqpar tastyń ishinde kórindi. Jerde qalǵandary endi kóp kidirgen joq, árqaısysy óz túıinshegin bókterip, jetegine bir-bir jylqy noqtalap, daıyn boldy. Oljabek sorlynyń sary atany men tory bıesi Aqmetke qaldy. Aıbastyń, qula azbany Aqmetke ertteldi. Biraq Aqmet ázir qaıtar emes. Sonaý joǵaryda, bir tastyń ústinde tas bop qatyp qapty.

Aldaǵy kúnde kórisýge senimderi joq, qaısysy kimniń qanjyǵasynda keteri belgisiz. Qoshtaspaı kete almady. Bári jıylyp tas ústindegi Aqmetke keldi. Ne aıtar dep úlken úmitpen kelgen edi, jibimedi. Tym bolmasa aýzy da jybyrlamady. Qolynyń ushyn berip qala berdi.

Basqalar attaryna minip, árqaısysy bir saıdy boılaı joryta jónelgende, Aıbas Aqmettiń qasynda turyp qaldy. Qalyń tastyń arasynda jeke qalǵan ekeýi jaq ashpastan siresip otyr.

— Aqa! — dedi bir kezde Aıbas basyn kóterip alyp, Aqmet úndegen joq. Aıbas sóıleı berdi. Sizdiń ókpeńiz mende bolar? Ony da tarqataıyq. Bas pále Jamaldan shyqsa, adamshylyq, dástúrdiń boıda qalǵan jalǵyz uryǵyn qorǵadym. Ury der, qary der, adambyz ǵoı áıteýir. Jer tappaǵandaı, ýaqyt tappaǵandaı sol arada umtylǵanyńyz meniń erkektik namysymdy da, adamshylyq namysymdy da qozǵap jiberdi... Odan keıin Jamal qashty, janǵa balaǵan kertóbeldi ala qashty. Osydan aqtyǵyma tas bop qatsam senesiz be?! Áıtpese, erińiz qulazbannyń ústinde, besataryńyz mine. Júrińiz, joldan qalmaıyq!

Aqmet tebirenbedi. Aıbas taǵy sóıledi:

— Joldastardyń taraýyna muryndyq boldy deıtin shyǵarsyz. Bolǵanym ras. Bolmaı qaıteıin, mensiz de ózi bordaı tozǵaly tur. Óz basym kerek bolsa, bólinip qaldym. Nege de bolsa shydap qaldym. Káni, ne aıtasyz? Ne aqylyńyz bar, aqyldasaıyq.

Aqmet úzip-úzip, zildeı úsh-aq aýyz sóz aıtty:

— Sóz taýsylǵan. Oı bekigen. Júre ber.

— Senbeısiz be, áli de?

— Senim de bitken.

Aıbas qap-qara bop ketti. Otyryp-otyryp ornynan ushyp turdy da, qosh demesten júre berdi. Ol etekke túsken kezde Aqmet besatardy qolyna aldy. ishinde qalǵan jal¬ǵyz oqty ashyp kórip:

— Sen de jalǵyz, men de jalǵyz. Jalǵyzdyqtan jaman ne? Jaılasa tur odanda, — dedi de kezdep qaldy. Myltyq tars etti. Aıbas murttaı ushty. Aqmet oqsyz myltyq qolynda, batysqa qarap japadan jalǵyz taspen tas bop qatty.

IV

— Ah, naısap, naısap!..

— Qutyrǵan ıt neden taıynady!

— Qyzyl bıe de osylarda.

— Bunyń kózi qurymaı tynyshtyq joq.

— Aýdanǵa habarlaý kerek!..

Bireýler alqynyp kelip, odyraıa qalady. Bireýler aıap ketip, laǵnat jaýdyrady. Kóp aýzynan qyzyl ushqyn ushyp jatyr. Kóp kórigin naza men marhabat basyp jatyr. Qýanysh, qaıǵy birden qysqan Jamaldyń, kózi bulaýdaı. Kúledi de jylaıdy, jylaıdy da kúledi. Altyn besik el anasyndaı ýatyp, terbetip tur...

— Táńirge endi rızamyn! — dedi kúrsinip Jamal. — Áıteýir baıqap júrińizder, qulaqtas bola júrińizder, tiri bolsa osy mańǵa bir soǵar.

— Tabylady! Bári umyt bolady! — dep jubatady kópshilik.

— Aıtqandaryńyz kelsin! — dep jaqsy jorýǵa jubanady Jamal.

— «Naısaptan» ózge sózi joq, eń aldymen kezdesken qaba saqal tuıyq shal Jamaldy úıine ertip júrdi. Kertóbeldi óz qolymen myqtap baılap, kóz toqtata bir qarady da:

— Atyn, kelisken eken, balam, — dedi. Ebedeısiz úlken qolymen esikti nusqaǵanda, saýsaqtary súımendeı kórindi Jamalǵa. Qamyt aıaǵyn shapshań alyp, alǵa tústi. Artynan Qaraǵanda aıý sekildi tup-tutas, kúdis eken. Kúrbeń-kúrbeń etedi júrgende.

Qoraǵa enbesten múńkigen bir ıis, úıge engende de Jamaldyń murnynan ketken joq. Taqyr jerde, tór aldynda ala syrmaq jatyr. Tereze jaq múıiste, qara ábdireniń ústine edireıte jınaǵan eki jastyq tur. Múliktiń kóbi sol jaqta. Qabyrǵa samsaǵan qamyt, shilıa, tilim-tilim qaıystar. Jerde jatqan talqyǵa bir sıyrdyń jarty terisin qalpymen asatyp qoıypty...

Shal ala syrmaqtyń ústine qara týlaqty qaǵyp salyp, eki jastyqtyń birin qoıǵansha Jamal úı ishin kózimen tegis sholyp shyqty.

— Otyr, balam. Jat. Tynyq, — dedi de, qart kidirmeı shyǵyp ketti. «Ózinen basqa eshkimi joq-aý» — dep Jamal jan-jaǵyna qaranyp otyrǵanda on eki-on úsh jasar, baýyrsaq muryn, qońyr qyz endi. Kelgennen-aq kózi qonaqta. Qaıys sýmkesin tereze aldyna qoıyp jatyp ta, qyzyl oramalyn basynan sheship jatyp ta qara kózi telmirip qaraı beredi.

— Osy úıdiń balasymysyń? — dedi Jamal.

— Iá, — dedi qyz bir qymsynyp.

— Shesheń qaıda ketken?

— Ólgen.

Muńaıyp turǵan jetim qyzdy ishinen bir aıap, Jamal taǵy da surady:

— Qansha boldy ólgeli!

— Jylyn jaqynda ǵana berdik.

— Úı sharýasyn kim isteıdi?

— Ózim isteımin.

Buǵanasy qatpaǵan jas qyzdyń arqasynda qara taban qatynnyń júgin kórip, Jamaldyń ishi eljirep ketti. Jetim balanyń qaı-qaıdaǵy sur kúnderi kózine elestedi. Sol eles saǵymdaı jyljyp, Saǵyntaıǵa apardy...

— Kelshi, qaraǵym, — dedi qolyn jaıyp. Qyz qasyna ıilip kelip otyra bergende, ózine tartyp alyp betinen súıdi.

— Saǵyntaıym senen de jas qaldy, — dep kóz jasyn irkip tastaǵan soń, ishtiń sherin aǵyta bastady da toqtala qaldy.

«Qam kóńil sorlyny qajytpaıynshy» degen oıǵa keldi.

Otaǵasy kóp keshikken joq. Qolyna ustaı kirgen qaǵazyn qyzyna usyndy.

— Oqyshy, Maırajan.

Maıra oqyǵanda, ózi oqymaı-aq aldyn oraǵytyp tur. Shoıynbaı Joldybekovtyń skladqa tapsyrǵany: — bes?

— Júgen ol. Oqı ber.

— Toǵyz?..

— Toǵyz bolsa shilıa.

— Eki qamyt.

— Iá. Qamyt ekeý. Boldy, beri ákel.

Qaǵazdy tórt búktep, tós qaltasyna salǵanda ǵana otaǵasynyń kóńili jaı tapty.

— Qaraǵym, tezirek shaı qoı. Aldymen sýsyn ber apańa! — dedi Maıraǵa. Ózi otyra qalyp, bastap qoıǵan qamshysyn óre berdi.

Maıra «mert» kesemen birdini qymyz ákep berip, shaı qoıýǵa ketti. Qymyzdy simirip alyp, Jamaldyń kózi órimge tústi. Óreskel kóringen otaǵasy tipti ıkem eken. Jup-jýan saýsaqtary jińishke taspanyń arasynda keste bizindeı sýsyldap barady. Búrkip qoıyp tartqanda, qaıys taspa jibekteı jumsap, buzaý tis órim bórtip-bórtip shyǵa keledi. Sheber qoldan tógilgen mór, shıki qaıysqa jan salyp bara jatqandaı.

— Órimshi ekensiz, — dedi Jamal súısinip ketip. Olja¬bektiń de ózindigi bar edi, otaǵasy odan artyǵyraq kórinedi.

— Qaıys degen kesip pe edi buryn. Qartaıǵanda osynyń ózi nan boldy, — dep, búrkip-búrkip jiberdi qart.

— Ne beredi osyǵan?

— Bárin qosqanda bir jarym, eki eńbekkún taýyp otyram. Qaıysqa soqqan jumys maǵan soqpaı ketpeıdi.

— Sol eńbekkúnge qansha tıedi?

— Onyń ózi árqıly bolatyn kórinedi. Byltyr myna «On jyldyqqa» jóndi eshteme tımedi. Al, biz kádimgideı qaýzanyp qaldyq. Bir qulyndy bıe satyp aldym. Shúkir, ishermendigimiz de bar. Munyń ózi paıdaǵa qaraı, biraq...

— Paıdańyz ne?

— Egin jaqsy shyqsa, mal kóp balalasa, soldaǵy. Al endi, osynyń ózi, salaqtyń, erinshektiń qoly emes-aq.

Otaǵasynyń áńgimesi Jamaldyń qulaǵyna jaǵyp barady. Ár sózin baptap aıtyp qısynsyz jerde «osynyń ózi, onyń ózi» degende jymıyp kúlip qoıaly. Kóp minezi Oljabektikine uqsaıdy eken. Saspaıdy. Túrtkilep otyrmasań, sóılemeıdi. Jamal kolhozdyń ishki jaıyn jete bilgisi keldi. Otaǵasy taǵy da toqtap qaldy.

— Kolhozǵa basynan enip pe edińiz?

— Osynyń ózine birazǵa deıin túsinbeı júrdim. Byltyrdan beri ǵana múshemin.

— Keıin kelgenderdi burynǵylar qaǵajý qylmaı ma?

— Bunyń ózinde ondaı minez kórinbeıdi. Jumysyn uqsatsań bolǵany.

— Onda bireýdiń aqysy bireýde ketpeı me eken?

— Basynda men de osylaı oılaǵan edim. Osynyń ózin joǵarǵy jaq qatty ejiktegi ketti. Kimniń ne istegenin jazyp otyrady qazir. Jamanyn «jalqaý» dep qara taqtaıǵa, jaqsysyn «ekpindi» dep qyzyl taqtaıǵa shyǵarady. Al endi, paıda da soǵan qaraı bólinedi. Munyń ózi jaqsy boldy. Bir jaman jeri bar: qadaǵalap otyrmasań, keıde kúniń joǵalyp ketedi. Esepshiniń aýzy qısaısa, artyq ta jazyp Jiberedi. Osynyń ózi unamady maǵan. Sonsoń basqarmaǵa aıttym.

— Ol ne dedi?

— Sotqa berdi. Sottyń ne derin qaıdam

Bir qamytty eki bólip ustap, jetip kelgen jigit áńgimeni buzyp jiberdi. Bir kózin adyraıta, bir kózin syǵyraıta qaraıtyn shapyrash eken.

— Mynany tez jamaı qoıyńyz! — dep jelpildetip tur. Otaǵasy sasqan joq. Qolyna almastan eki kózi qamytta.

— Iapyraı, taǵy bólip tastaı berdiń be?

— Ádeıi istedi deısiz be?

— Kútip ustaý kerek qoı.

— Kútip ustaǵanda bul ıtti óz moınyma ilem be, endi?!

— Jaramaısyń, shyraq, beri ákel.

— Eńbekkún tapsańyz bopty da. isteı berińiz.

— Tabystan ne paıda, shyǵyny asyp jatsa.

— Sizden shyǵary ne? — dep jigit saq-saq kúldi.

Qart jigitke qolymen nusqap turyp, Jamalǵa qarady.

— Osy túsinbeı tur ma, men túsinbeı turmyn ba, balam?

Jamal ekeýin de túsine qoıǵan joq.

— Qaıdam, — deı saldy. Otaǵasy jýan bizdi qamytqa boılata suǵyp qoıyp, taspanyń ushyn shırata otyryp sóıledi, endi:

— Osynyń ózin birsypyrasy áli túsinbeıdi. Ortada paıda kop bolsa, eńbekkúnge tıeri de kóp. Byltyr «On jyldyqtyń» Jabyqbegi baqandaı 400 kún tapty. Árbirine 200 gramnan astyq aldy. Meniki úsh júz elý edi, ár kúnime 4 kılodan astyq tıdi. Saıman búline berse, egin shyqpasa, tól qosylmasa, kolhoz eńbekkúndi nemen óteıdi? Osynyń ózin ońashada bir oılasań deımin, shyraq.

— Neshaýa! Kolhoz óltirmeıdi, tabady.

— Al, seni basqarma saıladyq. Taba qoıshy káni?

— Nesi bar? Aýdanǵa shaýyp baram da, qazynadan alyp qaıtam.

— Qazyna ózińnen surap jatyr, bere me?

— Beredi. Bolmasa kolhozdan alyp beredi.

— Mine, osynyń ózi jaman, — dep basyn shaıqap-shaıqap qoıdy otaǵasy. — Ol bireýdiń adal eńbegi. Sen jatyp ishkiń keledi. Saǵan alyp bere berse, men, mine, jamamaımyn, al, — dep qamytty bylaı qoıa saldy. — Osynyń ózi ne bop shyqty sonda? Oılashy, shyraq. Ekeýmiz birden toıtıǵamyz joq pa?!

— Oıbaı, sizdiki durys. Bógelip qaldym, jamańyzshy...

— Á, solaı ma, — dedi de otaǵasy qamytty qolǵa qaıta aldy.

Ekeýiniń áńgimesi Jamalǵa sabaq boldy. Óz jerindegi» kolhozdyń tártibi nashar ma, álde túsinigi qate me? Joq, baı-qulaqtyń úgiti me, áıteýir kolhozdy qubyjyq kóretin. Oljabek te: «istegen men istemegen popalam. İstemeske taǵy bolmaıdy», — dep ketken edi kolhozdan. Otaǵasy turǵan kolhoz olaı emes. Adamdy eńbegimen baǵalaıtyn, paıdany eńbekke qaraı bóletin ádil eken. Jamalǵa unaı bastady. Áıtse de myqty bir kúdik júrek basynda qalǵandaı edi surap tyndy:

— Jeke menshikte maldaryńyz qansha?

— Otaǵasyda bir bıe, bir sıyr bar. Mende sympylbaı da joq, — dedi jigit. Eki kózi eki jaqqa qarap tur eken. «Kózińe sóziń saı shyqty» degendeı Jamal bir jymıdy da:

— Sizde nege joq? — dedi. Jigit qaljyńǵa aınaldyrǵysy keldi.

— Men ózim jurt ústindegi adammyn. Maldy qaıtem? Keshe mynaý úıge qondym. Búgin osynda da qona ketem, — dep tómengi kózin qysyp qoıdy. Jamal elegen joq.

— Sizdeıler kóp pe?

— Kóp bolsa úı jete me, oryn jete me?

— Áıtkenmen bar, — dedi otaǵasy. — TaıbeQ Boranqul Seıtjan — tórteýi qara taqtaıdyń ústinen túspeıdi. Osynyń, óziniń aqyry nege soǵaryn kim bilsin?

— Sonyń bári boıdaqtyqtyń kesiri, — dep tómengi kózdi jigit taǵy da bir qysqanda, Jamal aýzyna kelip qalǵan sózin toqtatpady:

— Soraqysy adyraıǵany ma desem, syǵyraıǵany eken ǵoı.

Jigit qyzarańdap, jaq asha almaı qaldy. Otaǵasy qamytqa aınalyp ańdamasa kereQ jalt qarady Jamalǵa.

— Maǵan birdeme dediń be, balam?

— Ánsheıin, anaý talqynyń tisterin aıtam. Bireýi olaı, bireýi bylaı, onysy nesi?

— Asyǵysta bobalamdaı salǵan nárse ǵoı.

— Báse.

— Osynyń ózine talaı zaman boldy. Kútip ustaǵan soń kele jatyr áli. Tý jigit kúnimnen bar.

— Jasyńyzdan uqypty ekensiz, ata.

— «Jasyńda salaq bolsań, bara-bara bylyq bolarsyń»; «Jasyńda qyljyń bolsań, qartaıǵanda myljyń bolarsyń» degen bar. Shyraq, sen, osyny da bir oılanǵaısyń, — dep otaǵasy qamytty jigittiń qolyna ustata berdi. Qysylyp otyrǵan jigit atyp shyǵa jóneldi.

— Bul kim? — dedi Jamal jigit ketken soń.

Bekbaý degen jigitimiz. Men jasaımyn, ol joǵaltady, men jamaımyn, ol jyrtady. Osynyń ózine ol uıalmaıdy. Men jalyqpaımyn. «Neshaýa» men kele jatyrmyz.

Jamal kúlip jiberdi.

— Ózi oryssha bile me deımin?

— Ózgesin qaıdam, «neshaýany» biledi, áıteýir.

Maıra kelip dastarqan jaıdy. Úı ustaǵan jas qyzdyń ár qımylyn Jamal baıqap otyrdy. Aldymen júris-turysy unady. Sartyldaǵan shapshań, ybyljyǵan shaban da emes, salmaqpen júrip bárin jaıǵady. Shyny aıaqtarynda kirshik joq. Salǵan maıy altyn asyqtaı. Taba nany úgilip túr. Samaýyr, dastarqandary tap-taza. Bárin ákep qoıǵan soń, ákesiniń aldyna baryp, legen ustap ıildi. Órimge qunyqqan ákesi, tómen qarap qudıǵan basyn sonda ǵana kóterdi. Qolyn jýyp, dastarqan basyna kelgende:

— Bıeniń saýyny asyp ketti-aý, — dep qobaljyp edi:

— Otyra berińiz, Bekbaýǵa saýǵyzyp aldym, — dedi Maıra.

Otaǵasy alańsyz otyryp shaı ústinde áńgimege kiristi...

V

Jamal bir dóńestiń ústinde tur...

Kún sary belge shuqshıyp baryp qalypty. Tus-tustan kóterilgen qoıý shań, tymyq áýe de jaıymen ǵana ydyrap barady. Áldeqaıda shyrqaǵan án estiledi. Oıdy ózine tartyp ap, boıdy terbep turǵandaı. Ár jaqtan shoǵyrmaqtar keledi. Bárine osy ara qara qazandaı. Aýyl shymyr-shymyr qaınaıdy: óristen mal qaıtty, kóshede — oınaǵan bala, júgirgen ıt-qus...

Jamal bar qımyldy kózimen ótkizip tur. Bar dybysty qulaǵymen estip tur. Qydyrǵan kóz dál aldyndaǵy bir úıge toqtady Jańada salynǵan, qobdıdaı kirpish úı. Syrty shaǵaladaı appaq. Batar kúnmen shaǵylysyp terezesi kóz uıaltady. Esik aldynda,kók sıyrdyń jelinine jabysyp jas áıel otyr. Batpyraýyǵyn jamap, qalshıyp bala tur. Úı qojasy jumystan jańa keledi. Jolyndaǵy baqshasyna baıyppen qarap, bógele keledi. Bala men ala tóbet jarysa jóneldi. Ekeýi de erkelep baryp basqa shapshydy. Birin basynan sıpap, ekinshisin mańdaıynan súıip, úsheýi úıge bir keldi. Áıel de ornynan turdy. Tórteýi bas qosyp, bir otyrdy.

Keshki áýede, esik aldynda erkin sóılesken úı ishiniń bar syry Jamaldyń qulaǵyna jetip tur.

— Men bir nárse oılap keldim, — dedi úı qojasy. — Bir velosıped alsaq, kór-jerge kólik suraı berýdiń ózi yńǵaısyz, sen qalaı kóresiń?

Áıeli jaýap bergenshe balasy quıryǵyn jerge túıip-túıip jiberip, alaqanyn shart etkizdi.

— Alaqaı, men minem!

— Serikjan ekeýińnen shyǵyp men qaıda baram. Biraq nemeneńe alasyń, aqsha qaıda? — dedi áıel.

— Astyqqa alamyz da. Buıyrsa, bıyl egin jaqsy ǵoı.

— Kóp kerek shyǵar?

— Eki júz elý put jetedi.

— Sonda ishermenge ishteme qala ma?

— EsepteıiQ meniki bes júzge aınalyp barady. Seniki qansha?

— Qaıdam? Ázirge eki júz elý.

— Bir júzdi qaıtseń de qosarsyń. Sonda segiz júz elý. Segiz kılodan aınalýyna sóz joq...

— Óz eńbegime púlishten bir palto alyp ber áýeli. Sonan sońǵysynda jumysym joq, — dedi áıel. Esepke shorqaqtaý eken, kúıeýi biraz kelemej qyldy.

— Endigi jyl alarsyń, asyǵysy ne?

— Óziń neǵyp otyrsyń! Bir jylǵy tabysqa bir palto kelmeı me? — dep ańyryp qaldy áıel.

Jamal dóń basynda otyryp, jymıyp qana kúldi. ishinen bul da eseptep, velosıped pen paltoǵa qosyp jibek sháli, botınka alyp qoıyp edi. Ekeýine tórt júz elý put astyq tıedi eken, muny qaıda qoıady?! — dep tańdanady, Qyzyǵady. Belsenip jumysqa da túsip ketedi. Osyndaı ádemi úı salyp alyp, aldynda OljabeQ Saǵyntaı úsheýi áńgimelesip te otyrady... Álden ýaqytta dóń basynda shoshaıǵan ózin ǵana kóredi. Jylaıdy, jas balasha solqyldaǵany esik aldynda otyrǵandarǵa estildi me qarq-qarq kúlip jatyr...

Eki qolyn artyna ustap, aqyryn basyp otaǵasy keledi. Kóz jasyn tyıyp, Jamal boıyn bekitti. Kún batyp, qara kóleńke qoıýlanyp qalypty. Aýyl dybysy báseńdep qalǵyp bara jatqan sıaqty. Otaǵasy qasyna kelip otyryp jatyp, qumalaǵyn qolyna aldy.

— Tarta otyraıyq, nemiz ketip barady.

— Kózińiz kóre me?

— Ázir mundyǵy bar.

— Mynaǵan tartyńyz, — dep Jamal shapanynyń etegin Jaıdy.

Osynyń ózi, áıteýir jaqsylyqqa jorıdy, — dedi otaǵasy qumalaqty jaıyp qoıyp. — Qashan tartsam da talaıyń joǵary turady. Kep talaıda ǵoı. Qazir «besenesi besten» tústi. Eki ezýiń eki qulaǵyńda. Júrek qýanyshty Arty da súıinshi eken. Enshalla, tabysarsyńdar. Munyń ezin endi tartyp keregi joq. Aljyp ketedi, — dedi de qumalaqty jıyp aldy.

Jamal kádimgideı qýanyp, kezi kúlimdep ketti.

— Aıtqanyńyz kelse, kertóbel sizdiki.

— Atyńdy neǵylaıyn, shyraǵym. Táńiri tek tabysýǵa jazsyn.

— Osynaý úı kimdiki? — dep, manadan beri kóńilin bólgen kirpish úıge nusqady Jamal.

— Kárimdiki ǵoı. Bul bir, bolǵaly turǵan úı ezi. Jatpaıtyn jigit. Osy úıdiń ózin jumys-jumystyń arasynda, bitirip aldy. Eńbekkúni jaqsy dep esitem. Al endi, áıeli ózinen ótken: birsypyra áıel jumystan qashyp, úı saǵalaıdy. Bul ekeýin de uqsatyp júr. Osyny áli brıgada qoıady degen sóz bar.

— Esep bilmeıdi ǵoı, bola ala ma?

— Esepti shotobottar jasaıdy da. Jumysty bilý qıyp. Bul jumys degenniń óziniń tili kóp. Soǵan jurttyń ózi túsinbeı isteıdi, shyraǵym. Áne bireý úı Qutjan degendiki. Ózi soqashy. Osynyń jumysy nege ónbeıdi? — dep bir kúni ádeıi kelsem, jerdi tepkilep, soqany sart-surt uryp, bárin sypyra boqtap tur eken. «Jer shyǵyp ketti», «soqsa — soqa emes» — deıdi. Baıqasam, jer áli shyqqan joq. Soqanyń júzi bir eli. Ógizderiniń moıny tıip qalǵan, jumys endi qalaı ónsin? «Egin shyqpady», «kolhoz jaman» dep aıyptaıdy taǵy. Osynyń ózin aıtpasań, bile bermeıdi. Qyzyǵy aıtqyzbaı bilý ǵoı.

Saspaı sóılep, bárin qamtyp, ár sózdi ornyna nyq qoıyp otyrǵan otaǵasyny Jamal óziniń, ustazyndaı kórdi. Ár sózi bir sabaq. Kolhoz ómirin oqytyp otyr. Oqyǵan saıyn bir saraıdyń esigi ashylyp, ishin aralap ketedi Jamal. Jańa dúnıe kóredi. Tozǵan qonystan jańa qonysqa kóship kelip, kóńili jańarǵandaı bolady... Qansha jańarsa da, qansha kóshse de, qol ustasqan eki sorly sońynan bir qalmaıdy. Ústi-basy julym-julym, beti kónekteı, borbaıy shıdeı bop eredi de otyrady. Qaramaıynshy, kórmeıinshi dep, kertóbelmen yzǵytyp ketip bel asady. Qutylam ba dep artyna qarasa, ekeýi aldynan shyǵady. Dál jolynda, qolyn jaıyp, sarnap turǵan sorlylardy qıa almaı, attan túsedi. Uzaq áńgimege keledi. Qasiret darıasyna ǵaryq bop, tunshyǵady, «qutqar» dep qol sozady Jamal.

Otaǵasymen otyrǵanda Jamal dál osy halde edi. Qutqarýshy da otaǵasy dep bildi.

— Dúnıe-aı, el qataryna biz de ener me ekenbiz? Ne aqylyńyz bar, aıtsańyzshy, — dedi kókiregi qars aırylyp. — Oılaı-oılaı basym qatty. Osy qasiretti kótere-kótere álim de bitti. Qaıda baram endi, nege baram? Qaıda qalam nege qalam? Ákem de, aqylshym da siz boldyńyz. Osy jónde áli sóz aıtqan joqsyz. Nege aıtpaısyz? Sózińiz tumar, aqylyńyz em sıaqty maǵan.

Kóz baılanyp ketti. Aýyl tym-tyrys. Anda-sanda mańq etken ıt daýsy ǵana estiledi. Tún múlgip, tyńdap tur. Terezeden kóringen kómeski sham jylt-jylt syǵalap turǵandaı. Otaǵasy tuńǵıyq úıirimdeı qozǵala otyryp sóıleıdi:

— Osy, quıqyljyǵan ómir shirkin oılap tursań raqattyń da, azaptyń da bazary ǵoı, balam. Aralap kelip bir aýyryna kezdeskeniń ras. Osynyń ózine shydamdylyq kereQ biraq... Shydasań ǵana birdeme degim keledi:

— Shydadym, ata, aıta berińiz, — dedi Jamal.

— Endeshe búlk etpe. Yńǵaıyńdy baıqaǵansha úndemep edim. Qaıda barasyń búlk etkende? Balańdy, joldasyńdy izdeseń osy jaqta. Áli kúder úzgen joqsyń. Eliń alys, jolyn, qorqynysh. Sol qashqyndar taǵy kezdespesin qaıdan bildiń! Jata ber, balam. Ózin, jalyqpasań men aýyrlamaspyn. Maıraǵa serik bol. Sol balanyń qamyn oılap, qaısybir túnderde uıyqtamaı shyǵam. Al, sen esime túskende qabyrǵam qaıysady. Táńir jazyp, tabysatyn kún bolsa, qýanyshtaryńnyń, ishinde bolyp, qolymnan attandyramyn. Joq basqasha bolsa, qalǵanyna men daıyn. «Ákem» dediń, «aqylshym» dediń, qara shaldy qara atannyń, júgi basyp, qaıysyp otyr, shyraǵym. Osynyń, arjaǵyn uǵynarsyń.

— Uqtym, — dedi Jamal kidirmesten. — Ekeýin artyma tastap kete alatyn emespin. Taýyp aıttyńyz. Al sonda kúder úzgenshe kúndi nemen ótkizem?

— Kún óte beredi, shyraǵym. Toqtamaıdy ol. Kún saıyn kertóbelge er sal da, el arala. Joǵyńdy izde, elmen tanys. Jaqsysyn kórip esirme, jamanyn kórip jerime. Jańa Qonys el ǵoı, jaılanǵansha sol bolyp jatyr. Jaqtyrsań sen de sonyń bir jerinen irge tep. Boztorǵaı da uıa salady.

— Meniń uıam, siz, ata! Joǵymdy tapsam da, tappasam da tapjylmasqa bekidim osy aradan, — dedi Jamal.

Ekeýi ornynan turyp úıge aıańdady.

EKINSHI BÓLIM

BESİNSHİ TARAÝ

REKORD ALDYNDA

I

Aı artynan aılar, jyl artynan jyldar ótip jatty.

Halyq Komısarlary Soveti men Ortalyq Partıa Komıtetiniń qaýlysy shyqty.

«SSSR-dyń ońtústik-shyǵysyndaǵy qýań aýdandarda turaqty ónim alý qamtamasyz etilsin...» — depti. Osy salmaqpen aıtylǵan az sóz tasqyndaı tez jaıyldy elge. Qoldan qolǵa, aýyzdan-aýyzǵa jetti. Ásirese, ońtústik-shyǵystaǵy aýdandarda top-top bolyp talqylap jatty.

Sol talqynyń jýan ortasynda bolǵan Shyǵanaq, qyrman basynda jalǵyz otyr. Egin basylyp, qapqa túsken. Qyrman sypyryndysy, bolmashy topan úıindisi ǵana bar. Shyǵanaqtyń, kúıbeńi sonda da bitken joq. Qasynda basylmaǵan eki baý tary jatyr. Taryny qolymen úgip, alaqanyna salyp qaraıdy da, jymyńdap qoıady. Úge beredi, janyndaǵy sary dorba toldy. Tolǵan dorbany qaıta tógip qummen oınaǵan balasha sapyrady. Oıynqumar bala da jalyǵar ýaqyt boldy. Shyǵanaq qumary tarqar emes. Sapyra beredi, suryptaı beredi...

Art jaǵynda aqyryn basyp Oljabek keledi. Eki qolynda eki kese, jymıyp kúlip keledi. Ekeýin Shyǵanaqqa ákelip birden usyndy.

— E, munyń ne?

— Túk te aıyrmasy joq. iship kór.

Shyǵanaq sútke salǵan eki kese taryny eki qolyna ustap otyryp kúlip jiberdi:

— Jurt meni dýana deıdi, sen ǵoı naǵyz dýana.

— Joq, sen dýana. iship kór áýeli óziń.

Kezek urttap, Shyǵanaq eki keseni birdeı bosatty.

Taǵy bar ma? Dámin aıyra almadym.

Oı, shirkin-aı, aıyra almaǵan shyǵarsyń. Odan da jeńildim deseńshi.

Ekeýiniń talasy oılamaǵan jerden bastalǵan edi. Egin ábden pisken kezde Shyǵanaq qalyń taryny aralap júrip, qaısybiriniń basyn qyrqyp ala berdi. Oljabek muny bir kún emes, ár kún kóretin. Bir kúni ádeıilep surady:

— Sen osyny qaıtkeli júrsiń?

— Qaıtkeni nesi, jeımin.

— Jeýińe basqa tary jetpedi me?

— Qoldan qyrqyp, qoldan úkseń baldaı tátti bolady.

— Iapyraı, á — dedi de kete bardy Oljabek. Biraq bul sóz esinen ketpedi. Baldaı tátti tarynyń dámin tatýǵa yntyǵyp, jumystan qaıtqanda qoldan úgedi de, aqtaıdy. Sol aqtaǵan tarysyn búgin sútke salyp jep kórse, túk aıyrmasy joq. Sonsoń Shyǵanaqtyń qatesin dáleldeýge qoldan úkkenin de, bastyryp alǵanyn da ákelip otyr edi.

— Sen «aspan asty keń» dep taǵy da bir jaqqa shyǵyp ketersiń. Shyn sóıleseıiQ — dedi Shyǵanaq, — partıa taryny kóbeıt depti. Ol qur kóp salǵanmen kóbeımeıdi. Babyn bilý kerek. Áýeli tuqymyn saılaý kerek. Oıyldyń aq tarysy ábden tazarǵan emes. Onyń ishinde, mine aǵy da, ala búıregi de, qyzyly da júr. Jetile kelgende tary basynyń biri shoqparlanyp tursa, endi biri kúltelenip turady. Eń bitik shyǵatyny uıyspa kelip, dáni taza bolady. Men sol uıyspasyn iriktep otyrmyn. Munyń taǵy bir qasıeti — pisken kezde Saratovtyń qyzyl tarysynan az tógiledi. Ystyqqa shydamdy.

— Oı, Shyǵanaq, Shyǵanaq! — dedi OljabeQ — taǵy da bir ermek tapqan ekensiń ǵoı.

— Munyń endi ermektigi shamaly. Bes jyl boldy sońyna túskeli. Tuqym daıyn. Biraq osyny jańa jerge salamyn. Mashınany jańa jerge ornatamyn. Mine, úlken ermek sol bolar.

— E-e-e, — dep yńyldaı jóneldi Oljabek. Kózine alda turǵan qaýyrt jumys elestep ketti...

— Bir jaman jeriń quıqyljı beredi ekensiń. Taǵy da mashına ornatý kerek. Aryq qazý kerek. Ustaǵan jerden Qatyp qalsa ǵoı kisiniń kisiligi.

— Synyp ketseń qaıtesiń?

— Synsań synyp ket, ne kerek burańdap.

— Á-á-áı, OljabeQ Oljabek! — dedi Shyǵanaq. — Synatyn da jer bar, maıysatyn da jer bar. Paıdaly iske Qaraı maıyssam da ursasyń ba?

— Al, ne kiná taptyń? Úsh shyǵyrdyń bergenin bir ózi berip tur?

— On shyǵyrdikin nege bermeıdi?

— E, qaıdan bileıin.

— Sen bilmeseń men bilem. Jer tegis emes. Topyraǵy nashar.

Oljabek oılanyp qaldy. Shyǵanaq tarysyn suryptaı berdi. Esiz qyrmanda únsiz shoshıǵan ekeýin basynǵandaı bir top qara torǵaı dúr etip qona qaldy. Shyǵanaq jumysyn tastap, ornynan aqyryn turdy da, torǵaılardy alystan oraǵytyp, ortaǵa taman qaıyrdy. Ortada shashylǵan dán, shypyrlaǵan tuzaq jatyr. Oljabek munyń birin de baıqaǵan joq edi, «álgi qaıda!» dep artyna qarasa, Shyǵanaq balanyń isin istep júr. «Osy shyn aýysqan shyǵar», — dedi ishinen. Torǵaılar dúr etti. Ornynda qalǵan birnesheýin sypyryp ákelip, Shyǵanaq Oljabektiń, aldyna qoıdy.

— Nesheýin alasyń, ala ber.

— Bala boldyń ba? Bul beısharalardy ne qylasyń?

— Beıshara emes. Tarynyń bir jaýy osy. Adam jasaǵan aılany kezinde paıdalanyp qal.

Oljabek elegen joq. Oıynda áli de jańa qonys, jańa aryq otyr eken:

— Tóken ne aıtady buǵan? — dedi.

— Tóken qostaı ma? Basynda ornattyrǵan ózi, sol jerge.

— Taǵy da bir mol daýǵa endim de.

— Degenmen beti qaıtyp qalǵan tárizdi. Ii jumsaqtaý.

— isteıtin bolsań sýyqqa qalmaı tez iste.

— Onyń sýyǵynan da jazǵy egiske qarbalas bolǵany jaman ǵoı. Búgin bir beti ashylar.

— Qaıda ketti ózderi?

— Sháńgereıdi ertip sol jerdi kórgeli ketti. Aspannan jańa túskendeı bolasyń da otyrasyń. Nege aralaspaısyń sózge?

— Sózdi qaıtemin. Jumys oryndalsa bopty.

— Seni endi eki asyqtyń arasyna salyp yspasam bolatyn emessiń.

— TeQ qutyrmaı otyr! Jeter sol-daǵy.

Oljabek seskenip qaldy. «Jeter sol-daǵy» degeni baıaǵy Obkomda qysylǵany edi. Sol jańa umyt bola bastaǵanda Shyǵanaq eki asyqtyń arasyna salamyn degen soń betine qan júgirip, úlken kózi bir tóńkerilip ketti. Mundaıda dereý nasybaı atyp jiberetin. Búgin qas pen kózdiń arasynda shaqshasy joǵalǵany esinen shyǵyp, qolyn qaltasyna suǵyp qaldy da, tartyp aldy. Átteń bir atym nasybaı dep otyrǵanda, sur shaqsha aldyna kelip top etti. Kúlip jiberdi

Oljabek:

Sen ekensiń ǵoı urlaǵan?

— Urlasam beremin be, taýyp aldym.

— Qoı-qoı. Senen basqa eshkim emes.

Nasybaı atqan soń, Oljabektiń boıy jadyrap sala berdi. Kóńili túskende ol ájeptáýir ashyq sóılesedi. Shyǵanaqtyń qasynda kóp bolýy, uzaq jolǵa birge shyǵýy, qansha ysylmaımyn dese de, biraz ysqanyn ózi baıqamaıdy.

— Nasybaıdy eki shaqshamen atatyn edim. Biri úıde qalatyn edi. Jamal beısharanyń qaltasynda kete barypty, — dep bosaǵan kóńilin basqaǵa aýdarý úshin basyn kóterip, jan-jaqqa qarady. — Mynaý úsh atty solar boldy ma eken?

— Solar, — dedi Shyǵanaq qarap qalyp. — Al endi, sen ózińe-óziń berik bol. Bıtteı jaryqshaq shyqsa, Tóken sony kózdeıdi.

Shyǵanaq tarysyn bolyp, dorbanyń aýzyn býyp jatqanda Tóken men Sháńgereı de keldi. Qastarynda jańa agronom Sergeı bar.

— «Búrkit qartaısa tyshqanshy» degen edi, Shyǵanaq endi torǵaıǵa túsken be, — dep qaljyńdaı keldi Tóken. Aqtóbeden qaıtqaly jalań Tóken emes, Sháńgereı de Shyǵanaqpen jyly sóılesetin bolǵan. Aqtóbe sapary Shyǵanaqtyń ózine de, basqalarǵa da kóp áser etken edi. Búgingi áńgime burynǵydaı keriske soqpaı, sypaıy sózben, ishteı arbasýmen ótetin túri bar.

— Eginge zıandynyń úlken-kishisin talǵamaımyn, — dep Shyǵanaq ta kúlip qoıdy.

— Kórdik jerińdi, — dedi Tóken. — Kúnde kórip júrgen jer ǵoı. Topyraǵynda meniń jumysym joq, agronom aıtar. Sý barmaıdy. Sýmen eki arada bir beles jatyr.

— Suraǵanymyz ol emes edi ǵoı.

— Á, anaý ma! Ony «Qara kólge» berip qoıǵanbyz.

— Tym asyǵys berilgen eken. Sonymen mashınany ornynan qozǵama deımisiń?

— Ony ózderiń bilesiń. Men aıtarymdy aıtqamyn, — Dedi Tóken. Shyǵanaq oılanyp qaldy. Sháńgereı sózdi ilip áketti.

— Biz suraǵan jerdi «Qara kólge» bergenderińiz qalaı? Mashına bizde. Bizden artyq uqsatpaq pa, olar?

— Mashınany ornatqandaryń keshe ǵana ǵoı. Kóshe beresińder me?

— Ózińiz aıtyńyzshy, sol aradan kóshpeske bola ma? (rý barýǵa jaqsy dep, qaıdaǵy bir ashshyly jaryqqa qamadyńyz da tastadyńyz. Jóndi egin ala aldyq pa bıyl?!

— Men eriksiz aparǵanym joq. Keliskenbiz. Jaman jerdiń topyraǵyn ózgerte ala ma, mashına?

Sháńgereı toqtalyp qaldy. Shyǵanaq jaýabyn qaıyrdy:

— Keliskenimiz de ras. Jerdiń jaman ekeni de ras. Kim kináli ekenin qudaı bilsin. Al, endi sol jerde otyra bergenmen jaqsara ma? Eńbek orynsyz ketip jatyr. Partıa taryny kóbeıt dep jatyr. Aldaǵy kóktemge jańa mashınamen jańa jerge shyǵyp, jańa tuqym sepseQ jarqyrap bir kórinsek deımiz. Áli de bolsa suraǵan jerimizdi ber, Tóken.

— Berilip qoıdy, bolmaıdy.

— Endeshe, amal bar ma, jańaǵy dóńesti qashap ótemiz de, — dedi Shyǵanaq. Sháńgereı yrshyp tústi.

— Oıbaı, shama kele me oǵan! Dóńesti qashaýmen qabat jańadan aryq qazý kereQ jerdi tyńnan jyrtý kerek... Qyrýar jumys emes pe!

— Bárinen de tary qymbat. Qymbat nárse ońaılyqpen tabylmas bolar. Mundaıda kóz jumbaı kerek.

— Iapyraı. Ne bermeı ketpese?

— Osynyń bıligin de maǵan ber, shyraǵym. Qara baspasa, bir qaraǵa jetip toqtarmyn, jolda qalmaspyn.

Sháńgereı úndemeı otyryp-otyryp:

— Meılińiz endeshe, — degende, Shyǵanaq Tókenge:

— Al biz kóshtik. Qarsylyǵyń bar ma? — dedi.

Tóken muny kútpegen edi. Ne qarsylyǵyn, ne rızalyǵyn aıta almaı otyryp qaldy. Álden ýaqytta oılamaǵan jerden bir syltaý tapty:

— Taǵy da Tóken kóshirdi dep júrmeńder. Sergeı Aleksandrovıch, sizdiń de esińizde bolsyn. Men qarsymyn. Qarsy da bolsam ruqsat beremin. Biraq osydan keletin zıandy, jaýapkerlikti Shyǵanaq pen Sháńgereıdiń qara basyna júktep, tilhat alamyn. Bul ózi úlken jumys. Bireýimizdi sottamaı tynbaıdy.

— Iá, oılaný kerek. Kolhoz eginsiz qalýy múmkin. Qolǵa alǵan soń bitirmeı bolmaıdy, — dedi manadan beri úndemeı tyńdap otyrǵan Sergeı. «Tilhat alamyn» degen soń Sháńgereı de loblydy:

— Tilhatty qoısańshy, Tóken, onsyz-aq ruqsat berip júrsiń ǵoı.

— Munyń jóni bir bólek. Qudaı aqyna, jaýapkerliginen qorqyp otyrmyn. Áıtpese, aýdan basshylyǵynan bir japyraq qaǵaz ákele qoıyńdar.

— Bolmaıdy! — dedi Shyǵanaq. Sen úshin aýdan jaýapty bola ma? Senseń ber, senbeseń tilhatyńdy alyp ber. Men turdym nege bolsa da.

— Sháńgereı, seniń sóziń de osy ma? — dep Tóken qaǵazyn ala bastaǵanda:

— Shyqańmen jasasa berseńshi, — dep kúmiljidi Sháńgereı. Tóken órsheleı tústi.

— Aıtpady deme, kolhoz bastyǵy aldymen sen jaýaptysyń. Sensiz qaǵaz jasalmaıdy.

— Iapyraý, men Shyqańdy shyǵardym ǵoı.

— Joq, bolmaıdy, — dep Tóken qaǵazyn sýmkasyna qaıta saldy. — Báse, bul oılandyratyn jumys.

Shynynda bul oılanatyn jumys ekeni ras. Shyǵanaq talasyp, tartysyp júrip mashına ákeldi. Ákelgen mashınasyna birsypyra eńbeQ pul shyqsa da, eleýli ónim bere alǵan joq. Sol mashınany endi ekinshi jerge ornatýmen baılanysty qyrýar jumystar tur. Qalǵan az ýaqyttyń ishinde oryndala ma, joq qysqa soǵyp, bitpeı qala ma? Bitpeı qalsa kolhoz myqtap ombylaǵany. Tóken ombylata túskisi kelgendeı, suraǵan jerdi bermeı, endi belesti qashap ótýge týra kelip tur.

— Sháńgereı! — dedi Shyǵanaq, — «Sheshingen sýdan taıynbaıdy» degen qaıda? Maǵan bıletkeniń ras bolsa, men ketip bara jatqanda sen aman qalmaısyń. Qoıa ber qoldy. Qorqatyn túk te joq. Eki júzdeı kisi bar, jaýyp jiberemiz.

— Bir táýekel endeshe! — dep Sháńgereı bilegin sybandy. Tóken úndemesten qaǵazyn alyp jaza berdi...

Shetkerirek jantaıyp jatqan Sergeı áńgimeden de shetkeri. Oı basty ma, at soqty ma, álde óziniń minezi me, áıteýir ashylǵan joq. Burynǵy agronomdar basalqy aıtyp, minep te, jón siltep te ketetin. Bul tek kórýge, tyńdaýǵa kelgen sıaqty. Bergeninen alǵany kóp, ózi aıtpaıdy, aıtqandy bloknotyna túrte beredi. Sóılemeıdi, sóılete beredi. Bir kúnde osymen mine ekinshi ret kezdesip otyr. Baǵana Shyǵanaqty bir saǵat sóıletip, bir bloknotty jazyp bitirgen. Áli de anda-sanda bir túrtip qoıady. Jańa kelgen jas agronom jumbaq edi. Shyǵanaq oqta-tekte kóz quıryǵyn tastap otyryp:

— Iá, agronom joldas, oıyńyzdy aıta otyryńyz. Araladyńyz, kórdińiz, — dedi.

— Men ázir eshteme aıtpaımyn, — dep basyn shaıqady Sergeı. Qaǵazǵa qol qoıylyp tarqar kezde ǵana bir qolqa saldy:

— Múmkin bolsa, jańa tuqymnan maǵan bir ýys berińizshi?

— Alyńyz, — dep, Shyǵanaq qoldan úkken tarysynan alyp berdi. Úlken áńgime yń-shyńsyz osylaı aıaqtalyp, árqaısysy jónine ketti.

II

Sabaqtan shyqqaly Káribaıda damyl joq. Úsh komýnısiń jıylysyn ótkizdi. Kóp otyryp qaýly aldy. Plan jasady ózderinshe. Mindet bólisti. Endi osy jónde Sháńgereı men Shyǵanaqty jaılanyp otyryp sóılesýge, keshki shaıǵa shaqyrdy. Dám tastamaıtyn Shyǵanaq, qup aldy. Qoly tıse Sháńgereı de kelmek. Aq samaýyr yzyldap tur. Káribaı kútip otyr. Qorasan betiniń shuqyrlary tereńdeı túsip, aýyr otyr.

Syrtta at aıaǵynyń dúrsili áli basylǵan joq. Qarasýdy jıekteı, alshaq-alshaq otyrǵan kolhoz aýyly shekshe shubalyp kete beredi: uzyndyǵy at shaptyrym, kóldeneńi taıaq tas tam. Birsypyra adam mal basynda, pishende. Shyǵanaq pen Sháńgereı, on shaqty úı, kıiz úı tigip, kóńniń jel jaǵynda, Oıyldyń yǵynda otyr. Ár jerge shalyǵan kishkene kolhozdy atpen jıystyryp, habarshylar júr. «Erte kelińder! Ketpenderińdi ala kelińder» degen daýys birese ana jaqtan, birese myna shetten estiledi. «Qurman» kolhozy osylaısha qaýyrt daıyndalyp, erteńgi joryqqa shyqqaly jatty.

— Kesh jaryq, — dep Shyǵanaq kirdi. Oljabekti bul shaıdan da qaldyrmapty, ala kirdi. Káribaı ushyp turyp, úıirile bastady.

— Joǵarylańyzdar, qosh keldińizder, — dep otyrar-otyrmastan jastyq ala júgirdi. Bulardy jaılastyryp bolǵansha Sháńgereı de kelip jetti. Bári dastarqanǵa ıirildi. Qara shaıǵa sary qaımaqty, sary qaımaqqa sary talqandy aralastyryp, ara-arasynda arshyǵan aq jumyrtqany tuzǵa batyryp asap qoıyp, áńgimeni qozǵaı otyrdy.

— Qaıyrly bolsyn. Úlken ıgi iske kiristińizder, — dedi Káribaı, — bul, partıanyń jyl saıyn keminde 7 — 8 mıllıard put astyq alaıyq, ońtústik-shyǵystaǵy aýdandarda turaqty, mol ónim alaıyq degen uranyn oryndaý joryǵy ǵoı. Osynyń oryndalar jolyn anyqtap qarastyrdyńyzdar ma?

— Shyqańnan sura, — dedi Sháńgereı. — Men osy kisige berdim bılikti. Ere berem sońynan.

— Meniń biletinim: qoryqpa, erinbe, jumyla qımylda, — dep, Shyǵanaq shyny aıaǵyn ilgerirek syryp qoıdy. Káribaı shaı quıdyryp, shyny aıaqty qaıta alyp qoıǵan soń, Shyǵanaqtyń sezin ejikteı sóıledi:

— Sol qoryqpaý úshin, erinbeı, jumyla qımyldaý úshin ne kereQ Shyqa?

— Munyń bir «úgiti» bar, sony aıtqaly keledi, — dep qarq-qarq kúldi Shyǵanaq. — Aıta ber. Qarsy emespiz.

— Joq, meniń basqa da aıtarym bar, — dedi Káribaı.

— Aıtshy, káne?

— Eldi japatarmaǵaı jibermeı, birneshe brıgadaǵa bólse deımin.. Árbir brıgadaǵa jerdi ólshep, sybaǵa berse. Sonan soń sosıalısik jarys uıymdastyrsa. Kolhoz basqarmasy kóshpeli qyzyl tý jasap, ony ozyq brıgadanyń qosyna tigip qoısa. Bul, Shyqań aıtqan úgitke jatady. Al endi, qazaqtyń «myń siz-bizden, bir shyj-myj» degeni de bar ǵoı. Kishigirim eki qara báıge jarıalasa deımin.

Sháńgereı «eki qara báıgeni» estigende shoq basqan taılaqtaı yrshydy.

— Ataı kórme muńyńdy!

Shyǵanaq ta unatqan joq.

— Tý degeniń, brıgadaǵa bólip, sybaǵa b«R degeniń durys, — dedi, qara saqalyn sıpap otyryp, — Báıge degenińdi mı almaı tur. Árkim ózi úshin isteıdi. Bári mol ónim alyp, solardy molyqtyrýdyń qamy. Budan artyq shyj-myj bola ma?

— Nesıege jurttyń bári sene bermeıdi, Shyqa. Kóz aldyna sendirerlikteı birdeńe ustaý kerek qoı.

Shyǵanaq sóılemesten buryn qolyn bir sermep tastady. Kózi oınaqshyp basyldy.

— Senbegenine jol áni! Ortadaǵy maldy oljaǵa úlestire berse ne qalady^

Áńgime birazǵa deıin sýyp qaldy. Bar salmaq shaıǵa túskendeı. Qara shaı quıǵan saıyn qoıýlana beredi. Qonaqtar simire beredi. Ter sýdaı aǵyp, teri ábden keńigen kezde, Káribaı áńgimege qaıta oralady:

— Bul meniń óz basymnan shyqqan nárse emes edi. Arteldiń ýstavynda da bar. Partıa men úkimetimizdiń qazirgi kúnde kóńil bólip otyrǵan máseleniń biri. Sońsoń partıa uıymynda osylaı bolsa dep qaýly alyp edik. Endigisin ózderińiz bilesizder. Aınalyp kelgende bári adamnyń kóńilin alý qaryzy. kóńildenip istese, jumys ónimdi bolmaq, — degen kezde, manadan beri úndemeı otyrǵan Oljabek kıip ketti,

— Durys aıtady! Kóńildense jumys shaq kele me! Qatań otyrǵan Shyǵanaq ta jibip sala berdi:

— Manadan beri osylaı deseńshi ekeýiń, — dedi kúlimsirep. — Olaı bolsa, partıa men úkimetten artyq kim biledi?

Sháńgereı bılikti maǵan berse, men Oljabekke berdim.

Oljabek bul joly bógelgen joq, jaýapty qolma-qol qaıyrdy.

— Maǵan salsańdar, tiktim báıgeni! — dedi. — Aldymen ózim túsem jarysqa. Osy, úlken qyzyq bolǵaly tur ózi.

Áli de úndemeı otyrǵan Sháńgereıge Káribaı endi týrasynan qoıdy suraqty:

— Nege úndemeısiń? Unatpasań ashyp aıt.

Ashyp aıtýǵa Sháńgereı qatty qınaldy. Bılikti Shyǵanaqqa berip qoıǵan, endi qaıtyp alýǵa reti joq. Qaıtyp almasa — kolhozdyń eki qarasy ketkeli tur. Jospar kemıdi. Mal tóldep jatqan ýaqyt bolsa bir sári. Jyl aıaǵy jaqyndaǵanda eki qaranyń orny qalaı tolmaq? Jospar tolmasa jaqsy predsedatel qalaı bolmaq? Sháńgereı osyǵan qınalyp otyr edi.

— Iapyraı, Shyqa, — dedi bir ýaqytta, — oılanbaı aıtyp qaldyńyz-aý. Mal jospary oryndalmaıyn dep tur.

— Joq, men ábden oılanyp aıttym. Jospar tolmasa meniń eki buzaýymdy alarsyń.

— Durys onda, — dep Sháńgereı kúlip jiberdi.

III

Qarqynmen soqqan kóp ketpen jalańash dalanyń tozańyn aspanǵa shyǵardy. Ár jerde bir top. Toptan topyraq kóp. Jumylǵan kóp tóbe-tóbe qylyp topyraqty úıip barady...

Eki toptyń qımyly ózgeshe. Biri — áıelder toby — Janbota basqarady. Ekinshisi — erkekter toby — Amantaı basqarady. Ekeýi dóńesti eki balaǵynan túrip, birine-biri qarsy keledi. Tabyspaq jeri dóńes ústindegi qyzyl tý.

Amantaı men Janbotanyń arasy sóz, minez básekesi eńbek básekesine aınalyp, osy dóńeske buryn shyqqany, ekinshisiniń tóbesine shyqqandaı kóredi. Biraq bul eki adamnyń arasyndaǵy básekeden, erkek pen áıeldiń arasyndaǵy jarysqa aınalǵan sıaqty. Shyǵanaq, Sháńgereı, Káribaılar dóń ústinde tý túbinde turyp:

— Áıelder ozyp barady!..

Erkekter uzaqqa sermeıdi!.. — dep egestirgende, údeı soqqan kúshti dúrsil dóńesti solq-solq etkizedi.

Kóıleginiń etegin yshqyryna túringen Aısulý dóńeske júgire shyǵyp, etekte, qazǵan jerdiń ishinde tóbeleri qyltyldap kóringen erkekterge óleń aıta bastady:

Qyzyl týdyń astynda, Qyzyl taıynsha yńyldar. Kóz qurtyndaı janýar. Bárimiz saǵan yntyzar.

Karsy aldynda OljabeQ Kújildeıdi jetem dep. Qur kújili nege sep, Qajyr, aıla bolmasa ep.

Amantaı júr shyqyldap, Pilge úrgen qandendeı, Beles jatyr búlk etpeı, Túk ónbesin bilgendeı.

Amantaı men OljabeQ Óktegenmen ozbassyń. Bir soqyr men bir tazsyń, Áńgi, áýleki qur mázsiń, —

degen kezde Amantaı bir kesekti ala sala tura umtyldy.

— Saýysqansha shyqylyqtap, ne dep tursyń!

Aısulý tura qashty. Kesek tımeı ketti.

— Múlt kettim! — dep jerge qaıta eńkeıgende:

— Endigisi murnyńa! — dedi de belden asyp Aısulý joq boldy.

Dóń basyndaǵylar shek-silesi qatyp kúlip jatyr. Amantaıdyń bir kóziniń aldynda, jas kezinde kúıdirgi shyǵyp, azyraq tyrtyǵy bar. Oljabektiń basyna Jamaldan aırylatyn jerde qashqyndar salǵan soıyl daǵy shubartyp turǵany bolmasa, qulan taza. Anturǵan Aısulý túıme deıdi túıedeı qylyp ketti.

Amantaı brıgadasy namystanyp qaldy.

— Saspańdar, jigitter! — dedi Amantaı. — Ol emes, bárin istetip otyrǵan Janbota. Qutyryp ózi súıkendi. Sybaǵasyn alar áli. Teg 'jarysta múdirtip ketpese, olardyń jaıy málim edi ǵoı.

Oljabek te shamdanyp qalǵan eken. Taqıasyn alyp basyn kórsetti:

— Osy taz ba? Soıyldaǵy. Sen soqyr emessiń. Ótirik nege aıtady jurt.

— Olar bizden ozyqtaý, sonyń jeligi ǵoı, — dedi Amantaı. Oljabek qaıtyp til qatqan joq, dóńdi keýleı berdi.

Jer árkimge ólshep berilgen, óz sybaǵasyn bolyp qapty. Aısulý aıtsa aıtqandaı, ózgeden ozyq, ketpendi soqqan saıyn yńq etip, kúj etip, ilgerilep barady.

— Taǵy da osyndaı bir jer, — dedi Amantaıǵa. Amantaı birdiń ornyna eki norma berip edi, úndegen joq.

Tómen qarap jymıyp Shyǵanaq keledi. Sháńgereı men Káribaı Janbotanyń brıgadasyna bardy.

— Bul qalaı boldy? — dedi Shyǵanaq kúlip turyp, — áıelder týdy surap jatyr.

Birde-biri estimegen sıaqty tómen qudıyp, ketpendi ústi-ústine silteı beredi. Shyǵanaq árqaısysynyń qasyna bir baryp, qımyldaryn baıqap júr.

— Aptyqpa! — dedi Aıtjanǵa kelgende. — Júgirseń áýdem jerge barmaı sileń qatady. ilbı berseń, kúni boıy júrseń de qylshyǵyń synbaıdy. Qazir ekeýi de kerek emes. Álińe qarap ortasha qarqyn al. Tym alystan sermeıdi ekensiń. Beri ákelshi, — dep ketpendi ózi ustady.

Ketpenniń joǵary kóterilýi de, qarqyny da, jerdi alymy da bir qalypqa tústi. Typyrlaǵan shapshań, ybyljyǵan shaban da emes, syrǵyp barady qart. Aptyqqan joq, terlegen joq, alymy ónimdi bir áýenmen beldi kertip barady.' Kóldeneń qaraǵan kisige ketpen shabýdan ońaı eshteme joq sıaqty edi. Amantaı kelip Aıtjanǵa urysa bastady: ;

— Shalǵurly, qatynǵurly qaýqaryń joq! Sendeılerdiń kesirinen tý ketkeli tur. Bóriktiniń namysy qosa ketkeli tur... — degende: i

— Sap, sap! — dep qolyn kóterdi Shyǵanaq. Aqylshy Amantaıdyń ózinde de birsypyra min bar eken. Mineı bastady. — «Jumyskerdi minisker jumsaıdy». Munyń miniskerlik emes. Opyr, iste deý bárinen ońaı. Sonyń ebin, jolyn tabý qıyn. Sholaq ókildershe kidińdemeı, járdemdesý kereQ úıretý kerek. Bul onsha qarýsyz kórinbeıdi, aılasy jetpeı jatyr. «Túlkide alpys eki, adamda alpys úsh aıla bar». Sonyń biri ǵana kúshke keledi. Ózgeniń bárin aılamen alady adam...

— Endeshe aılasymen alsyn, adam ǵoı bul da, — dedi Amantaı. Aıtjandy kózimen iship-jep barady. Ol ketpenin alyp, jerdi qaza berdi.

— Bes saýsaǵyńa qara, bári birdeı me? — dep, saýsaqtaryn Amantaıdyń kóz aldyna ákep, bir tarbıtty da, Shyǵa¬naq júrip ketti. Onymen Amantaıdyń kózin jetkize alǵan joq. Amantaıdyń óz oıy, óz esebi bar. «Shyn jylasa, soqyr kózden jas shyǵady», — dedi ol. Naǵyz shyndyq qysylǵanda ǵana shyǵady, keńshilikteginiń bári taqystyq dep biledi Sondyqtan, qazirgideı asyǵysta Shyǵanaqtyń, keńnen tolǵaýy oǵan unamady. Ere kelip, Oljabektiń, qasynda turǵanda ekeýi biraz sózge kelip qaldy.

— Eldiń bári bala bolsa, mektepke qamap Káribaıǵa biraz oqytyp alaıyq. Áıtpese, osy áldıdi qoısańyz eken, aqsaqal, — dedi Shyǵanaqqa.

Qaljyńy ma, shyny ma degendeı Shyǵanaq betine jalt qarady.

— Odan ne zıan tarttyń?

— Sony arqa tutyp, jurttyq belbeýi bosap barady,

— Qaıtsek qataımaq?

— Shıratyp ustaý kerek. Qaýly alyndy, norma berildi, oryndasyn qaıtse de!

— Norma, qaýly bárine birdeı mindet bolǵanmen, adam qıly-qıly emes pe! Babyn tappaı bolǵan bar ma? Ony nege oılamaısyń?

— Siz ylǵı babyn izdeısiz. Meniń biletinim: adam qysylsa bárin ózi tabady. Qysylmasa kókseıtini ylǵı ken, jaılaý.

Shyǵanaq bir myrs etti:

— Adamdy sen shaban tory dep tursyń. Baıqa, qamshylaı berseń qos aıaqtap salyp ta jiberer.

— Qamshylamasań turyp alady, onda qaıtesiń? — dedi Amantaı.

Shyǵanaq jaýap qaıyrǵan joq. Oıy alysqa ketkendeı úndemeı tur. Renjip qalǵan sıaqty, qabaǵy salyńqy aýyr tur. Álden ýaqytta maldasyn quryp, jaılanyp otyryp, aqyryn ǵana kúrsindi de, Amantaıǵa týra qarady.

— Áı, shirkin! — dedi qolyn bir kóterip qoıyp. — Toryny aıtamyn dep toryqqan kóńildi qozǵadyń-aý. Arqasyn er tesse, borbaıyn qamshy tilse, tulpar da yńyrshaq. Torynyń kózine kók shybyn úımelegen kezin kóripsiń. Qoń bitip, qulaǵy selteńdegen kezin nege kórmeısiń? Aıtpa qazaqtyń ótkenin, aıtpa. Ne kórmedi ol sorly? Basy baılaýda, maly talaýda, oılap tursań ylǵı bir «aqtaban shubyryndy» zamandy keship kelip, osy kúnge jetti, áıteýir kóp kedeı. Úıirme, qamshyńdy. Qamshy daǵy jańa ketip keledi.Tilińmen jala, jaz sony. Jas bala dep bil, aıa, úıret. Baýlysań bárin alady, kórmeısiń be, aıanyp jatyr ma, osylar? TeQ aqyl-aıla ǵana kerek. Basqardym dep turǵan sen de, aqsaqal men dep turǵan men de, syrtymyz qampıǵanmen ishimiz olqy, ilim-bilimge kedeı. Men ketermin osymen. Sen jassyń, qarmansań qolyń jetip tur. Baıyppen istep, babyn tap, shyraǵym. Áperbaqan shadyr bol.ma, sabyrly bol, el minezine kónterili bol, shyraǵym. Aqylmen myńdy, aqyrýmen birdi ǵana kóndiresiń.

— Áı, Shyǵanaq-aı, osy mineziń ǵoı seniń, — dep, Olja¬bek tuqyrǵan basyn kóterip aldy. Arjaǵyn aıtqansha, nasybaıyn aýyzǵa qaǵyp ta jiberdi. — Árnemeni oılap, keıde tolqysań da, arqandaýly attaı aınala beresiń. Jurttyń bári osylaı bolsa zaman ne bolar edi! — dep, kilt toqtady. Súısingen kóńilge til jete almaı toqtaǵanyn bilip tursa da, Amantaı Oljabekke suraq qoıdy:

— Al, sonda ne bolady?

— Qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalar edi.

— Taýyq jumyrtqasynan shyǵyp, torǵaı jumyrtqasyn jegiń keldi me?

— Oıyn ne kereQ — Oljabek ketpenin qolyna alǵanda:

— Endeshe, kel tóbeleseıiQ — dedi de ustaı aldy Aman¬taı. Ustaryn ustasa da qaqpanǵa túsken sýyrdaı shyńǵyrdy. Eldiń bári ras tóbeles eken dep qaldy. Oljabek buryn alysyp oınamaıtyn, syǵymdap jatyr.

— Jiber, jiber! — dedi Shyǵanaq. — Anturǵannyń daýsy tilinen de ashshy eken.

— Jiberme, jiberme! — degen áıel daýsyna bári jalt qarasa, Janbota kelip qalǵan eken. Qasynda Sháńgereı men Káribaı bar.

— E, sen be ediń shyńǵyrǵan, sýyr ma desem? — dep Shyǵanaqtyń qasyna otyra ketti, ústiniń shańyn qaqpastan.

— Iá, men edim, — dedi Amantaı. Basqa aıtaryń bar ma degendeı Janbotaǵa tesilip qapty.

— Saǵan ne kórindi? Áıelden de, shaldan da jyǵylasyń?

— Áıelden jyǵylsam aıyp emes, kimniń tizesin búkpepegen ol qasqa. Shal degendi baıqap aıt, shamyrqansa shart úzetin kúshi bar.

— Tyshqanǵa mysyqtan kúshti joq degen ǵoı. Saǵan Oljabekten kúshti kim bolsyn endi. Ústińniń shańyn qaq.

— Eshteme etpes. Shańǵa sen de aýnaǵan shyǵarsyń.

— Qyljaqqa ýaqyt joq, týǵa keldim.

— Ah! — dedi Amantaı. Ashylǵan aýzyn jappastan alaqtap qaraı berdi árkimge bir. Entigip Oljabek keldi.

— Shyn aıtasyń ba, Janbota, — dedi kelisimen.

— Shyn!

Báseke basylyp qaldy. Áńgimeniń mán-jaıyn bajaılap otyryp Káribaı aıtty.

— Biz áıelder brıgadasyna baryp keldik. Qabysh bastaǵan erkekter brıgadasynyń da jumysyn bildik. Ázirge úsh brıgadanyń ozyǵy Janbota brıgadasy.

— Sonda, eń aldy neshe norma oryndapty? — dedi Oljabek. Ózinen ozyp tý alatyn áıeldi bilgenshe, kórgenshe yntyǵyp tur.

— Bir jarym.

— E-e, endeshe meniki eki jarym.

— Seniń brıgadań keıindeý keledi.

— Soǵan men kúımekpin be? Árkim ózine jaýapty.

— Kúımeısiń. Jalǵyz óziń tý da almaısyń.

Oljabek ańyryp qaldy. Eki kózi Káribaıdy iship-jep barady.

— Óziń ne dep tursyń? Týmen qosa eki qashar da kete me?

— Joq. Qashar qashan jumys bitkende beriledi. Oǵan deıin ozǵan týdy alyp otyrady.

— Osy qýlyǵyna túsinbeımin! — dedi, Oljabek basyn shaıqap.

— Tý qulasa qol taraıdy. Tý turǵan jerde arýaq turady deýshi edi. Shyǵanaq, sen sóıleshi.

Oljabek tý ketkenin jaqsylyqqa jorymady. Eki qashar qosa ketedi, abroı taǵy joq, bári týǵa baılanysty. Shyǵanaq kirisse osynyń da bir esebin tabar edi dep tur ishinen. Shyǵanaqtyń ózine buratynyna qandaı sense, bir amal tabatynyna sondaı senimdi. Ne aıtar eken, qısynyn qalaı keltirer eken dep, onyń aýzyn baǵyp turǵanda:

— Dosym, jóni ketińkirep qalǵan eken, — dedi Shyǵanaq — Qýyp jetip ozyp almasa, artta kele jatyp ber degenge bere me bular. Káribaı, sen ozǵanyn aıttyń. Qalaı ozǵanyn aıt endi?

— Áıelderdiń kúshi asyp, aılasy asyp jatqan joq. Olarda deneni ylǵı qyzdyryp turatyn eńbek kórigi — ózara jarys kúshti kórinedi. qatar bara jatqan eki áıel birinen-biri ozamyn dep egesedi. Brıgada ortasynda balalar týyndaı ǵana bir japyraq tý bar. Osy týda damyl joq. «Anaý ozyp ketti, mynaý ozyp ketti...» dep, Janbota árqaısysynyń qasyna aparyp bir seltıtedi. Sonymen, eki áıeldiń arasyndaǵy eges ulasyp, búkil brıgadany kóterip jiberipti. Bar hıkmet osy ǵana.

— Amantaı, sanań bolsa osyny uq,! — - dedi Shyǵanaq. Basqa eshteme aıtpady. Oljabek jańa ǵana týdan kúder úzdi. ishinen: «Osynyń keıde shatasatyny shyn bolýy kerek», — dep tur.

Oljabek aıtsyn, aıtpasyn keıingi kezde Shyǵanaq jaıynda «shatasypty», «jalǵyz shyǵyp ketedi eken...», «ózimen-ózi sóılesip júredi eken...» degen sybys bir kóterilip, bir basylyp, ras, ótirigin de, qaıdan shyqqanyn da taptyrmaı júr. Tabamyn dep sońyna túsýshi de joq. Oljabek te kelip qalǵan oıdy uzatyp salyp, Shyǵanaqty qaıta tapty.

Sháńgereı, Káribaı, Shyǵanaq úsheýi Janbotany ertip, dóń basyna qaraı aıańdady. Olar ketisimen Amantaı ornynan ushyp turyp, Aıtjannyń basyndaǵy qyzyl oramalyn julyp aldy.

— Oınama, basymnan kún ótedi, — dep edi ol, Amantaı:

— Oıyn emes, joldas. Oramalyn, tý bolǵaly tur, — - dep bir aǵashtyń basyna baılady da, Oljabektiń, qasyna ákelip tikti.

— Munyń aty qara jarys. Ozǵanyń báıgege qosylasyń. Al, ozyńdar Oljabekten.

Oljabektiń kóńili áli de úlken týda, qos qasharda edi. Ózine-ózi sengendigi me, joq shydamady ma, kishkene týǵa alańdamastan úlken týdyń sońynan júgirdi. Sońyraq umtylsa da, dóń basyna basqalardan buryn shyqty.

— Al, jigitter, qımyldańdar, — dedi Amantaı. — Anaý onymen shatasyp júrgende, qýyp jetip myna týdy bireýiń ala qoı. Aýzy appaq bolsyn.

Oljabektiń ketkeni durys boldy. Ol ketpese odan ozam dep eshqaısysy dámelenbeıtin sıaqty edi. Endi birinen-biri ozamyn dep sybana bastady.

Oljabek barysymen-aq eki taıynshany aldyna salyp qýa jóneldi. Shyǵanaqtyń toqta deýge shamasy kelgen joq, kúlkiden shegi túıilip otyryp qaldy. Ol, «eki qashar týmen qosa ketedi. Tý qaıtsa, qaıtar, osy ekeýi qaıta ma, qaıtpaı ma» dep, Janbotanyń qolyna túsirgisi kelmedi. Túbinde ózi jeńetinine, taıynshanyń sonda ózine tıetinine senimdi eken.

— Onda neń bar? — dep aıǵaılaǵan Sháńgereıge:

— Kesir bolmasa biri meniki! — dedi de kete bardy.

Dóń basynda, tý túbinde, týdy Janbotaǵa bergeli turyp, Shyǵanaqtyń shattyqpen kózine jas keldi. Qýanyshyn da, qaıǵysyn da jýyqta sezdirmeıtin qara sur júzinde qan oınap, lepirgen júrektiń lebi tur. Úni dirildeńkirep, sózi qapelimde túıilip jazylǵandaı múdirip-múdirip shyqty.

— Balam! — dedi Janbotaǵa. — Tý alǵanyńa sen qýansań, bergenime men qýanam. Adam shirkin qýanyshqa qumar. Qýansa shúkirlik etpeıdi, taǵy tileıdi. Men shúkirlik etip te, tilep te turmyn. Anaý Amantaı senen kórip, ánebireý shúberekti jelbiretip qoıypty. Oljabek senen qorqyp eki qashardy qýyp barady. Báriń kóz aldyndaǵyǵa mázsiń. Sol kóz aldyńdaǵyǵa erip qaıda bara jatqandaryńdy kórip, men mázbin. Bireý osy qýanyshty tarazynyń eki basyna salyp jiberse, bárińdikin bir meniki basyp keter edi. Eger bireý bárin jınap alyp, mynaý Oıylǵa shashyp jiberse, bárińdiki batyp ketkende, meniki qalqyp júrer edi. Bul maqtanysh emes, mysal. Ár isti uǵynyp, paıymdap iste, keleshegin kórip iste demekpin. Keleshegine qyzyqsań qajymaısyń, qaırat bitedi boıyńa. Osynaý túıdegimen tıgen kóp ketpen qý dalanyń shańyn kóterip jatqan joq, tarysyn sapyryp jatyr, shyraǵym. Shańdy kórmeı tek sol taryny kórseń bolǵany.

Shyǵanaqtan kóz almaı qadalyp turǵan Janbota ádeppen bir ıilip:

— Uqtym, áke, — dedi de týdy kóterip júrip ketti. Dóń ústinde, tý kóterip bara jatqan Janbotaǵa kózi túsip, oıda turǵan Amantaı:

— Sen qyzǵa sony qoısam, Amantaı atym óshsin! — dep ant etti.

IV

Qabysh bastaǵan toptyń aralary arqan boıy bir-birden tizbektelip kete barady. Árkim aldyndaǵy arqan boıy jerdi bolǵanda, uzyndyǵy bir shaqyrymdaı jer betine topyraq astaý kóteriledi. Bul eginshiler tilimen aıtqanda «aıǵyrjap». Mashına Oıyl sýyn osy aıǵyrjapqa quıady. Aıǵyrjaptan «qysqa moıyn», atyzdar arqyly egiske taraıdy. Sýarma egispen kún kórgen eldiń, aıǵyrjap jasaýdan bastap, egindi oryp, jınap alǵansha qolynan ketpeni túspeıdi. Bul jaqta jerden astyq alý altyn alýdan qıynyraq. Mine, dúnıeni kúıdirip bara jatqan kún astynda, kúreńitken kóp adam qımyldap júr. «Bolmaımyn» dep, bezer jer bedireıe beredi. «Qoımaımyn» dep kók ketpen Qadala túsedi. Ekeýi jeńiskenshe jeńiltek adamnyń jany Shyǵyp ketkendeı. Uzaq kúres bireýdi jalyqtyrady, bireýdi Qunyqtyrady.

Qabysh jalyqqan tárizdi. Qazylǵan jerdiń salqyn topyraǵyna baýyryn tósep, etpetinen jatyr. Buryn baı, el bılegen jýan bolmasa da, eńbekke janshylmaǵan atqaminer, kolhoz tusynda aýyrdyń ústi, jeńildiń astymen kelgen taqystaý kisi edi. Jumystan júregi aınyp jatqan sıaqty.

Bastyq jantaıǵan soń árkim-aq jantaıǵan. Aıǵyrjapta et qyzýy erte basylyp, qysyr áńgimeler qozǵaldy. Bul mezgilsiz damylǵa mazasy ketip, Eleýsin Qabyshqa keldi.

— Qurdas-aý, el baıaýlap qaldy ǵoı. Kótermeısiń be? — dedi kelisimen.

— Kún ystyq. Aıaldasyn azyraq, — dep Qabysh basyn kóterip aldy, — Seniń baıyń qyra ma deımin osy eldi.

— Nege? El ol úshin istep jatyr ma?

— Onym ánsheıin sóz, — dedi Qabysh. Eleýsinniń unatpaı qalǵanyn sezip, maıdalaı bastady. — Árkim ózi úshin isteıdi. Óz tabysyn jeıdi. Áıtse de osy jumysqa Shyǵanaq muryndyq boldy. Bul arada eshkim joq, bar salmaq kópke túsip tur, kótere almaı ma dep qorqamyn.

— Olar beldi qazyp bitirse, biz aıǵyrjapty bitire almaımyz ba, sonda? — dep Eleýsin tańdanǵanda, Qabysh jymıyp qoıyp, jumysty aýyrlata tústi:

— Bir jyldyń ishinde eki aıǵyrjap jasaımyz. Buryn birneshe jylda bireýin azar jasamaýshy ma edik? Egin jaıy eki aýysyp, mashına eki kóshkeli tur. Buryn bir shyǵyrmen tórt-bes gektar jerdi sýaryp bolǵansha jan shyǵa jazdasa, endi qyryq-elý gektardy qalaı sýarmaqsyń? Aıaqty kórpege qarap kósilý kerek edi.

— Osy jumys oryndalmaıdy dep otyrsyń ba? — dedi Eleýsin. Qabysh qaıǵynyń úlkenin endi shyǵardy:

— Bul óz aldyna bir ýaıym. Oryndalmaǵanynan oryndalǵany qaıǵy.

— Betim-aý, ne dep kettiń?

— Bet shymshyr kún áli ilgeri. Bul oryndalmasa, qaıda qalmaǵan bir eńbeQ qalar. Oryndalsa, osy moıyn aǵany moınyńnan túser deme. Jerdi kóp jyrtarmyz, taryny kóp alarmyz, talaspaımyn. Sonyń paıdasy ne?

— Óziń aýysqannan amansyń ba? — dep túrshigip qaldy Eleýsin.

— Men amanmyn. Seniń baıyń aman emes, — dedi Qabysh. — Eldi, qaznany «Qurman» kolhozy asyramaq. Kóp astyqtyń kádesi de kóp. Ózimen-ózi toq, talapaıy joq qaıran túıeshyǵyr-aı deýińe ákel qolyńdy!

— Bul sumdyǵyńdy buryn nege aıtpadyń, qurdas-aý?

— Aıtqanmyn. Seniń qara býrań shabynsa shókpeı toqtaǵan ba, shógip tynsyn. Aýzynan kóbigi aǵyp, sereıip jatqanda sóılesem endi, — dedi de, Qabysh ornynan turyp aıǵaı saldy. — Tynystaǵan shyǵarsyńdar, turyńdar! Myjǵylaı bereıiQ áıteýir.

Eti sýyp qalǵan el, ornynan baıaý kóterilip, ketpendi qaıta qolǵa aldy. Eleýsin de Qabysh sózinen keıin sylbyr aıańdap, óz ornyna bardy. Kún shyjı tústi. Qumaıt jerdiń janar shóbi shamaly, tabannan ótken ystyq lebi betke shabady. Qozǵalsań ter quıylyp, aǵyp barasyń. Qozǵalmasań kóniń keýip barady. Áıteýir shaqyraıǵan kún sazaıyńdy berip tur. Ketpender aýyr kóterilip, aqyryn sermelip jatyr.

Aıaǵyn shıraq basyp osy jaqqa Shyǵanaq keledi. Bárin kórip keledi. Bóken qabaǵynyń astyndaǵy qara kózi bolashaq egin jaıǵa baıyppen qarap, Qabyshqa jetkende qadalyp tura qaldy.

— Kún ótkennen aman ba? Kóziń kirtıip ketipti ǵoı.

— Sonda da senen kóleńke suramaspyn, — dedi Qabysh kóńilsizdeý turyp.

— Dala ken, endeshe. Etegińdi túrip qoı da, otyra ber.

— Bir men túrsem eshteńe etpes. Mynaý eldiń bári túrse, aıaq basar jer qalmas.

— Oınasań da, oıyńdy aıtyp tursyń-aý. Áli de birdeme bar ǵoı, sirá? — dep Shyǵanaq Eleýsindi shaqyrdy.

— Sýsynyń bar ma, ákelshi?

Jerge kómgen qara torsyǵyn sýyryp aldy, Eleýsin keldi. Byjyldaǵan sary 'shubatty sup-sýyq qylyp usyna bergende:

— Áýeli mynaǵan ber, — dedi Shyǵanaq, Qabyshty nusqap. — qarny ortaısa qońqyldap túse qalatyn anturǵan, qońqyldap otyr.

— Joq, onyń bul jolǵy qorsyly, basqasha, — dedi de, arjaǵyn aıtaıyn ba, aıtpaıyn ba degendeı, Eleýsin Qabyshqa qarady. Qabysh úndemesten shubatty sylq-sylq juta berdi. Sol eki arada Shyǵanaq Eleýsindi de bir qaǵyp ótti.

— Ekeýińniń arań tipti jaqyn eken. Ońashada keliskensińder ǵoı, sirá.

— Kelisýge jaqynbyz. Jaqsy keldiń óziń. Osynsha beınetten eldiń kórer paıdasy ne, sony aıtshy?

— Seni de kún soqqan ba, ne sóılep otyrsyń?

— Eńbegimdi sóılep otyrmyn. Ónerin aıt, bilgim keledi.

— Bilmeseń, tary ónedi. Taryǵa bári keledi.

— Óngenin qaıteıin, bárin sypyryp alatyn bolsa.

— Qulaǵyńa saıtan sybyrlap ketti me? Kim sypyryp alady?

— Qazyna sypyryp alady deıdi, myna qurdas.

— Qurdas ta, sen de bylshyldapsyń. Bar ornyńa! — dedi Shyǵanaq. Keseni shamdanyp yrǵytyp jiberdi. Eleýsin jaýap qaıtarmastan torsyǵyn aldy da taıyp turdy. Ol ketken soń biraz úndemeı otyryp, Shyǵanaq Qabyshqa tıisti:

— Osy seniń ne oıyń bar? Ashyp aıtshy.

— Mende bóten oı joq.

— Jańaǵy ne sóz?

— Jańa estip otyrmysyń? Aldaqashan aıtqanym qaıda?

— Ras, — dedi Shyǵanaq. — Sen aldaqashan aıtqansyń. Men aldaqashan qaldy ma dep edim. Qaldyrmaǵan ekensiń. Kel, osy arada jeńiseıik. Sen ǵoı, áýelde kolhozdan tartpaqtadyń. Men enip kettim. Keıin kelip qyńqyldaǵan soń, birsypyra jurt qarsy bolsa da kolhozǵa aldyq. Bul bir jeńilgeniń edi. Odan keıin mashına alý tartysyna tústik. Sen Tókenniń atyn qamshyladyń. Tóken shalqasynan qulady. Bul eki jeńilgeniń edi. Osy eginjaıǵa kóshýge kelgende, kómekti syrttan surap jatyp aldyń. qoldan kelmeıtin is degen shyǵarsyń. Dál qazir aıta alasyń ba sony? Bul úshinshi jeńilýiń. Endi kóp eginniń shyǵyny da kóp dep otyrsyń. Ras, shyǵyny kóp. Baıaǵyda Dúrjyǵul, Júsibáliniń soıǵan soǵymyn búkil Telǵara bolyp soımaıtyn. Onymen Dúrjyǵul, Júrsibáli kedeı boldy ma? Olar esesin elden alsa, biz jerden alamyz. Jer elden baıyraq. Nege qorqa beresińder osy?

— Jumystan qorqamyn, — dedi Qabysh. — Jumys aýyrlap barady. Sen aýyrlatyp barasyń. Bári jan úshin bolsa, jannyń da aıalyna bir qaraý kerek. Sergý kerek. Itbergen-deı ıtshilep mal jıǵansha, kedeıliktiń ózi artyq.

Shyǵanaq kópke deıin jaýap qaıyrmaı oılanyp qaldy. Qabysh dáret syndyryp kelip, qaıta otyrǵanda ǵana sózin bastady:

— Sózińniń tamyry bar, taraýy kóp. Taratam dep bógelip qaldym. Durys aıtasyń, Itbergendeı baı bolǵansha Qabyshtaı kedeı bolǵan artyq. Itbergen baıı bilse de qyzyǵyn kóre bilmedi. Qabysh qyzyǵyn kóre biletin edi, baıı bilmedi. Kolhoz munyń ekeýi de emes. Baıı da, baılyqtyń qyzyǵyn kóre de biledi. Al endi, óziń jomart Qabysh, seri Qabysh bola tura sarańdyǵyńdy Itbergennen de asyryp otyrsyń. Kolhoz eshkimge bermese eken deısiń. Men, dúnıeniń eń qyzyǵy alý emes, berý dep bilem. Berýdiń qyzyǵyn kórgen — alýdyń da qyzyǵyn kóredi. Alýdyń ǵana qyzyǵyn kórgen, berýdiń qyzyǵyn kóre bermeıdi. Qazyna alsyn, el alsyn, kemtar alsyn, bar bolsa ala bersin. «Qoınynan tógilip, qonyshqa quıylǵannyń nesi ókinish. Bilem, seniń qorqynyshyń bul emes. Jasyńnan eńbekke qyrbaı ediń. Esińde me, ekeýmizdi de ákemiz pishenge aıaǵymyzdy tusap saldy. Men sol kúni túske jetpeı-aq tusaýymdy aldym. Sen ekinshi jyly da shópti tusaýmen júrip shaptyń.

Sonda-aq túńilgem sen ıtten. Biraq áli aıyrylysqanymyz joq. Jas alpysqa kele jatyr. Bir týǵan tólmiz. Talaı shart synatyn jer kelse de, sony oılap, qaıysa berem. Áıtpese, seniń ornyn, aldaqashan túrme. Barǵyń kelse, qaıteıin, byqsyta ber árneni, tutanbaı qalmas. Barǵyń kelmese, aýzyńdy baq. Áliń kelgenshe isteı ber. Tipti, isteı almasań ony aıt: ańshylyq bar, dúken bar, qyl-qybyr, teri-tersek jınaý bar — bári eńbek. Tańda birin. Endigi qıqańyńa kóne almaımyn. iritpe jurtty. Oılan da jaýabyn ber, — dedi de ornyna turyp ketti.

Jol boıy tizbektelgen brıgadany sydyrta aralap, taıaǵyn beline kóldeneń ustap, Shyǵanaq qatty aıańmen barady. Eshqaısysyna bógelgen de, sóılesken de joq. Kezben súzip, óte shyqty. Beti sonaý buldyrap kóringen eski eginjaı, jańa mashına. Oı-shuqyrly jazyq dalaǵa bir batyp, bir kóterilip, zaýlap barady. Qaıda barady, kimge barady? Belgisiz.

Qabysh tapjylmaı otyryp qaldy. Zil basqandaı aýyr otyr. Aldy sony, arty shıyr, jón tappaı otyrǵan sıaqty. Jol kórsetken Shyǵanaqqa kúdigi kóp. Birge ósip, bite qaınaǵan qurby bolsa da qomsynady: «...Ne kórdi bul? Jumys jónin bilgen soń «Shyqa» degenge máz. Áıtpese, men basqan jerdi basqan joq. Men shyqqan tóbege shyqqan joq. Ómirinde eki kisige tórelik aıtpaǵan sorlynyń kóńili tym kóterińki. Kózi nege jetedi? Sharqyna nege qaramaıdy? Jigit aǵasy bolmasa da, esi durys adam edi, esirip barady. Qulaı ma dep qorqamyn. Qoqańdasa kúndeımin. Qaıtsem shydarmyn?..»

Osy oıdyń ushyǵyna jete almaı kóp otyrdy. Shydap «qara jumysqa» qalýyn, shydamaı jeńil jumysqa shyǵýyn sheshkenshe bir dóńesten Tóken qylt ete tústi. Ol kóringennen-aq Qabyshtyń kóńili selt etken edi, kelgen soń ekeýi úlken áńgimege kirdi.

— Jumys qalaı, — dedi Tóken. Qalaı ekenin kórip bilip tursa da osylaı sóıleý ádeti.

— İstep jatyrmyz, áıteýir. Qalaı ekenin óziń aıtpasań, men bilmeımin, — dep, Qabysh shóp shırata berdi. Bile tura birin-biri «sen aıt, sen aıtpen» arbasty.

— istep jatqan sen bilmegende, jańa kelgen men bilemin be, aıtsańshy bálsinbeı.

— Men, bolǵan soń aıtamyn. Sender bilgish, bolmaı da aıta beresińder.

— Shyǵanaq bolmasa, meniń ondaı sáýegeıligim joq, — dep Tóken qarq-qarq kúldi. Kúlkisi ótirik te bolsa shynǵa bergisiz edi. Qabysh nanyp qaldy. Kópten beri kóńiline unaǵan qartpen kezi kelgende sózi úıleskeni bolmasa, ish aqtaryp syrlasqan emes. Oqyǵan, kópti kórgen, talaı zamandy basynan atqarǵan Tóken, Qabyshqa bir darıa sıaqty, Sol darıaǵa súńgip ketip, tereńde jatqan asyldaryn alyp shyǵar ma edi, ıekten erkin júzer me edi dep qyzyǵatyn. Qyzyqqan darıasy ystyq kúnde, qaq aldynda turǵanda Qabysh qalaı sheshingenin baıqamaı da qaldy:

— Tóken, sen kópti kórgen tarlansyń ǵoı, bir aqyl suraǵaly otyrmyn, — dedi.

— Sura, — dedi Tóken irkilmesten. — Aqyldyń da tarlan tartqan kezi bul, jaramasa tastarsyń.

— Osy mashına ne deıdi? Shyǵanaq ne deıdi? Men túsinbeımin.

— Shyǵanaq jerdiń bermesin alamyn deıdi. Mashına sony alyp beredi, — deıdi.

— Qashan alady? Qashan alyp beredi?

— Oǵan neshe «besjyldyqtar» kerek ekenin men de bilmeımin.

— Soǵan deıin kóretinimiz osy ma?

— Ony maǵan nesin aıtasyń. Men aıtarymdy aıtqamyn. Qazaq jer kásibine kóndikpegen halyq, óktemeńder dep edim, boldy ma. Al, ne shyqty? Bir jyl bolmaı mashına eki kóshti. Egin jaıy eki aýysty. Bergeni qaıda jerdiń? Qazaqtyń kıiz úıi emes bul, túıege artyp tarta beretin. Biraq bul jumys ta bir biter. Jańa qonysqa da jaılasar syzdar. Sonda sengen mashınań ne der? — dep Tóken Qabyshqa tesireıip turyp qaldy. Tómen qarap sulyq tyńdap otyrǵan Qabysh ózine berilgen suraqqa jaýapty álden ýaqytta suraqpen qaıyrdy:

— Iá, mashınanyń ne syry bar?

— Mashınaǵa da tamaq kerek. Álden maı surap tur. Júregim qaraıdy deıdi. Bárińniń bir jyl jegenińdi ol bir aıda jeıdi.

— Maı tasýdyń ózi nóser jumys deseńshi.

— Maıdan basqa da tasıtyndaryń az ba?

— Iá, astyq tasý bar áli. Qudaı-aý, bul neǵylǵan kóp jumys... Sińbirýge mursha kelmeı me deımin.

— Eńbegiń jansa oǵan da kónersiń. Qum dala jigerińdi qum qylsa qaıtesiń?

— Joq, sý bolsa, eńbek zaıa ketpeıdi, — dep basyn shaıqady Qabysh. Tóken yzadan kúlip te jiberdi, qyzaryp ta ketti:

— Osy jurtqa qaıranmyn! — dedi basyn kóterip alyp. — Ekseń, kútseń, kúlge de birdeme shyǵady. Másele onda emes. Qansha kúsh jumsalyp jatyr? Sol kúshtiń quny tólene me? Tólenbese nege tógesiń tekke? Qara topyraqtyń bergenin qum qashan berip edi?

Qabysh bógelip qaldy. Kimdi ustary, qalaı betteri belgisiz. Buryn mol astyq talapaıǵa túsedi dep qoryqsa, endi astyq joq, murnyn ustap otyrǵan tárizdi. Zadynda munyń ekeýin de elmen birge kórýge shydaıtyn, átteń dúnıe, aýyr jumys shydatar emes. Oılasa jany túrshigedi, júregi aınıdy. Otyryp-otyryp:

— Áı, Tóken! — dedi bir ýaqytta. — Bul tarysy qurǵyr shyqsa bir pále, shyqpasa eki pále eken. Tary jemesem de ólmespin. Janǵa tynyshyn aıtshy.

— Mine, naǵyz qazaq! — dep taǵy da kúldi Tóken. Munysy shyn kúlki. Kózinen jas shyqqansha kúldi.

Tóken qazaqtyń ótkenin kóp kórip, kóńiline berik toqyǵan. Búgingisin az kórip, elemeı óte shyqqan. Toqyǵanynyń ózin teris toqypty. «Qazaq tek dalada mal baǵyp, jeńildiń .ústimen júrgen el. Mal óz aıaǵymen ottaıdy. Qazekeń tegin et, tegin qymyzǵa semire beredi. Qala turmysyn, egin kásibin bilmeıdi. Bildirip te keregi joq. Adaılyqtar Oıyl jármeńkesine bir kelgende aınalasy atshaptyrym qyzyl saraılar qyzyl altynǵa lyq tolady. Oıyl maldyń astynda qalady...» — dep, shetke shyqqanda talaı serpigen bolatyn. Mynaý kelip qalǵan mashınaly ómir, sol tegin baılyqty Tóken aýzynan jyryp áketip, basqa bir arnaǵa quıǵaly jatyr. Tókenniń mashınaǵa qyryn qaraıtyny da, Qabyshty «naǵyz qazaq» deýi de osydan. Ol osy sózin qaıtalap:

— Sen naǵyz qazaqsyń! — dedi Qabyshqa. — Qazaq jer kásibine kóndikpegen. Ol sorlynyń qoly mal ǵoı. Mynaý en dalany saırandap júrse...

Loblyǵan Qabyshty malǵa qaraı ıtermelegende Tóken baıaǵy zamannyń qaıta kelerine sengen joq. Osy zamannyń ózinen de birdeme jyryp qalmaq edi. Qabysh bettemedi:

— Mal baǵý da ońaı emes. Basqa birdeme aıt.

— Qazaqtyń maldan qashqanyn kórgenim osy.

— Malyń eginnen de qıyn. Jaýynda, qara sýyq boranda basqalar jatsa da, malshy jatpaıdy. Qartaıǵanda ushyp óler jaıym joq.

— Onda kladovshık bol, berse.

— Ol qurǵyr da mazasyz. Anany ber, mynany ber dep otyrǵyzbaıdy.

Taptym! — dedi Tóken sanyn soǵyp jiberip. Ań aýla.

— Myltyqtyń qalaı atýyn da, izdiń qalaı júrgenin de bilmeımin. Ańshy bolyp ne bitirem?

Qabyshqa kolhoz ishindegi qyzmet, jumystyń biri jaqpaı otyrǵanda, Ermaǵambet kórindi. Qasynda Sháńgereı men Káribaı bar. Úsheýi de atty. istelip jatqan jumysty aralap keledi. Aıǵyrjaptyń boıy lezde bir kúıge tústi. Ketpender shapshań-shapshań kóterilip, árkimniń-aq tanaýy jelbeńdep,, mańdaıy tershı bastady. Tóken men Qabysh áńgimeni toqtatyp, kelýshilerdiń aldynan shyqty.

— Brıgadırdiń biri, Qabysh aqsaqal osy kisi, — dedi Sháńgereı tanystyryp turyp. Ermaǵambet suraqty tabanda qoıdy:

— Jumysyńyz ne kúıde, otaǵasy?

— Jaman emes.

— Eń aldy kim, bul brıgadyda?

Qabysh múdirip qalyp edi, taǵy surady:

— Eń arty kim?

— Bári qaraılas qoı, — deı saldy Qabysh. Aldyn da, artyn da ańdamaǵan eken sorly. Suraq kóbeıe berdi:

— Ozýda qaraılas pa, qalýda qaraılas pa? Eki ushty ǵoı sózińiz.

— Ázirge ozyp shyqqany da, keıin qalǵany da kórinbeıdi. Qaz-qatar keledi. Tuıaqty tuıaq jibere me?

— Sondaı-aq parlap salǵansyz ba? — dep kúlip qoıdy Ermaǵambet. — Aralarynda sosıalısik jarys bar ma? Myna brıgadalardikindeı tý sizde nege joq?

Qabysh úndemeı, tómen qarap sıpaqtaı berdi. Basqa bir jaı adam bolsa sóılesip kóretin edi. Qorǵalap, seskenip tur. Ótirik aıtsa kúmáni qazir ashylady. Shynyn aıtsa ózin-ózi ustap beredi. «Úndemegen úıdeı páleden qutylǵan» dep tur Qabysh. Biraq Ermaǵambet onymen qutqarar emes, kózigip alypty:

— Kezdesken kedergilerdi aıtyńyz. Ony qalaı joıyp jatyrsyz?

Jumys jaıyn bilmegeni bylaı tursyn, bilgisi kelmegen adam neni aıtsyn. Qabysh" taǵy da aıta almady.

— «Kedergi» degen osy kisiniń ózi bolmasyn, — dedi de Ermaǵambet júrip ketti. Olardyń sońyn ala Tóken men Qabysh ta keledi. Ózara kúńkildep sóılesip keledi:

— Raıkom qyryn keldi-aý saǵan.

— Ózińmen qalaı edi? — deıdi Qabysh. Tóken jelkesin qasydy.

Jumysty aralap barady. Barǵan saıyn Qabyshqa suraý qoıýlap barady. Aıǵyrjaptyń eń shetine shyqqanda, Qabyshty qaldyrdy da, ózgesi tura shapty.

— Órt! Órt!.. — dep shaýyp barady.

Mashınanyń túbinen burq etken qoıý tútin tymyq kúnde tik kóterilip, býdaqtap jatyr. Jalyny ázir kórinbeıdi, jańa tutandy...

Shyǵanaq bul kezde atpen júretin jerge jaıaý jetip, Oıyldyń dál jarlaýyt jıeginde otyrǵan. Qasynda mashınıst kómekshisi Sembi bar. Ekeýiniń ortasynda bir qazan. Qazanda topyraq pen sý.

— Iá sát! — dedi Shyǵanaq, qazan astyna ot qoıyp jatyp. Shytyrlap turǵan qýraı lap etti. Qara tútin burq etti. Dúrsil, dabyr estildi. Sonsha bolmady mashına qorasynyń tasasynan shyǵa kelgen attylar, kózderi adyraıyp, jelbezekteri jelpildep, aǵyzyp óte shyqty. Jolyndaǵy qazandy da, Shyǵanaqty da basyp kete jazdady. Qaıta oralǵanda:

— O, ne boldy! Ne boldy! — dedi, shoshyp qalǵan Shyǵanaq.

— Báse, ne boldy?! — dedi Ermaǵambet.

Birin-biri jańa tanyp, jańa túsinisti.

— Joq jerde eldi dúrliktirdińiz ǵoı. Ne asyp jatyrsyz?

— Aýǵa biraz balyq oralǵan eken. Sony asyp jatyrmyz.

Sembi jymyńdap Shyǵanaqtyń ótirigin shyǵarǵaly tur. Teris aınalyp, jymyń-jymyń etedi, túrtip qalsa, jarylyp ketetin. Eshqaısysy ejiktemedi biraq, Shyǵanaq kózin bir qysyp qoıdy. Qazannyń astyna mol qylyp tezek qalaı bastaǵanda:

— Ádeıi kelgen soń. otaǵasynyń balyǵyn jep attanatyn shyǵarmyz, — dep Ermaǵambet attan tústi. Sembi qysylsa da oǵan Shyǵanaq qysylmady:

— Buıyrsa jersizder.

Qazan piskenshe bári mashına kórýge ketti.

Mashınanyń tynystap turǵan kezi. Mashınıst Fedor bos bolǵan soń Oıylǵa ketken. Ol barda jaq ashpaıtyn Sembi qazir jaq jappaıdy.

— Mynaý, golovka, — dep shoıyn bórikti tóbesinen túrtti. — Osyny otpen qyzdyramyz. Jez tútikpen kelip maı

tamǵanda, golovka gazǵa tolyp, gaz sılındrdiń ishindegi porshendy keıin ıteredi. Keıin serpken porshendy, kolenchatyı valdyń basyndaǵy myna dóńgelek óz salmaǵymen Qaıta serpedi. Gaz oǵan serpidi...

— Myltyqtyń qalaı atýyn da, izdiń qalaı júrgenin de bilmeımin. Ańshy bolyp ne bitirem?

Qabyshqa kolhoz ishindegi qyzmet, jumystyq biri jaqpaı otyrǵanda, Ermaǵambet kórindi. Qasynda Sháńgereı men Káribaı bar. Úsheýi de atty. istelip jatqan jumysty aralap keledi. Aıǵyrjaptyń boıy lezde bir kúıge tústi. Ketpender shapshań-shapshań kóterilip, árkimniń-aq tanaýy jelbeńdep, mańdaıy tershı bastady. Tóken men Qabysh áńgimeni toqtatyp, kelýshilerdiń aldynan shyqty.

— Brıgadırdiń biri, Qabysh aqsaqal osy kisi, — dedi Sháńgereı tanystyryp turyp. Ermaǵambet suraqty tabanda qoıdy:

— Jumysyńyz ne kúıde, otaǵasy?

— Jaman emes.

— Eń aldy kim, bul brıgadyda?

Qabysh múdirip qalyp edi, taǵy surady:

— Eń arty kim?

— Bári qaraılas qoı, — deı saldy Qabysh. Aldyn da, artyn da ańdamaǵan eken sorly. Suraq kóbeıe berdi:

— Ozýda qaraılas pa, qalýda qaraılas pa? Eki ushty ǵoı sózińiz.

— Ázirge ozyp shyqqany da, keıin qalǵany da kórinbeıdi. Qaz-qatar keledi. Tuıaqty tuıaq jibere me?

— Sondaı-aq parlap salǵansyz ba? — dep kúlip qoıdy Ermaǵambet. — Aralarynda sosıalısik jarys bar ma? Myna brıgadalardikindeı tý sizde nege joq?

Qabysh úndemeı, tómen qarap sıpaqtaı berdi. Basqa bir jaı adam bolsa sóılesip kóretin edi. Qorǵalap, seskenip tur. Ótirik aıtsa kúmáni qazir ashylady. Shynyn aıtsa ózin-ózi ustap beredi. «Úndemegen úıdeı páleden qutylǵan» dep tur Qabysh. Biraq Ermaǵambet onymen qutqarar emes, kózigip alypty:

— Kezdesken kedergilerdi aıtyńyz. Ony qalaı joıyp jatyrsyz?

Jumys jaıyn bilmegeni bylaı tursyn, bilgisi kelmegen adam neni aıtsyn. Qabysh" taǵy da aıta almady.

— «Kedergi» degen osy kisiniń ózi bolmasyn, — dedi de Ermaǵambet júrip ketti. Olardyń sońyn ala Tóken men Qabysh ta keledi. Ózara kúńkildep sóılesip keledi:

— Raıkom qyryn keldi-aý saǵan.

— Ózińmen qalaı edi? — deıdi Qabysh. Tóken jelkesin qasydy.

Jumysty aralap barady. Barǵan saıyn Qabyshqa suraý qoıýlap barady. Aıǵyrjaptyń eń shetine shyqqanda, Qabyshty qaldyrdy da, ózgesi tura shapty.

— Órt! Órt!.. — dep shaýyp barady.

Mashınanyń túbinen burq etken qoıý tútin tymyq kúnde tik kóterilip, býdaqtap jatyr. Jalyny ázir kórinbeıdi, jańa tutandy...

Shyǵanaq bul kezde atpen júretin jerge jaıaý jetip, Oıyldyń dál jarlaýyt jıeginde otyrǵan. Qasynda mashınıst kómekshisi Sembi bar. Ekeýiniń ortasynda bir qazan. Qazanda topyraq pen sý.

— Iá sát! — dedi Shyǵanaq, qazan astyna ot qoıyp jatyp. Shytyrlap turǵan qýraı lap etti. Qara tútin burq etti. Dúrsil, dabyr estildi. Sonsha bolmady mashına qorasynyń tasasynan shyga kelgen attylar, kózderi adyraıyp, jelbezekteri jelpildep, aǵyzyp óte shyqty. Jolyndaǵy qazandy da, Shyǵanaqty da basyp kete jazdady. Qaıta oralǵanda:

— O, ne boldy! Ne boldy! — dedi, shoshyp qalǵan Shyǵanaq.

— Báse, ne boldy?! — dedi Ermaǵambet.

Birin-biri jańa tanyp, jańa túsinisti.

— Joq jerde eldi dúrliktirdińiz ǵoı. Ne asyp jatyrsyz?

— Aýǵa biraz balyq oralǵan eken. Sony asyp jatyrmyz.

Sembi jymyńdap Shyǵanaqtyń ótirigin shyǵarǵaly tur. Teris aınalyp, jymyń-jymyń etedi, túrtip qalsa, jarylyp ketetin. Eshqaısysy ejiktemedi biraq, Shyǵanaq kózin bir qysyp qoıdy. Qazannyń astyna mol qylyp tezek qalaı bastaǵanda:

— Ádeıi kelgen soń. otaǵasynyń balyǵyn jep attanatyn shyǵarmyz, — dep Ermaǵambet attan tústi. Sembi qysylsa da oǵan Shyǵanaq qysylmady:

— Buıyrsa jersizder.

Qazan piskenshe bári mashına kórýge ketti.

Mashınanyń tynystap turǵan kezi. Mashınıst Fedor bos bolǵan soń Oıylǵa ketken. Ol barda jaq ashpaıtyn Sembi qazir jaq jappaıdy.

— Mynaý, golovka, — dep shoıyn bórikti tóbesinen túrtti. — Osyny otpen qyzdyramyz. Jez tútikpen kelip maı tamǵanda, golovka gazǵa tolyp, gaz sılındrdiń ishindegi porshendy keıin ıteredi. Keıin serpken porshendy, kolenchatyı valdyń basyndaǵy myna dóńgelek óz salmaǵymen Qaıta serpedi. Gaz oǵan serpedi...

Sembi mashınanyń ár tetigin bir túrtip, ár vıntin bir ustap júrip qolyn maılady. Qolymen betin maılady. Ony sý juqqan qurly kórgen joq. Qara tumsyǵyn kókıtip qoıyp, soǵyp tur. Ózine bir des tıgen kún. Ózinen bilgish te, ózinen qýanyshty da joq bul jerde. Balalyǵy arylyp bolmaǵan jas jigitke erip Shyǵanaq ta jaınańdap tur. Ózgelerdiń kózi mashınada bolsa, onyń kózi Sembide. Kóńili tolyp, raqattanyp tur.

— Osy bala ózi júrgize bastady endi! Bilmeımin, Shodyrdyń úıretýi kúshti me, ózi bolǵaly turǵan bala ma, degende:

— Onsha qıyn mashına emes qoı, — dep Tóken búlk etti.

— Birese qıyn deısiń, birese ońaı deısiń. Qudaı seni alsa aljytpaı alsa eken, — dedi Shyǵanaq.

— Soryńa qaraı alatyn emes, qaıtesiń.

— Ol da keregin alady.

— Eki shal qajasýǵa ketti, — dep Ermaǵambet aralasty áńgimege. — Ekeýiń qashan jeńiser ekensiń. Jeńisshi.

— Esi bolsa Tókenniń toqtalar kezi jetti, — dedi Shyǵanaq. Oınasa da ekeýi oıyndaǵysyn aıtyp jatyr. — Saqal, shashy aǵarǵan shaqta talaı ótirigi ustaldy, sonda da shylp etpeıdi anturǵan.

— Ne ótirigimdi ustadyń?

— Jurt kórmeı turǵanda, osy qoıdan qońyr mashınany aıdahar degen joqpysyń?

— Ras. Tilin bilmegenge sondaı taǵy edi.

— Bizdiń Selbi erttep minip aldy. Endi ne aıtasyń?

— Minsin. Al, sonda ne bitirdi?

— Aıal ber kishkene. Aldaǵy egiste kóresiń.

— Kórermiz, oǵan deıin mashınań kóterem bolmasa.

— Kúmániń sol ǵana ma?

— Ózgesin sen moıyndaımysyń? Tarydan taý jasaǵaly, qum jerge qarys súıem qyrtys bitirgeli jatyrsyń, — dep, Tóken qarq-qarq kúldi.

Sembi dalaǵa shyǵyp kelip, Shyǵanaqtyń qulaǵyna sybyrlady. Óńinde qýanysh belgisi bar, tyǵylyp, demigip sózin azar aıtty. Shyǵanaq úndemeı shyǵyp ketip, qaıta endi de:

— Júr endeshe! — dedi Tókenge. — Kúmánińdi kókke ushyraıyn!

Tóken de, basqalary da túsinbeı tysqa shyqty.

Qara qazan byrq-byrq qaınap jatyr. Qasyna kelip otyrǵanda bári balyq jeımiz dep otyrdy. Shyǵanaq qaqpaqty ashyp qoıyp: — Balyǵymyz maı bop ketipti, kórińizder! — dedi.

Qonaqtar:

— Semiz balyq, solaı bolady! — dep kóre bastady da, taq dana qaldy.

— Ne maı ózi!

— Kádimgi munaı emes pe?!

— Oıbaı, túbi topyraq qalpymen.

— Tamaǵymyzdy pisirdińiz-aý, otaǵasy! — dep, balyq jegisi kelgen Ermaǵambet basyn shaıqap kúldi. — Muny nege qaınatyp jatyrsyz?

— Tamaǵyń ispes, shyraǵym, — dedi Shyǵanaq. Kóz ushynda jýsan basqan kók belge qarap, qolymen nusqady. — Anaý beldiń ústindegi jalǵyz tamnyń ar jaǵy jalańash ashshy. Qudaı osy ashyny da tegin jaratpaǵan shyǵar dep, ári-beri ótkende abaılap qaraıtyn edim. Topyraǵy ılenip, qolǵa juqsa ketpeıdi. irkilgen ashshy sýdyń betine qaımaqshyp maı turyp qalady. Á-á, sende birdeme bar eken dep, ishke túıgen edim. Endi meni «dýana» demes el. Sol jerdiń topyraǵy myna qaınap jatqan. Sol topyraqtyń maıy myna kilkigen. Tek shuqysań munaıdyń kózi ashylǵaly tur. Shuqı ber de, ishe ber, Tóken. Jylanyń bolsa da toıasyń. Al endi, bizdiń úıge júrińder. Munaı tabyldy. Úlken jumys jasalyp jatyr Onyń ústine Ermaǵambettiń tamaǵy ispesin. Bir qońyr tusaq bar edi, soıaıyq ta toıaıyq.

— Áýeli jumys basyna baralyq. Jumys jaıyn keńeseliQ — dedi Ermaǵambet.

Dýyldasyp, qaljyńdasyp, qaǵysyp bári atqa mindi.

V

Kún qaryǵan dalanyń tynyshtyqqa ketken kezi. Jer bet'inde kók býaldyr, jaltyr aspanda jaryq aı, tapjylmaı turǵan sıaqty. Kók Oıylda tynym joq. Syldyr etken sholpynyń, shóp etken erinniń dybysyndaı sý syldyry, balyq oıyny estiledi. «Men oıaý» dep kúrkildep baqa jatyr bir jaqta. Basqa sybystyń bári basylǵan. Maýjyraǵan tún basyp, búkil álem alyp uıqyda...

Kúni boıy jermen alysqan jurt jýsap qalypty. Kóp talasy qyzyl tý, ózen jaǵasynda, Janbota brıgadasynyń tusynda tur. Janbota uıyqtaǵan joq. Sheshinbeı jantaıǵan kúıinde, qalqa astynda kózi jaýdyrap jatyr.

Amantaı da oıaý. Áýdem jerde, óz qalqasynyń astynda, kózin Janbota jaqtan almaıdy. Qansha tyrbansa da Janbota búgin ozdyrmady. Erkek basymen áıelden qalý bir qorlyq bolsa, Janbotadan qalý eki qorlyq sıaqty. Ekeýi de ór minez, ótkir tildi jas, bir qazanǵa syıa almaı jas kúninen eges. Sol eges kele-kele shynǵa aınalyp barady. Amantaı kóp qyryndap, alamyn dep talaptanǵan qyzy Janbotanyń sózimen basqa jigitke tıip ketti. Dóń basynda turyp, erkekterdi, ásirese Amantaıdy óleńmen mazaqtaǵan Aısulý — sol qyz bolatyn. Onymen qoımaı Janbota týdy taǵy aldy. Tý turǵan jaqtyń kóńili shat, mereıi ústem. Sóılese ketse jurt solardy qostaıdy. Amantaıǵa qyzdan aırylǵannan kóri, týdan aırylǵany batty.

Basqa bireýi alsa dál mundaı batpaıtyndaı. Janbotadan tý ketse teńdesetindeı uıyqtaı almaı jatyp-jatyp, bir ýaqytta basyn kóterdi.

Bul kezde Janbota da ornynan turyp, boıy aýyrlaǵan soń ózenge qaraı aıańdady. Kúnde osy ýaqytta ózenge kelip bir shomylyp ketetin. Kúndiz túsýge Amantaıdan qorqyp, sýǵa túnde túsý ádetke aınalypty. At tuıaǵy batpaıtyn shıyr qumda, arna ishinde, ózen aǵysyna qarap kóp turdy. Jelsiz tún, jaryq aı, móldir sý ońasha shyqqan jastyń esine umyt bolyp bara jatqan bir nárseni ákelip saldy...

Budan eki jyl buryn osy ózenniń jaǵasynda, jaryq aıdyń astynda, janyna balap alǵash súıgen jigiti elestedi. Sol shaqtyń mınýty dúnıeniń bar qyzyǵyna turarlyq, sol jigittiń bir sózi janǵa daýa bolarlyqtaı edi.

— Sensiz dúnıe aram, — deıtin ol.

— Sensiz kúnim qarań, — deıtin Janbota.

Jigit az ýaqyt oınap-kúlip júrip, bir kúni qosh demesten taıyp turdy. Sodan beri erkek ataýlyǵa Janbotanyń kóńili sýyǵan. Mahabbat shyraǵy óship qalǵandaı, erkekke erkekshe, áıelge áıelshe ǵana qaraıtyn. Ómirimde erge shyqpaspyn, erden taǵy kem de bolmaspyn degen oı bekigen edi. Qazir sol oı qaıta loblydy. Ózen jaǵasy ótkendi esine salyp, boıdy bir qyzdyryp, bir sýytyp, mazany ketire bastady...

Amantaı Janbotanyń qaıtýyn kútip otyryp qaldy. El jatqanda ońasha shyqqan qyz túgil, oń jaqtaǵy qyzǵa tynyshtyq bermeıtin Amantaı tym sabyrly otyr. Aqylǵa salyp, artynan barýǵa loblysa da, talaı ret qaıtqan kóńil bettemedi. «Meni súımese de bir súıgeni bolý kerek. Onysy qaıda? Nege eshkim bilmeıdi? Osy qyzdyń jaratylysynda bir kemshilik joq pa? Álde mysyqsha yryldasyp tabysatyn anturǵan ba...» — degen oılarǵa da ketedi.

Áıelge janasýdyń talaı aılasy istelse de «mysyq minez» áıelge isteletin aıla istelmegen eken. Amantaı buǵyp, ózenge qaraı jóneldi. Quddy tyshqan ańdyǵan mysyq. Eppen eńbektep kelip, ózenniń jarlaýyt erneýinen baspalap qarady da jatty. Soıyl siltem jerde jatyr. Janbotanyń bap sıpaty, bar qımyly kez aldynda. Ol melshıip turyp-turyp sheshine bastady. Jaryq aıda aq dene jaryq etip sý jaǵasyna jetip barǵanda «endi kishkene kidirse» dep edi Amantaı. Janbota sýǵa tónip biraz turdy. Sýǵa túsken óz sýretine qarap tur. Amantaı onyń ózin kórip jatyp:

— Qurǵyr, symbatty-aq eken ǵoı, — dedi ishinen.

Shynynda da Janbota ete symbatty. Úlbiregen, ilmıgen názik emes. Dúrdıgen qalyń emes, keýdeli, jińishke beldi, orta boıly, tip-tik. Bet ajary aıtarlyq sulý bolmaǵanmen, bar sulýlyq, bar minez kózine bitken. Qaraqattaı qara, jaltyraǵan ala, darıadaı kók te emes. Móldiregen botakóz de emes. Kádimgi qazaqtyń qońyr kózi. Biraq janarynda, kirpiginde ózgeshe bir qýat bar. Jaratpaı qarasa — júregińe shoqtaı basylady, naızadaı qadalady. Jaqsy qarasa — kóńilge jaqqan shamshyraq.

Amantaı osy eki qarastyń ekeýin de kórgen. Jaqsy derin de, jaman derin de bilmeıdi. «Mysyq minezdi» bolar ma dep aqyrǵy kúdigin ashqaly jatyr. Eger solaı bop shyqsa, tań atqansha qýýǵa jalyǵar emes, betin tyrnap tastasa da qaıtar emes.

Janbota taranyp, qaralyp turyp-turyp, sýǵa qoıyp ketti. Amantaı atyp túsip, bar kıimin sypyryp aldy.

— Oı ádepsiz! — dedi Janbota kóre salyp.

— Sen ádepsiz! — dep Amantaı kıimdi astyna basyp alyp:

— Men nege ádepsiz?

— E, meniń kózimshe nege jalańashtanasyń?

— Qashan seniń kózińshe? Jańa keldiń ǵoı jalaqtap.

— Joq, men manadan beri kórip jatqanmyn.

— Kóziń toısa kıimdi ber.

— Kóńilim áli toıǵan joq. Shyq beri!

— Sen kórgen etimdi shabaq jese bolmaı ma?

— Endeshe, otyr solaı, — dedi de, Amantaı kıimdi qoltyqtap júre berdi.

— Toqta, toqta! — dedi Janbota shydaı almaı. Amantaı qaıta oraldy.

— Ne aıtasyń?

— Sen qazaqtyń eski saltyn istediń. Laıyq pa osy boıyńa?

— Ózgesin bilmeımin, qazaqtyń osynysy unaıdy maǵan.

— Mádenıetten bezip pe eń?

— Maltalap ezer ýaqytym joq. Mádenıetiń sol bolsa sorlyǵa bersin. Men baltalap, dombaılap-aq keltire berem.

— Mahabbat názik nárse, dombaıyńa kóne bere me?

— Joq. Mahabbat berik nárse, baltalasań da synbaıdy. Keıbireýler óńdeımin dep moınyn qyldaı, sıraǵyn shıdeı qylady da, synyp ketse oıbaı sap otyra qalady. Meniń mahabbatym dókirleý bolar, biraq synýǵa joq. Ómirge ketedi.

— Áı, tenteQ ras pa osy sóziń? — dedi Janbota. Aıǵa shaǵylysyp kózinen ot jarq etti. Aınymas jar tapqandaı, aldanǵan júrek jubanǵandaı shyraıy ene qalyp edi. Amantaı:

— Men bir sózdi qazaq. Mynaý aı kýá, aryma sen! — degende Janbotanyń lepirgen kóńili qaıta basyldy.

— Aıyńa da, aryńa da senbeımin! — dep qabaǵyn túıip aldy. Osy aıdyń kózinshe, osy ózenniń, boıynda, dál osyndaı armen aldaǵan súıgeni esine taǵy tústi. Amantaı ony bilmeıdi. Antqa balap aıtqan sózi ótpegen soń, daǵdaryp otyryp suraq qoıdy:

— Sertime senbediń, seneriń bar ma, sirá?

— Alǵashqy sózińe senip qalyp edim, keıingi sózińe seziktenip qaldym. Kózim jetkende ǵana senemin.

— Kóziń qaıtse jetedi?

— Báse, qaıtse jetedi? — Tap ózin,.

Amantaı tabamyn dep kóp oılandy. Tappady.

— Keýdemdi jaryp, júregimdi qolyńa bermesem, basqaǵa senbeısiń. Endi qaıtem?

— Onda da senbegen bolar edim. KYZÝ ústinde janqıarlar tolyp jatyr.

Ún-tún joq kıimdi qushaqtap Amantaı ornynan turdy.

— Qaıda aparasyń? Tastap ket! — dedi Janbota qatýlanyp.

— Sendeı kesirge sóz óte me, — dedi de júre berdi.

Úsh ret shaqyrǵanda ǵana qaıta bardy.

— Nemene?

— Ótirigiń osy arada ustalǵan joq pa? Ádilmin deısiń, teń kórem deısiń, aınymas jar bolam deısiń, zorlyǵyń ne?

— Basqa amal bitkende zorlyq qana qalady.

— Endeshe men sol zorlyq bitkende ǵana senem. Áýeli kıimimdi ber. Sonsoń durys sóıleseıik.

Amantaı jaýap qaıyrmastan turyp-turyp kıimdi tastaı berdi.

— Ári qara! Kóziń tesip barady ǵoı.

Amantaıdy teris qaratyp qoıyp, sýdan shyqty da kıinip aldy Janbota. Kıinip bolǵan soń, dybys bermeı, kúlip turdy. «Esti tenteksiń-aý» dep turǵan sıaqty. Óńinde ózgeshe bir jylylyq bar.

— Boldyń ba? — dedi Amantaı kóbirek turyp qalǵan soń.

Janbota:

— Joq, — dedi de qulaǵan jardyń arasyna baryp tyǵyldy. Taǵy da biraz ýaqyt ótti.

— Endi qashan, endi qashan? — dep turyp jaýap qatpaǵan soń artyna aqyryn ǵana qaıryldy da:

— Alda albasty-aı, aldap soqty-aý! — dep qosqa qaraı júgirgende Janbota ornynan atyp turdy.

— Toqta! Erkek kúshti bolsa, áıel aılaly. Ony da oıla. Kel endi shyn sóıleseıik.

— Áı, óziń toq eterin bir-aq aıtshy!

— Endeshe, sen maǵan bir tilek qoıdyń, men saǵan úsh tilek qoıam.

— On úsh nege qoımaısyń?!

— Óziń istegenińdi maǵan isteme demeısiń. Bul birinshi tilek.

— Basqamen júrme degeniń ǵoı.

— Dál taptyń.

— Aıta ber!

— Ekinshi tilegim — ekeýmiz de ótken úshin kek saqtamaıyq.

— Munyń da bolady.

— Úshinshi — meni ózińmen teń sanaǵanda ǵana qosylam.

— Teń túgil, tóbeme shyǵaraıyn, — dep, Amantaı tik kóterip aldy.

— Bolmaıdy, joldas! Teńdik degen tereń sóz, boılaý kerek. Áli betinde júrsiń.

— Janym dedim, kúnim dedim... Bar tilegińdi qabyldap arymmen sert ettim. Áli boılamasam, — túpsiz tuńǵıyq boldy ǵoı ol qurǵyr, — dedi Amantaı. Jabyńqy pishinmen otyra ketti. Janbota otyrmastan til qatpaı, telmire qarap Qaldy. Aı besindikke bardy. Úrker tóbege keldi. Túnniń kóbi ótse de uıqy, tynyǵý, erteńgi jumys ekeýiniń oıynda joq. Mahabbat qyzýy bir kóterilip, bir basylyp, ózinen ózgeniń bárin umyt qaldyrǵan.

Amantaı endi-endi ǵana erteńgi kúndi esine alyp, «mysyq minezdi» degen oıdan aryla bastaǵanda, Janbota qasyna kelip, jaqyndaı otyrdy. Óńi de, minezi de ózgergen tárizdi edi, sózi de solaı shyqty.

— Amantaı, — dedi salmaqpen, — ekeýmiz bala kúnnen birge óssek te, oıymyz jeke ósipti. Biz qosylǵanmen oı qosylmasa, bizdiń qosylǵanymyzdan ne shyǵady? Oı qosylsa, bizdiń, qosylmaýymyz nege turady? Osy arasyn jete oılaıyq. Seni qyzdyrǵan jastyq jalyny meni de sharpymaı qoıǵan joq. Jalyn basylady, shoq qalady. Sol shoq kómirdiki me, qıdiki me, álde jalynmen birge sónetin sheptiki me, ázir bilmeımin. Biraq bildiretin bir nárse bar. Ol — teńdik. Teń tússek qana kemir shoǵy kóńilde jaınamaq. Men saǵan teń emespin; kóp jerde kiriptarmyn. Kiriptar bop otyryp qansha ádil bolsań da, teńsiń deseń de nanbaımyn. Shyn ádildik — teńdikte. Shyn teńdik eńbekte ekenine kózim jetti. Osy Shyǵanaq kúni keshe eleýsizdiń biri emes pe edi, búgin kim bop barady? isimen, eńbegimen teńelip otyrǵan joq pa? Ras, teńdik zańy sovet ornaǵannan beri bar. Biraq ol tek tuıyqtan shyǵaratyn jol ǵana. Sol jolmen múddege júrip jetý óz mindetiń. Men áli jetkenim joq. Eńbekkúnimiz teńelgen ýaqytta teńmin dep sanaımyn ózimdi. Sonda sertsiz de sózińe senemin.

Amantaı Janbotany jańa uqty. Buǵan deıin basyna kelmegen bir oı qorqynysh pen qýanyshty qosaqtap ákelip, «tańda» — dep turǵan sıaqty. «Janbotadaı jar — jan saıasy. Ol kem bolsa da, teń bolsa da kónersiń. Eger artylyp ketse?..» dep sheshýin tappaı kóp otyrdy. Bárine kónse de dál osyǵan kóne almady. Álden ýaqytta:

— Men seni janymdaı jaqsy kórem. Biraq áıelge kiriptar bolǵansha abaqtyńnyń ózi artyq! — dedi.

Janbota kúlip jiberdi:

— Maǵan da solaı. Kiriptarlyq kimge unaıdy.

— Endeshe eńbekkún sanaýǵa men de turdym. Ákel qolyńdy!

Ekeýi qol ustasyp, sert baılasyp turyp, art jaqtan kelip qalǵan attyny baıqaǵan joq. Atty da oıpatta, shyraljyn arasyndaǵy eki jasty baıqamady. At úrkip jalt etkende úsheýi úsh jaqqa ketti.

— Oıbaı, Shyqań! — dedi Janbota ketip bara jatyp. dál tapty. Qatty uıaldy. Qonaqtardy jatqyzyp tastap, jumys basyndaǵy brıgadany bir sholyp qaıtýǵa kelgen Shyǵanaq edi. Atynyń basyn bura sala Janbotaǵa jetip bardy.

— Bul qaısyń?

— Men ǵoı...

Odan ári suraǵan da, bógelgen de joq. Amantaıdy syrtynan tanyp, Shyǵanaq júre berdi. Bylaı shyǵa:

— Shirkin jastyq!.. — dep bir kúrsindi. — Kóktem ótti. Jaz bitti. Kúzbenen teń biz endi.

VI

Kún artynan kúnder óte berdi. Kún qyzýy báseńdep, tún salqyn tartty. Kóp talasy qyzyl tý qoldan qolǵa kóship, Amantaı brıgadasyna kelgende jumys ta bitti. Biraq, eges bitken joq. Janbota týdy eki aldy. Amantaı da eki aldy. Úshinshide qaısysy alary belgisiz edi. Janbota «jer jaqyn boldy» dep ókinedi. Amantaı «qaraqshyǵa buryn keldim» dep esiredi. Bir «Qurmannyń» adamdary ekige jarylyp, Oıyl jaǵasynda úlken keris bolyp jatyr.

Qara qazan úsh jerden qurylǵan. Qaraquryqtyń ishinen qoıý tútin aýyr kóterilip, tik ushty. Oljabek sol tútinniń dál túbinde, kók ógizsheni jiliktep buzyp otyr. Talasqa engen joq. Bir ózi úsh kisiniń jumysyn istegen soń, báıgeni talassyz alatyndyǵyna senimdi. Tek eki qyzyl qashardyń áne bireý shanqan qyzyly tıse, qashyp ketken sıaqty, bes-alty aıda buzaýly sıyr bolyp shyǵa keler edi deıdi ishinen. Sonda ony kim saýady? Kimdi asyraımyn? — degen suraqty ózine-ózi berip, jaýap tappaı daǵdarsa da mal qyzyǵynan kóńili qaıtar emes.

Janbotanyń:

— Qaraqshyǵa talas keldik. Báıgeni bólip alamyz, — degenin estigende, jer oshaq basynda otyryp:

— Qoı shyraǵym! — dep bir kúj etti. Janbota qoıǵany sol, órshelene tústi:

— Báıge brıgadaǵa beriledi. Siz óz basyńyzdy ǵana oılamańyz. Jumys kóptiń kúshimen bitti...

Oljabek talasqan joq. Shapshańyraq qımyldap, toı soıysyn jaıǵady da, qolynyń qanyn jýmastan komısıaǵa jóneldi. Túringen jeńin túsirmeı, pyshaǵyn qolynan tastamaı, qaryshtaı basyp barady. Kóziniń alasy úlkeıip, óńi kúreń tartqan. Tulǵasyna, júrisine qaraǵan kisi qapelimde seskenerlik edi. Salyp uryp komısıaǵa jetip kelgende:

— Ne boldy?! — dedi Shyǵanaq. Oljabek jaýap qaıyrmastan jeńinen jetelep ońasha alyp shyqty.

— Anaý soıqan qyz taǵy da bir soıqan shyǵardy. Báıge brıgadaǵa beriledi, bólip alamyz dep jatyr. Olaı bolsa men bul báıgeden bir sýyrtpaq ta almaımyn. Sol qyzǵa-aq berińder.

— Bul qyzǵa ókpelegeniń be, bizge ókpelegeniń be?

— Joq, sonyń sózine shydaı almaı keldim. Ádilin nege aıtpaıdy qazaq.

— Jurttyń bári ádil bolsa, ádildiktiń kádiri bola ma?

— E, jaýyz bolsa jan qoıa ma?

— Ekeýinsiz ómir joq. Qaıtesiń.

— Basym ketse de qıanatqa shydamaımyn. Azar bolsa kirme deıtin shyǵar. Betińdi bildir.

— Betim — ózin, kórgen bireý-aq, — dedi Shyǵanaq, — shirkin, qyz shymshyǵanǵa osynsha qyzarǵanyń ne? Bara ber, kesir bolmasa bas báıge seniki.

Oljabek sabasyna túsip keıin qaıtty. Shyǵanaq komısıaǵa kelip qaıta qosyldy.

Sháńgereı basyn oramalmen tańyp alǵan, ózgeden oqshaý tur. Buryn da az sózdi adam edi, búgin múlde sózden qalypty. Káribaı qasyna kelgende, týra qaramaı qyryndaı berdi.

— Basyń qalaı? — dedi Káribaı, qyryndasa da qoımastan.

— Bir qalpy.

— Shaı ishpegendiki bolar.

— Jalań shaı emes, — dep Sháńgereı arjaǵyn aıtpastan túıildi.

— Endeshe úıge baryp jatsańshy. Basqarma músheleri barmyz ǵoı, basqararmyz munda.

— Jatpaımyn. Basqardyńdar kelistirip!

Sháńgereı jybyrlap, múlde teris aınalyp ketti. Káribaı jymıyp kúldi de, ol turaqtaǵan kezde qarsy aldynan kelip turdy.

— Ókpeń bolsa ashyp nege aıtpaısyń?

— Ókpem joq. Kolhoz qamqory jalǵyz men be? Ne qylsańdar, o qylyńdar. Maǵan deseń taǵy bireýin soı.

— Munyńdy mana nege aıtpadyń?

— Aıtqyzdyńdar ma, báriń bir aýyz bolyp. Ne raıkom ǵoı demeıdi.

— Onda bizdiki durys shyǵar. Áıtpese ol kisi birdeme der edi ǵoı.

— Bilem. Et jeýge biriń qarsy emessiń. Al, jospar oryndalmasa, aldymen Sháńgereı jaýapty.

— Ańdamaı aıtyp tursyń, — dedi Káribaı, salqyn qanmen boıyn keń ustap. — Kolhozda jospar kóp. Birisiz biriniń kúni joq. Úsh taıynshamen osynsha jumys bite berse, kolhozdyń sýy sútke aınalar.

— Alǵashqy ekeýin qoıshy. Dál jumys bitken kúni myna kók ógizsheniń soıylýy esten ketpes, Tipti eldiń esinde joq edi, bárin búldirgen sen.

— Túbi kók ógizsheden kóńil qymbat. Kóńildi alsań bárin alasyń, — dedi de Káribaı jylystap júre berdi. Ol ketken soń úndemeı turyp-turyp Sháńgereı shart syndy:

— «Kóńil-kóńil» dep qoımaıdy, kóni jarymaǵan qý óńkeı.

Aıtaryn aıtsa da estip qaldy ma degendeı artyna jalt qarady. Arttaǵylar estigen joq. Sháńgereı ózimen-ózi bolyp turǵanda árirek jyljyp mashınaǵa barǵan.

Jer jumysy bastalysymen qolǵa alǵan Fedor men Sembi mashınany ornatyp bolypty. Kóp jabylǵan úlken jumystyń bir kúdigi qazir ashylmaq. Dóńdi qashap, ishin sharbaqtap toqyp, shegendep, qoldan jasaǵan tereń saı Oıyldy ózine buryp alyp, sýǵa lyq toly. Sol sý qyrǵa shyǵa ma, shyqpaı ma, — kóz ázir jetpeıdi. Injener basqarǵan jumys emes. Shyǵanaqtyń dolbaryna Tóken áýel basta qarsy bolyp tilhat alǵan. Sý qyrǵa shyqpaı qalsa naýyt bolǵan osynsha eńbek Sháńgereı men Shyǵanaqty tynysh qaldyrmaıdy. Jańa saıdyń jıeginen, aıǵyrjaptyń dál basynan ornaǵan mashına, saıdyń sýyn joǵary kóterip, aıǵyrjaptyń arnasyna quıyp jiberse, jurttyń kóńili osy sýdaı tasyp ketpek.

Shyǵanaq bárin oılady. Qaýip — quzǵa, shattyq — shyńǵa tartsa da, temirqazyqtaı táýekel tyryp etkizbedi ony.

Táýekel darıasyna saldym keme, Kemesiz ol darıadan ótem deme, Júıtkigen kók dónendeı kóńil júıriQ Órge sap, tóske shappaı jetkize me? — dep yńyldap sol kemede bara jatqandaı oı bılep tolqyp ózimen-ózi bolyp ketedi keıde. Ne «kók dónenge» minip júıtkip kele jatqandaı sózine, júrisine ózgeshe bir ekpin paıda bolady. Bul minezge boılamaǵan adam: Shyǵanaq «aýysty», «Dýana» dep júr. Eger Shyǵanaq tynymsyz oıdy tynymsyz Qımylmen taratpasa, ol qımyl birde bolmasa, birde múddege jetkizbese shyn aýysqan bolar edi. Mashınıster mashınany júrgizgenshe Káribaıdyń qasyna úsh ret keldi. Úsheýinde de aıtqany bir sóz:

— Budan qulasa — Shyǵanaq jýyrda ońalmas. Budan ótse — Shyǵanaq janǵa shaldyrmas.

Káribaı tek jubata berdi. Shyǵanaq jubanǵan da, Qaıǵyrǵan da qalpyn bildirgen joq. «Bir táýekeldi» aıta berdi.

Mashına bir kezde kúrkildeı jóneldi. Jurt lap qoıdy. Barlyq kóz aıǵyrjappen jalǵasqan jýan trýbanyń aýzyna qadaldy. Sý jetkenshe, oı jetip «Endi qashan, endi qashan...» — dep antalap tur.

Trýba dir etti de laq etti. Túıe shyǵyrdyń 40 shelegin bir laq etkende-aq tógip jibergendeı edi. Aıǵyrjaptan buryn aptyqqan kóńil toldy. Sarqyraǵan sýmen qosyla daýyldaǵan kóp birin-biri trýbanyń aýyzyna ıtermelep, aryqqa laqtyra bastady. Máz-meıram... Tek Tóken ǵana qalpyn buzǵan joq. Bastyǵy raıkom sekretary Ermaǵambet bolyp laı sýǵa bir-bir aýnap shyqty.

— Sý qojasy qurǵaq tur, — dep kópshilik Tókenge shúıildi. Tóken sýǵa maltyp jatqanda, Oljabek kelip Shyǵanaqty artynan qushaqtaı aldy.

— Laqtyraıyn ba osy.

— Laqtyr, — dedi Shyǵanaq. Laqtyrǵansha bir bulqynyp, qoldy jaýyrynnan salyp qaldy da, ishten orap tastap kep jiberdi. Oljabek yńq etti. Úsh kisiniń jumysyn istegen ógiz kúshti OljabeQ qalaı jyǵylǵanyn tipti baıqaǵan joq. Ańyryp Shyǵanaqtan kóz almady.

— Ádisqoı ekensiń! — dep basty shaıqap tur.

Shynynda ádisqoı ǵana emes. Shtat saılaýy kezinde birsypyra eldi qamshymen alatyn Dúrjyǵul, Júsibáliler Berseniń úsh ulyn ala almaı qoıǵan. Qartaısa da Shyǵanaq áli áldi eken.

— Arqanyń ańǵaly, qolym tıgende ushyp kettiń, doıyr tıse qaıter ediń? — dep qaljyńdaıdy. Doıyr tıse Oljabek jatyp qalatyn. Aqtóbe saparynda kórgen dáý doıyry esine túsip:

— Astapyralda, — dedi, jaǵasyn ustap.

Kópke sozylǵan oıyn-kúlki as pisip, alqa-qotan otyrǵanda da basylǵan joq. Komısıa jumys qortyndysyn jarıalaımyz, báıge bólemiz degende ǵana jurt tyna bastady.

— Jumys bitti! — dedi komısıa aǵasy Sháńgereı. Sózin de tez bitirdi — Toq eterin aıtqanda, qashardyń biri Oljabekke, biri Janbotaǵa beriletin boldy.

— Qalaısha Janbotaǵa?! — dep Amantaı júginip otyrdy.

— E, qoısańshy, ıtjyǵys tústińder. Onyń áıeldigi bar emes pe.

— Áıelmin dep júrgen Janbota joq. Men bul qaýlyǵa yrza emespin. Ermaǵambet joldas, Sháńgereı qyzǵa burdy.

Amantaıdyń usynysyn erkekter jaǵy qostaı jóneldi.

— Durys aıtady Amantaı. Erkekti ıyǵymen soǵyp júrgen qyz.

— Iá, alsa, jeńip alsyn.

— Tipti bolmasa, bólip alsyn. Oljabek te óshigip qalypty:

— Bul arada erkek-áıeldigi esep emes. Norma esep! — dedi

Qabysh eshqaısysyna qosylǵan joq. Eshkimge estirtpeı ózine kúbirledi:

— Jalǵyz Arǵynǵa bergenderi nesi!.. Ózimizden eshkimdi tappady ma?

Sabyr tutyp otyrǵan Janbota Aısulýdy serigine alyp shyrqap jibergende bári ańyryp qaldy:

Aýylym eki ózenniń arasynda, Otyrmyz kók Oıyldyń, jaǵasynda: «Jigitti qyz jeńipti» degen atty, Amantaı, uıalsań da alasyń, da.

Aıtyspen jeńe almaısyń, Amantaıym, Jarysta boldy málim barlyq jaıyń, Odan da basyńdy ı, saýǵa sura, Beretin qaıyrshyǵa nanym daıyn.

— Oı, bárekeldi!

— Mine, naǵyz aıtys!

— Janyń bar ma, Amantaı?!.

Kóp delebesi qaıta qozdy. Amantaı óleń bastalǵannan-aq bir jigitti búıirden nuqylap otyr edi, sol jigit baryldaı bastady.

E-e-e-e-eı,

Janbota, seniń ózin. ne dep otyrsyń, Qyzyl tý bizdiń, jaqta turǵan shaqta. Bergish bolsań, bere ber kóringenge, Amantaı barmaıdy saǵan tý surap, Ýa-a-aı:

Qotyr óleń, jurttyń, qytyǵyna tıip, kúlkiden ólip jatyr. Janbota:

Syrtyn, jetisip turǵandaı, ishińdi, sorly, ashasyń. Betke ustary sen bolsa, Jasasyn Taıym, jasasyn, — dedi de óleńin toqtatty.

— Qap. Bar eńbekkúnimdi bersem de, sen qyzǵa bir óleńshi tabarmyn, — dep Amantaı jantaıa ketti.

Ermaǵambet komısıa qaýlysynyń ishinde bolsa da, kóptiń alǵashqy betin kórgende, óz betin kórsete almaı oılanyp otyr edi. Endi sol kóptiń ózi komısıany qostap, Janbota jaqqa shyqqan soń, erkin sóıledi:

— Joldastar, Amantaı taıynshadan bezdi me deımin. Janbotadan taıynsha daýlaımyn dep, shapanǵa boryshty shyqty. Biraq ol boryshty óteýge mursat berelik. Kelesi kúzden qaldyrmasyn.

— Iá, umytýǵa uzaqtaýy jaqsy! — dep kúlip jiberdi Janbota.

— Olaı emes, — dedi Ermaǵambet. — Jer jaqyn bolyp, ekeýińiz bıyl erkin jeńise almadyńyz. Sonsoń, alysqa aıdap otyrmyn. Kelesi kúz jalań sizderdiń emes, bárimizdiń, ásirese «Qurman» kolhozynyń, aldyna taýdaı talap qoıady, — dep qaltasynan bir hat aldy da Shyǵanaqqa usyndy.

— Bul kimnen?

— Úlken kisiden.

— Úlken kisiden? — dep qaıtalap aıtyp, Shyǵanaq qyzaryp ketti. Qýanǵany — uıalǵandaı; salaly saýsaqtary qaltyraǵandaı kórindi kópke. Bári tym-tyrys, hatqa qadaldy.

Oqýshy:

«Shyǵanaq aǵa!

Sizben az sóılessem de, esimde kóp qalypty. Taǵy bir kezdesýge qumar edim. Aýyldy saǵynǵanyńyz ba, qalaı, mashına qolǵa tıisimen Oıylǵa bir-aq tartypsyz, Ýaqa emes, jeńgeı qýansa bolǵany. Mashına qutty bolsyn, qutty bolsyn aıtqansha eki kóship úlgirgen ekensiz. Bul qazaq aǵaıynnyń salty ma, joq, qatygez jerdiń sharty ma, ol arasyn ázir aıta almaımyn. Qaısysy bolsa da zaman jarlyǵyna bas ıýge týra kelip tur. Bıylǵy jyl daıyndyqpen ótti. Aldaǵy jylǵa ne aıtasyz? Basqalar «qatygez» degende, siz — «beregen» degen edińiz sol jerdi. Kelesi kúz nesıege kónetin emes. Beregen jerdiń bereri qansha? Ermaǵambetpen aqyldasyp, oılanyp aıtyńyz. Partıaǵa árkim osyndaı ýáde berip jatyr. Berilgen ýádeni oryndasýǵa men daıyn. Vasılıı Antonov».

Ermaǵambet hatty oqyp bolysymen:

— Bul qaı Antonov, — dedi Amantaı.

— Obkomdaǵy úlken kisiniń ózi, — dep Shyǵanaq saýsaqtaryn shyrtyldata berdi. Oı shaıqap, kózderi oınaqshyp ketti. Temir astaý arnadan terekke tónip, «túbi qandaı» dep turǵan sıaqty. Bir túıilip, bir jadyrap otyryp, sol tereńge súńgip ketkendeı sóz shyqty aýzynan:

Partıaǵa beretin ýáde súıektileý bolý kerek. Egilgen jerdiń aldynan júz, artynan qyryq sentner tary alýǵa men turdym. Asyp ketse aıyptamas eshkim.

Kópshilik jaq ashpady. Qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys. Tabaq-tabaq et qazan mańynda ıirilip qaldy... Álden ýaqytta ár jerden kúńkilder shyqty. Qulaq aıyra almasa da, salqyn lepti júrek sezdi. Eger jańaǵy bir japyraq qaǵaz bolmasa, Shyǵanaqty osy kóp dolydaı soqqaly, ne «dýana» dep aıdar taqqaly tur.

— Osyny oılanyp aıttyńyz ba? — dedi Ermaǵambet. Ózi qatty oılanyp otyryp.

— Oılanyp aıttym, — dedi Shyǵanaq. — Oraldyń Abdýllıni 68 sentner alǵanda, biz júzdi qalaı almaımyz?

— 200 de kóp emes. Biraq ondaı ónimdi jer júzi áli kórgen joq. Uıatty bolmaımyz ba?

— Jer júzin men az bilemin. Oıyldy kóp bilemin. Kórgenimniń bári sıqyr bolmasa, sózime halaıyq sene ber...

— Olaı bolsa men de turdym. Ákelińder etti, — dedi Ermaǵambet. Etke me, myqty sertke me, jabylyp qalǵan kóp qabaǵy qaıta kóterilip sala berdi. Tek Sháńgereıdiń ǵana qurysy jazylyp bitken joq.

— Osynyń aqyry taǵy da malǵa soǵady, — dep bir kúńk etti. Jurt tabaqqa bas qoıyp qabyl-qabylasap jatqanda, onyń aýzy azar qımyldap, qur súlderi otyr. Ár óńeshke bir ógizshe kirip bara jatqandaı, árkimniń aýzyna qadalady. Shyǵanaq sony sezip:

— Je, Sháńgereı, je, — dedi daýystap. — Kók ógizshe túgil, jerdi kótergen kók ógiz de soıylady kezi kelgende...

Jurt kúlip jatyr. Sháńgereı sonda ǵana tabaqqa bas qoıdy.

ALTYNSHY TARAÝ

ALǴASHQY REKORD

I

Qar erı bastaǵan. Jer birese jibıdi, birese qatady. Qarasyn áli keńı qoıǵan joq.

Shyǵanaq qys boıy ózimen-ózi bolyp shyqty. Jer óńdeýge kerek dep qustyń qıyn jınady. Úsh kúnnen beri, ózi ǵana biledi, basqanyń bárinen jasyrady, — bir nársemen áýre.

Aldyńǵy kúni, el jatyp qalǵanda, kempiriniń qasynan urlanyp turyp, dalaǵa shyqty. Aspan bult, kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Qora mańyn túrtpektep júrip, tyǵýly jatqan bir kespekti sopań etkizip sýyryp aldy. Domalatyp barady, domalatyp barady. Eski qoranyń túbindegi eski orǵa ákelip kómdi de, betin bildirmeı tegistep ketti. Tańerteń dáret syndyrǵan kisi bolyp dál sol arada turǵanda, aınyp qalǵan eken. Ótken túni qaıta qoparyp, maıanyń astyna aparyp tyqty. Búgin maıanyń, da bir osaldyǵyn tapqan tárizdi. «Oıylǵa qatqaqpen baryp qaıtamyn» dep tań, atpaı turdy da, kespekti taǵy domalatty. Bul joly qora mańyna jýyǵan joq, tipti aýyldan bezip barady. Kespek bultalaqtap, buryla qashyp qoımaǵan soń eki erneýden qolyn almaı domalatty. Qabyrshaq muz syldyrlasa da, ózi jótelse de bireý sezip qaldy ma dep jaltaqtaıdy. Aýyldyń jel jaǵynda, eki-úsh júz qadamdaı jerdegi qalyń beıitke jetkende demin biraq aldy. Sharshap qalǵan eken, alqynyp otyr. Alqynyp otyryp, aýyl jaqtan shyqqan bir jóteldi baıqaǵan joq. Kespekti orǵa kómdi de, jolynan qalmaı júrip ketti.

Baǵanaǵy jótel tegin bolmady. Bárin kórip turǵan sıaqty. Shyǵanaq ketisimen sýmań etip bir adam jetip keldi. Kelisimen kespekti sýyryp alyp, bu da domalata jóneldi...

Berikke tyǵyp, kóńil demdegen Shyǵanaq, keshke jaqyn Oıyldan qaıtyp kele jatyp jol ústindegi beıitke kóz qyryn tastasa, kespektiń qur orny jatyr. Barmaǵyn myqtap bir tistedi de, qaırylmastan kete bardy. Syrtqa shyqqan ókinish belgisi osy ǵana. «Urlattym» dep Shyǵanaq aıtqan joq. «Urladym» dep eshkim ákep bergen joq. Ury da, urlatýshy da jasyryn, birin-biri bildirmeı izdeýmen boldy. Attan túskennen bastap, aıttaǵan kisideı Shyǵanaq aýyl qydyrdy. Eki kúnde bas suqpaǵan úı qalmady. Biri de izdegen joǵyn aıtpady. «Egin daıyndyǵy» degen syltaýmen keledi de, az áńgimelesip kete barady. Syrtyna shyǵarmasa da, ishinen qan ótip júr. Ózi qara kisi órt sóndirgendeı tútigip ketipti. Ózge túgil óz úıinen jasyrǵan ardaqty kespekti qoıarǵa jer tappaı túnderde domalatqan Shyǵanaq, endi ózi sol kespekteı jaı tappady. Taıaǵyn beline kóldeneń ustap, kórshi aýyldarǵa jaıaý tartty. qarsy aldynda, qannen-qapersiz bir bala keledi. Murnynyń boǵyna aq taryny ılep asap, maljań-maljań kúısep keledi.

— Toqtashy, balam! — dedi Shyǵanaq ótip bara jatyp. — Taryńnan tıtteı bershi.

Bala bir shókim berdi de kete bardy. Shyǵanaq taryny alaqanyna salyp qarap turyp kúlip jiberdi.

— Meniń tarym!

İle keıin qaıtty. Bala belgili. Bara salyp úıin astan-kesten qylýǵa bir loblyp, qaıta basyldy. Óz úıine kelip, úı tóbesine shyqty da, balanyń úıin keshke deıin baqylaýmen boldy. Eshteńe seze almady.

Kún batyp, qas qaraıǵan ýaqyt. Shyǵanaq qara sýdy qarańǵyda jaǵalap, qus atatyn kisishe qamys-qamystyń arasymen buǵyp kelip, dál sol úıdiń jelkesinen tóndi. As pisip, aldyna endi aldy-aý degen kezde terezesinen syǵalady. Eki adam túregelip kúbir-kúbir sóılesip tur. Kim ekeni belgisiz.

— Bilingen kúnde osy úshin meni sottaı ma? — deıdi biri. Ekinshisi:

— Sottamaıdy. Taýyp aldym, — deısiń dep shamǵa eńkeıip shylymyn tutatty. Sol kezde onyń júzin anyq kórgen Shyǵanaq, júregi sý etti.

— Tóken ǵoı mynaý! Bul ıt qaıdan júr?!

Tóken bógelmeı júrip ketti. Ol ketisimen úı adamdary býyn burqyratyp, birdemeni borp-borp urttap jatty.

— Kóje! Ne kóje?! — dep aıyra almaı turǵanda bireýi shashalyp qaldy.

— Tary. Tary kóje. — dedi Shyǵanaq ishinen. — Ittiń balasynyń jaman terezesin julyp alyp kirip baraıyn ba?! — dep taǵy bir loblydy. Biraq urydan tary qymbat. Taryny tabý kerek degen oımen qaıta basyldy. Talaı ýaqyt taýyqsha terip, kezengen jyly tuqymǵa septirmeı altyndaı saqtaǵan aq taryny qylqyp otyrǵandar Shyǵanaqqa qanisherden bir de kem kórinbedi. «isim senimen tússin. Áýeli kespek tabylsyn» dep turǵanda ystyq kójege toıǵan úıdiń daýsy jyrtyq terezeden anyǵyraq estildi. Úı qojasy bolý kerek. Bótelke shamnyń syǵyraıǵan sáýlesimen bet nobaıy azar kórinedi.

— Kete bersem be eken? — dedi, áıeli:

— El jatsyn, — degende, balanyń biri eleń, etti:

— Qaıda barasyń, kóke?

— Eshqaıda barmaımyn, qaraǵym. Toıdyń ba? Jat endi.

Toıdym. Apa, tańerteń taǵy da tary beresiń be? Búgin qarnym ashqan joq.

Berem, — dedi sheshesi. Balasynyń júzi gúl jaınady.

Atyp turyp, sýmkasyn jastyǵynyń astyna ákelip qoıdy da, tompıyp jata qaldy.

Bala kózin jumǵan kezde ákesi áıelimen ashyq sóılesti:

— Uryny qaraqshy urlasa, ýaqa emes. Momyndiki bolsa, ishinen qan ótip otyrǵan shyǵar, á?

— Momyndiki bolsa joqtamaı ma, áli kúnge?

— Joqtaǵansha sol bop jatpasa?

— Endeshe urlap neń bar? Qaıtyp ber tarysyn.

— Bersem berem, tap ıesin.

— Tarynyń býymen abaqtyǵa túser bul qatyn, — dep kúıeýi ornynan turdy. Qolyna kúrek alyp esikten shyqqan kezde, Shyǵanaq qamys arasyna baryp tyǵylyp, baspalap qarap turdy.

Úı qojasy aıaǵyn eppen basyp, tyn, tyńdap, eshteme sezilmegen son,, qora aldyndaǵy kúl tóbesin qopara bastady. Shyǵanaqtyń ishi jylyp ketti. «Kespek úıge qaraı domalaǵanda, tóteden qosylarmyn» dep tur edi. Úıden kúlge qaraı domalaǵanda, tap berip, toqtala qaldy.

— Á-á, jańa kómgeli júrmisiń? Kómip bol...

Kómip bolyp, kóńil jaı tapqan úı ıesi úıine bardy da jatyp qaldy.

Ol ketisimen Shyǵanaq jetip kelgen joq. Kelmeske bekip tur. Yza býyp tunshyǵyp barady. Dereý aqty jasatyp, aýdanǵa shaptyryp, aramdy ornymen qurtyp jibermek. «Bir malymdy urlasa, janyma mundaı batpaǵan bolar edi. Tyrnaqtap jınap, dál kezenip turǵanda kesti qolymdy. Keskeni emeı nemene, tuqym kelispeı, egin kelisken be? İriktep qoıǵan aq marjandy urlaǵany — bar egindi, bar nesibeni urlaǵany. Tipti atsa da raýa eken ózin!...» — dep ashýmen qazandaı kóterildi de, basylyp sala berdi.

— Sap-sap, Shyǵanaq! — dep ózine ózi ishinen. — Osy shirkinniń buryn mundaıy joq edi. Qarny ashqan bolar. Ash qaryn ardy ne qylsyn, aramdy ne qylsyn, bir kún toımasa qyryq kúnniń aqylyn bir-aq jeıdi. Al sonda qaryn nege ashady?.. Joq! Myjı bersin jurt. Saıyp kelgende ury da, belsendi de, úkimet te kináli emes. Tarynyń azdyǵy kináli. Tary kóbeımeı shataq qurymas. Shamań kelse taryny kóbeıt, Shyǵanaq! Qurtpaq túgil qorqytpa, uıaltpa sorlyny. Qalsyn osy arada, — dep kúlden kespekti sýyryp aldy da, ún-tún joq domalata jóneldi...

Ómir boıy sol adamdy eshkimge aıtpastan ketti ol.

Revolúsıa kúnderinen keıin Oıyldyń mazasy ketkeni osy. Saı-jyranyń bári quıyp, Oıyl arnasyn kernese, aǵylǵan adam Oıyl qalasyn kernep ketti. Obkom sekretary, Shyǵanaqsha aıtqanda úlken kisiniń ózi de ushyp kelip qalǵan. Aýdan mekemelerinde bireý ornynan taıyp, bireý sógis alyp, qaısibiri otyryp ta úlgirgen. Aýlaqta jatyp, uzyn arqaý, ken, tusaýǵa úırengen qala qazir tipti shıraq. Aıaq ushynan bılep turǵan sıaqty.

Batysqa qaraı, on, men soldan jarystyra salǵan qyzyl kirpish saraılardyń kók qaqpalary tegis ashyq. Kúndiz-túni aldynan top taraǵan joq. Túıe-túıe, arba-arba qylyp astyqty el áketip jatyr. Alýǵa taǵy kelip jatyr. Qumyrsqanyń ıleýindeı tynymsyz qybyr tolastar emes...

Bul topyr ádette kúzge salym, oraq kezinde ǵana bolatyn. Jan-jaqtan saısha quıyp, osynaý dáý saraılardy toltyratyn. Saraı tolǵanda kóńili tolyp, ár kolhozda bir toı jasalatyn edi. Qazir sol beregen el alǵanyna qatty qynjylyp barady. Ýaqyt az qaldy. Kóktemde kóldeı jumystar jatyr. Sonyń ústine «belsendiler» bergen aqqula beınetke qalaı kúımesin.

Túıe tartynyp qalsa:

— Oı, kórińde ókir... belsendi! — degen daýystar qulaqqa sart-sart urady.

Kók bestimen júgirtip Shyǵanaq keledi. Jol boıy osynyń bárin estip keledi. Talaı sózi aýzyna lyqyp kelse de bógelýge dármen joq. Úlken kisiniń shaqyrýymen keledi.

Qaladan dál shyǵa beriste bir saıdyń ishinde Amantaı men Oljabek kezdesti. Ekeýi de jalań aıaq... Túringen aq baltyr tizeden jerge enip, batpaqqa batqan arbany kóterip jatyr. Oljabek «aýp-aýp» dep áýpildeıdi. Amantaı áldekimdi sybap tur. Qastaryna Shyǵanaq keldi. Oljabekti boqtap tur ma dep óńin sýytyp aldy.

— Assalaýmalıkúm, — dedi Amantaı uıalyńqyrap. Shyǵanaq sálemin alǵan joq.

— Kimdi boqtap tursyń?

— Kimdi bolýshy edi, osy áýrege salǵan belsendilerdi de!

— Oı, anturǵan, — dedi Shyǵanaq óńi jylyp. — Bárimiz kettik qoı ishinde. Men de, sen de belsendi. Tipti, osy jurttyń bári belsendi. Belsendi degen jaqsy sóz. Belsenbese jumys bite me?

— Joq, Shyqa, jalǵan belsendilerdi aıtam.

— Onda atap aıtý kerek.

— Endeshe, jańaǵynyń bárin Erjan men Tókenge baǵyshtadym.

Shyǵanaq attan túsip jatyp kúlip jiberdi.

— Erjanǵa aıtaıyn ba, bálem.

— Tyńdaýǵa shamasy bolsa aıtyńyz.

— Ne bopty oǵan?

— Oıbaı, suramańyz... Sobalań týyp jatyr. Endigi otyryp ta úlgirgen shyǵar.

— Ótirikshiniń quıryǵy bir-aq tutam, — dep Oljabek te yrzalyǵyn bildirip qoıdy. Arbany sazdan shyǵarysqan soń Shyǵanaq kidirmeı júrip ketti.

Qazaqtyń symsyz telegrafy bar kúshimen istep turǵan kez. Tańerteń jınalǵan búro tús aýa azar tarady. Búronyń qaýlysyn el ezi jasap, aldaqashan taratyp jibergen sıaqty. Shyǵanaq raıkomge jetkenshe kim ornynan alyndy, kimge sógis berildi... Bárin bilip keldi. Bárine yrza. Jalǵyz-aq Tókenniń aman qalǵanyna túsinbedi. Ol, bir kezde keıin tartyp qasaryssa, endi aldyn orap bógeıtindi shyǵardy.

— «Osy ıtke osy joly bir tosqyn bolar-aq» dep edi, jylǵa taýyp taǵy da ótip ketti. Raıkomǵa kirip kelse, Antonovtyń oń jaǵynda, Shyǵanaqty madaqtaı sóılep otyr...

— Joǵary shyǵyńyz, Shyqa, — dep Antonov ornynan ushyp turdy.

Qol alysyp jaılasqansha qaljyńdap jatyr. — Bul qalaı, berýdiń ornyna alý boldy ǵoı?

— «Bergen myrza emes, alǵan myrza», — deıdi qazaq. Ala bilgen bere de biler — «Júırik atqa qamshy aýyr» degen de osy qazaq emes pe Bıyl júgiretin jyl. Júgim aýyr demeńizder sońyra.

— Keme qansha úlken bolsa da teńiz kóteredi. Qaıter deısiz.

— Teńiz qansha úlken bolsa da túımedeı temirdi kótermeıdi. Ony da oılańyz.

— Ras, — dedi Shyǵanaq. Shattanyp ketti tipti. — Taýyp aıttyń, úlken kisi. Taýyp tarttyń sol temirdi. Bárin estip qanyp keldim. Ásirese Erjannyń ketkeni durys bolǵan, obqa jyǵatyn edi.

«Bárin estip qanyp keldim» degende obkomnyń sekretary tańdana qarady Shyǵanaqqa. Búro jańa ǵana tarady. Jurt bilip qalǵan. ishinen:

— Munyń jaqsy jaǵy da, jaman jaǵy da bar eken, — dep aıtar sózine týra kóshti. — Hatyńyzdy alǵamyn. Partıanyn, «jylyna 7 — 8 mıllıard put astyq» degen uranyna oblys atynan jaýap jiberildi. Bul ýádeniń oryndalýyna bárimiz jaýapty endi. Taǵy qandaı kómek kerek eken, hal-jaıy qalaı eken bileıin dep shaqyrdym sizdi.

Shyǵanaq biraz oılanyp otyryp qaıyrdy jaýabyn:

— Jan tiri bolsa ýáde birdeme bolar. Kómektesersizder. Biraq men kóp berip, bir ózim qaryq qylamyn degen oıdan aýlaqpyn. Meniń bergenim qansha kóp bolsa da tiske juǵyn ǵana. Eger kópke nusqa bola alsa, sonda qaryq bolamyz. Unasa, osy jónde aıtarym bar azyraq.

— Aıtyńyz.

— Meniń mashınem jańa túsken kelinshek tárizdi osy kezde. Kóremiz dep kelmegeni joq. Sol kelinshek ár aýylda túsip,árkim óz qyzyǵymen bolyp jatsa qaıtedi?

— Eshteme etpeıdi. Endi tórt mashına bermekpiz sol mańǵa. Sizder sonda «bes kelinshek aýyly» atanasyzdar. — Tipti jaqsy eken. Qartaısam da kelinshekti jek kórmeımin, — dep kúlimdep qoıdy Shyǵanaq. — Al, osy Aqtóbeńizdiń ózi keıde mekeden de alystap ketedi. Jaqyndatýǵa bolmaı ma?

— Kóp taryny jetkizýdi qıynsynasyz ǵoı. Partıa men úkimet muny da oılaǵan. Kandyaǵash — Gýrev arasyna temir jol salynady. Aqtóbe men Oıyl arasynda mashına qatynasy kúsheıtiledi. Aspan jolymen Aqtóbeden eki saǵatta keldim. Budan bulaı osy jolmen de baryp turýǵa bolady. Bárinen Oıyldyń óz ishindegi jol qıyn eken. Qyńyr basshylardy ketirdik. Bu da jóndelip qalar.

Shyǵanaq ta tańdana qarady úlken kisige. Oıyndaǵysynyń bárin aıtpastan boljap qoıǵan. Sony degeni shıir bolyp barady.

— Endi aıtpaımyn. Dál ústinen shyǵa berdińiz, — dedi sonsoń.

— Onda men de aıtpaı-aq qoıaıyn. Jańa ǵana birsypyra máseleler sheshilgen edi, siz de ústinen shyǵypsyz.

Bir kúlisip alyp, áńgimeni tyńnan kóterdi. Qatar otyrǵan eki mamanǵa kezek-kezek suraq qoıdy úlken kisi:

— Agronom joldas, myna shalǵa ilimniń qandaı kómegi boldy ?

— Bul kisiniń ishine áli boılaǵanym joq, — dedi Sergeı. Jańadan kelgen jas agronomǵa jyqpaly kóp qatpar sıaqty eken Shyǵanaq. — Ázirge kózim jetkeni bir-aq nárse. Eger osy kisiniń iriktegen tuqymymen aýdandy qamtamasyz etseQ zor tabystyń kilti qolǵa túsken bolar edi.

— Kóbigi joq pa, osy sózdiń?

— Joq. Jalań óz tájirıbem emes, Lysenko joldaspen hat arqyly baılanysym bar. Ol kisi dál osylaı, — dedi.

— Lysenko aıtsa tegin aıtpaıdy, — dep, Antonov Shyǵanaqqa buryldy.

— Qansha tuqym bar?

— Eki-úsh gektarǵa jetedi.

— Baıaǵydan beri jıǵanyń sol-aq pa, shal-aý!

— Aı, úlken kisi-aı, tyrnaýyshtap emes, tyrnaqtap jınaǵan nárse ǵoı ol, — dep kúldi Shyǵanaq. Tez basylyp, Sergeıden kózin almady. — Men osy balaǵa qossheńgel tary bergen jerde-aq kóńilge bir túıip edim. Dán yrzamyn, shyraǵym, ilimmen ákelip qabystyrdyń!

— Al, Tóken joldas, sizdiń kómegińiz?

— Meniki, ózińizge belgili sý jaǵy ǵoı, Vasılıı Antonovıch — dedi Tóken. Arjaǵyn aıtqansha Shyǵanaq qyryndap ketti. "Úlken kisi baıqap qaldy. — Sýdy tilegen jerinen berip jatyrmyn. Sý bıligi Shyǵanaqtyń óz qolynda.

— Ermaǵambet, siz Shyǵanaqpen kezdesip turasyz ba?

— E, kezdesip turamyz.

— Kelgeli neshe ret kezdestińiz?

— Osymen úshinshi ret.

Suraq toqtaldy. Sóz de basyldy. Úı ishi typ-tynysh. Kóshedegi qıqý qulaqqa estilip túr.

Antonov álden ýaqytta, az s.ózin nyq tastap, árqaısysyna teńdeı artty:

— Aýdan jaıynda aıtyldy. Tıisti sharalar da qoldanyldy. Shyǵanaq jaıynda aıtarym: budan bylaı sýǵa baılanysty kedergi bolsa saıası másele retinde qaralady. Agronomdyq járdem Shyǵanaq surasa, eń aldymen berilý kerek. Suramasa tyqpalamaý kerek. Erkine jiberińder, Ermaǵambet joldas! Aqtóbede jatyp Shyǵanaqpen men úsh ret kezdeskende (biri hat arqyly), irgede otyryp sizdiń úsh ret kezdesýińiz qanaǵattandyrmaıdy. Keminde bes kúnde bir kezdesip turyńyz, — dep sózin pyshaq keskendeı qıdy da qosh aıtysyp, kıine bastady.

Shyǵanaq keıinge saqtaǵan sózin úıde aıtýǵa úlgirmegen soń qosa attandy. Ún-tún joq, erip barady. Ýaqyty az, isi tyǵyz jolaýshy ár mınýtty sanap barady.

— Qaıtyńyz, Shyqa! — dedi bir kezde. — Jumys kúni bos ótpesin. Hatty jıi jazyp turyńyz. Budan bylaı baılanysty kúsheıteıik. Qosh! — dep qol usynǵanda Shyǵanaq qolyn bergen joq.

— Dalaǵa kelgendeı bolyp barasyz. Bir maldyń basyn jegizbeı jibermeımin.

Vasılıı Antonovıch jaman qysyldy. Bas jeýge murshasy bar ma. Jyl taǵdyry — kóktem egisti kóńildegideı ótkizýge shyqty. Ár mınýt sanaýly. Týǵan-ósken jeri Atbasar edi. Qazaq tilin, qazaq saltyn qazaqtyń ózinen kem bilmeıtin. Malyn soıyp, qolyn qýsyryp turǵanda qaramaı ketse, ol qazaqtyń betin qaıtyp kórmek? Ásirese Shyǵanaq sıaqty qartty kóndirý de, kóńilin qaldyrý da qıyn.

— Iapyraı, óte asyǵys edim, — dep oılanyp qaldy... Shyǵanaqtyń qazaqshylyǵy dál mundaı degen joq edi.

Ol bárin bile tura:

— E-e-eı, úlken kisi-aı, ómir shirkin asyqpasań da ótedi ǵoı, — dedi. — Aýyryp qalsań qaıtesiń? Keńshilikte árkimniń murshasy bar. Tarshylyqta tap. Búgingi kún erteń qaı¬typ kelmeıdi, tegis qamty bergenin.

Jalpaq tildi qara shal osy sózimen Vasılıı Antonovıchke shalqyǵan kóldeı kórindi. Oıynan bas ta, egis te shyǵyp ketti. Jalpaq tildiń astynan tereń, fılosofıa týyp boılap barady. Sol tereńniń túbine jetkende:

«Keńshilikte árkimniń murshasy bar. Tarshylyqta tap». «Búgingi kún erteń qaıtyp kelmeıdi, tegis qamty bergenin», — degen sózdi taǵy da oqydy.

— Aýyl qansha jer? — dedi sodan keıin.

— Myna dóńniń asty.

— Dál osy dóńniń be?

— Dál osynyń.

— Jaqyn eken, bastańyz onda.

Eshkimge aıtpastan, aerodromǵa soqpastan, ekeýi sol betimen júrip ketti. Oıyldy jaǵalamaı, jalpaq dóńniń ústimen aýylǵa týra tartty. Kók jýsannyń múńkigen ısi muryn jarady. Borpyldaq jerge at aıaǵy shashasynan batyp, sylq-sylq jelip keledi. Jer sabyr, dala keń. Kún qyzýy kemeline áli kelmegen. Shyqańnyń «myna dóńi» jetkizer emes. Osy mańdaǵy eki belgi — shubartyp kórinetin «Aqshataý», qyzyl súıir qum «Barqyn» aldaqashan dóń astynda Qalyp qoıdy. Telegeı teńiz dalada qalqyp barady, qaı qaıdaǵyny aıtyp barady eki adam...

— Bel degenniń beli búkir keletin edi. Mynaý bir jetkizbeıtin jalpaq eken, — dedi bir kezde Vasılıı Antonovıch. Arqa jerine úırengen kózi jýsannan ózge shóbi joq, tańdan jibiter sýy joq, eginsiz, butasyz syrdań dalaǵa toıyp qalypty. Unatpasa da, jamandamady, biraq.

Shel de bolsa shóbi shúıgin, — dep ósken jerin Shyǵanaq maqtady...

Sonaý oıda, oraǵytqan Oıyldyń boıynda qaraýytqan aýyl kórinedi.

— Anaý biteý tamnyń túbi bizdiń aýyl.

— «E-e-e, «dóń asty» otyz-otyz bes kılometrge ketti me?

— Iá, solaı dep júretin. Esebimiz dóń edi ǵoı, bitip keledi.

— Bizdiń jaqtyń jazyǵy jetkizbese, bul jaqtyń dóńi jetkizbeıdi eken.

— Olaı bolsa, jer apshysyn qýyryp alalyq, — dep Shyǵanaq tura shapty. Jaryspasa da qatty shoqyraqqa salyp kele jatqanda, bir qasqyr solbań etip tura jóneldi aldarynan.

— Jolyń boldy, úlken kisi. Qasqyrdyń ózi qatty, joly jumsaq. Qoıannyń joly qatty, ózi jumsaq. Jylan kezdesse tipti jaqsy...

Vasılıı Antonovıch qulaq qoıǵan joq. Ózimen-ózi bolyp keledi. Atqa minbegeli qaı zaman. Eteıip, sháý bolyp qalǵanyn jańa sezdi. Shaýyp kele jatyp sóılespek túgil, yrsyldap azar alady demin. Aýylǵa jaqyndaǵanda:

— Toqtalyq, Shyqa, — dedi. — Et jemesem de sorpa ishkendeı boldym. Raqmet sizge. «Aıama ózińdi» degen Gorkıı de yrza shyǵar endi. Quıymshaǵym qol tıgizbeıdi.

Kúlki úshin aıtylǵan sózge Shyǵanaq qosa kúlse de, qýdalap otyryp Gorkııdiń «ózińdi aıama» degenin jerine jetkizip toqtady. Vasılıı Antonovıch túsindirip bolǵanda aýylǵa da kelip qalyp edi. Jaqyndaǵan saıyn Shyǵanaq qysyla berdi. Úlken kisi kele jatyr. Aýyl habarsyz. Jaıýat jatqan eldiń jaısyz birdemesin kórip qala ma dep qymsynady. Sol qymsynǵanyńdy kórset degendeı qolqa saldy qonaǵy:

— Aýyl meniń keletinimdi bile me?

— Bilmeıdi. Kele me, kelmeı me dep, úıge de aıtpaı ketip edi. Soǵan qysylyńqyrap kelem.

— Qysylmańyz. Bilmegeni jaqsy boldy. Endi eshkim bilmesin. Qolqam sol sizden.

— Ol ne degenińiz, úlken kisi-aý, qalaı jasyram sizdi.

— «Keńshilikte árkimniń murshasy bar», — dedi Vasılıı Antonovıch, Shyǵanaqtyń óz sózin ózine qaıtalap. — Kishkentaıdy árkim jasyrady. Úlkendi jasyra bilý kerek. Úlkeıip baryp sypaıyny kórgenshe, kishireıip baryp shynaıyny kórgim keledi.

Shyǵanaq úlken kisiniń shyn tulǵasyn jańa kórgendeı súısine qarady.

— Tóleýsiz sóz eken. Toqtadym.

At tumsyǵy jampıǵan kirpish úıge kelip tireldi. Qudaıy meımansha attan túsip jatty ekeýi.

* * *

Kún keshkirgen. Úı ishi alakóleńke. Jazy-qysy ashylmaıtyn kishkene tereze jataǵan úıge jaryq ta, aýa da jibermeıdi. Vasılıı Antonovıch esikti ashtyryp, sham jaqtyrdy. Shyǵanaq qonaǵynyń astyna kórpe, basyna jastyq saldy da shyǵyp ketti.

Kishkene shamnyń álsiz jaryǵy úı ishin anyq kórsetpedi. Qabyrǵada berdeńke myltyq, oǵan taıaý áli toqyp bolmaǵan aý kórinedi. Krovat joq, jertósek. qońyrqaı qara ábdireniń ústine jınalǵan kórpe-jastyq. Kóp ustalǵan kóne dombyra jertósektiń bas jaǵynda súıeýli tur.

Vasılıı Antonovıch kózi jantaıyp jatyp osylarǵa ǵana tústi. Astynyń jer ekenin, pol ekenin baıqamap edi. Janbasyna batqan budyrdy basyp baıqasa kirpish. Taqtaı ornyna kirpish tósep, sáki jasapty.

Tapqan aqyl, — dedi ishinen. — Bul jaqta taqtaı qat. Shaldyń shynaıy turmysy osy ǵoı. Sharqyna qaraı durys kelgen bári de.

Daladan Shyǵanaq kirdi. Qara ózek shaqqa saqtaǵan bordaqynyń basyn qıdyryp kirdi. Bul jaqtyń ádeti «soıaıyn ba, soımaıyn ba» degendeı bata surap turmaıdy. Soıǵysy kelse, biraq qyrqady. Vasılıı Antonovıch bata suraýshy bolmaǵan soń «qysylyp qaldy-aý sorly» dep aıap otyr.

— Shyqa, etke meniń tipti zaýqym joq. Et aspasańyz da bolady.

— Sizdiń arqańyzben basqamyz jemeımiz be?

— Otyramyz ba tań atqansha. Ýaqyt az.

— Shaı ishkenshe et te pisip qalady. Eki-aq ireıdi. Toqty eti qazanǵa túsken soń nemene...

Qonaq qoı soıylǵanyn jańa ǵana bildi. Jańa ǵana jaı tapqan kóńildi julqysa engen Amantaı men Janbota bóldi.

— Shyqa, osy qyzdyń qorlyǵyna qashanǵy kónemin men! — dedi Amantaı esikten kire.

— Taǵy da ne bop qaldy?

— Qaırap qoıǵan ketpenniń bárin ózine tańdap alypty. Ber desem, bermeıdi.

— Qaırap ber dep qashan aıttym saǵan. Ketpen ózimdiki. —

— Enshińe tıip pe edi?

— Enshime tıgen. Byltyr biz ustaǵanbyz. Árkim óz saımanyna ne. Bıyl taǵy ustaımyz.

— Boqty ustarsyń. Tapqan ekensiń tegin qaıraqshyny.

— Ustatpassyń. Tapqan ekensiń mondy basty.

— Jaı sóılesińder. Kisi otyr, — dedi Shyǵanaq.

Ekeýi de qonaqty kórip basylyńqyrap qaldy. Kózderi toıǵan sıaqty. Vasılıı Antonovıch eki jastyń minezin qyzyq kórip, aıtystyra túskisi keldi.

— Shyqa, osynyń tóresin men bersem qaıtedi?

— Tipti jaqsy. Kóldeneń kisi kóńilge qaramaıdy.

— Sizder rızasyzdar ma?

— Retine qaraı kóremiz. Aıta berińiz, — dedi Amantaı. Qonaq kóńilinen shyqpasa kónetin túri joq. Shyǵanaq sony sezip aldyn ala qaıyryp tastady:

— Shirkin ne dep tur. Tóreshi seniń retińe qaraı ma?

— Áıtpese sotqarlyǵyn qalaı bildiredi! — dep Janbota kúlip jiberdi. Amantaı taǵy da baılanysa ketti.

— Erkek bolsań, seniń qasyńda men jip ese almaspyn.

— Erkektigińe esiremisiń?

— Esiremin. Soıyl soǵatyn, naıza ustaıtyn erkek.

— Onda ketpendi qaıtesiń? Tóbeleske tur sen.

— Qyzyl taıynshany alǵan soń, ketpennen dándegen ekensiń.

— Dándegenim ras. ishiń kúıse tuz jala. Taıynsham sıyr bop buzaýlaǵaly tur.

— Tym dándeı berme. Óziń de...

Vasılıı Antonovıch eriksiz kúlip jiberdi de basyla qaldy. Shyǵanaq ta myrs etip, Janbotadan uıalǵannan Amantaıdy bir nuqyp qoıdy.

— Anturǵan, jaı sóıle, burqyramaı.

— Qutty, Qubekeńniń qara býyrshyny. Kisi kórse qutyryp ketedi, Shyqa, — dedi Janbota. — Aýzyn býyp, dizerlep tastańyz. Áıtpese jazym qylady bireýdi.

Bári dý kúlgende Amantaıdyń ózi qosa kúle, sóılep jatyr.

— Kóp aýyz birikse, bir aýyz joq bolady. Al, men qoıdym. Qonaǵym, qyzǵa burma biraq. Bul qyz emes. Qyzyl túlki. Otyrǵyzyp ketedi.

— Ádil bolmasqa amalym joq, — dedi Vasılıı Antonovıch. — Tarazysyn jaıyp ólshegeli Shyǵanaq otyr. Qıt etsem túıregeli sender tursyńdar, qos naızany jalaqtatyp. Ekeýińniń jasyń da, sóziń de teń eken. Jynysqa burmalyq. Al, eńbekte qaısyń aǵasyń. Aǵa syılaǵan qazaq balasysyńdar ǵoı.

«Sen aıt, sen aıt» pen Amantaı men Janbota turyp qaldy. Qaısysy aıtsa da qyp-qyzyl daý daıyn edi. Aradan Shyǵanaq aıtty:

— Egestiń dál túıindi jerinen ustadyńyz. Bul ekeýiniń talasy túptep kelgende sol aǵalyq. Qaısysy aǵa ekenin bilmeımiz. Jańa qonysqa keshý kezindegi kúzgi jarystan Janbota ozyp, báıgege bir taıynsha aldy. Jańaǵy «taıynsha» dep turǵandary sol. Al, jyl boıyndaǵy jumys qorytyndysynda Amantaıdyń eńbekkúni kóbirek. Bireýin aǵa qylyp ketińiz, áıtpese maǵan tynyshtyq joq.

Vasılıı Antonovıch at soǵyp, denesi jyrtylǵanyn da, kóktemge baılanysty kóp jumystardy da umytyp ketti. Kókshil kózi kúlimdep, qyzara bórtip, birazǵa deıin úndemedi. Qýanyshy qoınyna syımaı otyr. «...Kolhoz, eńbek — adamdardyń qanyna sińe bastaǵan, — dedi ishinen. — Ketpen talasy: eńbek jarysy. Eńbek jarysy: mártebe, baqyt jarysy. Kóktem egisi qandaı aýyr bolsa da oryndalady eken. OljabeQ Amantaı, Janbotalarǵa qazyq bolyp otyrǵan myna qara shal Aıazbıdiń dál ózi emes pe? Qaırap salsań qara tasty qaq jaratyn aq semser, mynaý turǵan ekeýi emes pe!..» — dep oıyn túıdi de, tórelik aıtty ekeýine:

— Ázirge birińdi aǵa, birińdi ini demeı qoıa turalyq. Osy jyldyń qortyndysynda birge qorytarmyz. Qolaıly ketpenniń bárin ózine jınap alǵan Janbota teris. Qural kolhozdiki bolsa da, qoldanýshy ıe. Bireýdiń saımanyna qyzyǵyp, suramaı alǵysy kelgen Amantaı teris. Durysy: ekeýiń bólip alyńdar.

— Turdym! — dedi Amantaı. Biraq meniń de ketpenderimdi qaırap bersin.

Janbota shydamady:

— Janyńa jaǵar edi-aý, men qaırap otyrsam.

— Árıne jaǵady. Qarymjym bar emes pe?

— Aramter bol degenim joq. Aqylsyz bastyń aıaq basysyn ańdýǵa ýaqytym taǵy joq.

Eges qaıta kóterilip bara jatqanyn kórip, Shyǵanaq basyp tastady:

— Talaspa sen! — dedi Amantaıǵa. — Bireýdiń menshiktengen saımanyna qol salǵanyń úshin aıyptysyń. Qaıraǵanyń sol aıybyna jatady.

— Bári qyzǵa burady. Kesir ekenin qaıdan bilsin, — dep Amantaı ornynan ushyp turdy. Janbota jeńinen tartyp tur-turlap tur: — Júr, bóliseıik.

— Bólisersińder. Otyryńdar, qonaqpen áńgimelesip.

— Áýeli bólisip keleıik. Shóbin jutqyzbaı almasam, sol teń jarymnyń ózinen aırylamyn.

— Arasha yzyńdap, maza bermes bul. Qutylaıyn, — dep Janbota ornynan turdy.

Ekeýi ketken soń, olar týraly Shyǵanaq birsypyra áńgime aıtyp kúldirip otyrdy:

— Osylardyń egesi oıyn-shyn ekenin bilmeı qoıdym. Kúndegisi osy. Anaý bir túnde, japan dalada, shyraljyn arasynda otyr ekeýi. Shirkinder, sonda da aıtysyp jatyr ma eken? — degende, Vasılıı Antonovıch kúlkiden qulap qaldy.

Ońasha qalǵan az ýaqytta úı qojasymen qonaq erkin sóılesip, kóp áńgimeni qamtysa da, osy úıdiń óz ishine soqqan joq. Dastarqan jaıylyp shaıǵa otyrǵanda jańadan segiz adam qosyldy. Aýyl adamdary, úı adamdary qaısy ekeni belgisiz. Qonaq oımen joryp, retin keltire almaǵan soń:

— Siz bala-shaǵalaryńyzben tanystyryńyz, — dedi. Shaǵanaq, kempiri Zárýden bastap, qyzdary — AqjibeQ Aqbalym, ilgek; uldary — Jaqyp, Aıt, Júsip, Shaıqyǵa deıin atap keldi de, shaı quıyp otyrǵan áıelge toqtalmaı, úıde joq balasynan bir-aq shyqty:

Mahmet degen úlkenim oqýda. Injenerlik oqýyn bitirgeli júr.

— Mynalardyń oqýy qalaı?

— Aıtym — zootehnık. Jaqyp 9-klasty bitirdi. Aqbalym 8-klasta edi, oqýdan ketpenge beıim kórinedi. Ekpindi. Ózgesi oqyp jatyr. Urpaqsyz emespin, úlken kisi. Biraq tary da bap tańdaıdy. Osylardyń tárbıesi qıyn ǵoı, — dep túıile toqtady.

Vasılıı Antonovıch onyń, semá tárbıesine úlken mán bergenine túsine otyra, kóńili ataýsyz qalǵan áıelde boldy. Basqalary Shyǵanaqqa bir, qonaqqa bir qarap, ańyryp qaldy. «Úlken kisi» degenge túsinbeı otyr. Qonaqtyń úlken ekenin Shyǵanaq úı ishine de aıtpaǵan. Jurt qatary, óz úıin de bir synatyp alǵysy kelip, «eski dosym» deı salǵan edi. Ańdaýsyzda aıtyp qalǵany esine túsip, bultaqtaı bastady:

— Arqa adamdary súıekti keledi. Bizdeı kún qaqty, ketpen basty ma? Sonsoń úlken kisi dep jatyrmyn.

— Shaı quıyp otyrǵan kisi kim bolady? — dep Vasılıı Antonovıch tikeleı qoıdy suraqty.

— Bu da bir jaqyn adamymyz, — deı saldy Shyǵanaq. Daýysy báseńdep, óńi ózgerińkirep ketti. Áıel de bir qymsynyp qaldy. Qonaq odan ári qazbalaǵan joq. Oılana qarap, ishteı jorydy da atyn surady.

— Atyn aıtpadyńyz ǵoı?

— Eleýsin.

Eleýsin kelindeı alǵan ekinshi áıeli. Jasy qyryqtan asyp ketken. Ótken zamanda qosylýǵa uıalmaǵan Shyǵanaq, qazirgi zamanda aıtýǵa uıaldy. Vasılıı Antonovıch uıattyń ústinen shyqqanyn sezse kerek. Sezgenimdi sezbesin degendeı, qaımaqqa bylǵaǵan tátti talqandy aýzyn toltyra-toltyra asady. Talqan da, jent qylyp qatyrǵan da, ystyq sútte bórtip turǵan da tary. Qonaq pen Shyǵanaqtan ózgesiniń shaıǵa salyp jep otyrǵany da tary. Nan joq. Nandy joqtaǵan jan joq. Sorly tary bárine tótep berip jatyr. Qoradaǵy qazannyń ishine de aýzyn býǵan bir dorba túsip ketken. Dáýde bolsa sol da tary...

— Osynyń ózi tátti me, tátti qylyp turǵan qaımaq pa? — dep qoıady qonaq.

— Ózi tátti, — deıdi Shyǵanaq. — Bul shirkin shaıǵa salsań ári nan, ári sút. Sútke salsań maı. Qurǵaq jeseń sýsyn da, qorek te ózi...

Tary áńgimesi uzaqqa sozyldy. Aýyl adamdary kúndegi ádetinshe birtindep kele berdi. Kelgeni shaıǵa otyra berdi. Bir úlken muryn tar ashylǵan esikten syǵyla kirdi de, ádep saqtap turyp qaldy. Basqa beınesi kórinbese de, tanys murynǵa:

— Kel, Sháńgereı, kel! — dedi Shyǵanaq. Ar jaǵynan ekpindeı kelgen Amantaı men Janbotany da osy muryn bógep qalǵan eken, úsheýi birden kirdi úıge.

Úı ishi adamǵa tolǵan saıyn Shyǵanaqtyń kóńili tolyp, qaljyńmen ilip tastap, bireýdi bireýmen soǵystyryp qalyp otyratyn minezin jańa bastady:

— Bul otyrǵandar kolhozdyń betke shyǵary. Basty adamdarymyzdy óleńmen tanystyratyn ádetimiz bar. Tanystyrshy qonaqqa! — dep bir balaǵa ıek kóterdi. Bala Dombyrany ala salyp, áldekimniń áýenimen, minezimen árqaısysyna bir aýyzdan óleń aıtty. qaı óleń kimge arnalǵanyn jińishke moıny burań etip, megzep qoıǵanda jurt dý kúledi:

Toqpaq muryn Sháńgereı, Kolhozdan bir dán jemeı,

Baıytqansha asyǵad. Kóterseńshi qabaqty, Jalaımyz ba tabaqty? Qur baılyqtan ne shyǵad.

Káribaıdyń kóńili baı, qoı túgili soımaq taı,

Aıtatynym jalǵyz-aq; Sháńgereıdi qasartqan. Bas ornyna jaq tartqan, Tar peıilge bolǵan saq.

Qaryn shirkin jubanar, Janbotajan, bolshy nar, Ókpeleme, Amantaı. Ot janady kózińnen. Artylmas eshkim ózińnen, Ashy-aý tiliń, paı-paı-paı!

Qabysh otyr murt sıpap Sózge taǵy tym qylap, Bárin baıqap kóripti. Unamapty biri de, Jan jımaǵan tiri de Jún-jurqany teripti.

Týlasa taıdan kem emes, Túıebas qylsań, úndemes, Oljabek shirkin áli enjar: Jamalyn oılap ylǵı mas, Jolynda biraq júk qalmas, Oljabek barda ne qam bar.

Qartaıǵanda qurymaı Qos býyryldy butqa urmaı, Shyǵanaq, sen tek otyr. Aqyn tili ashynsa, Ashqan qaryn ashysa, Jep qoıarmyn, dep otyr.

Bireýler qatty-qatty qarqyldap, bireýler aqyryn ǵana yrjıady. Óleńmen japqan aqyn shapany ólshep pishkendeı, qatyp qalypty. Vasılıı Antonovıch súısingeninen:

— Kim shyǵardy muny? — dep Shyǵanaqqa jalt qarady.

— Nurpeıis aqyn. Dám aıdap osy aýylǵa bir kele qalǵan eken. Sháńgereıi bar bolǵyr jaq asyp beripti. Tabaq aldyna kelgende pyshaq alýdyń ornyna dombyrasyn ala salyp, jańaǵy óleńdi qoıa bergeni.

— E, qoıyńyzshy, Shyqa. Bárin qozdyratyn ezińiz, — dedi Sháńgereı, ornynan bir qoparylyp.

— Iapyraý, aqyn tili boı bere me maǵan! Ózimdi de ońdyrǵan joq. Qabyshty tipti ólimshi qyp ketti. Sonda da shydap otyr-aý, shirkin.

Qabysh qurdasy, kolhozda ár jumystyń basyn ustap, birine shydamaı, aqyrynda jún-jurqa, teri-tersek jınaıtyn mekemege agent bop ketken. Biraq úıi osy kolhozda. Ózi osy dýdyń, ishinde. Sózge taryqpaıtyn kisi. Eńbekte kemdigi betine shirkeý bolyp, manadan boı baǵyp otyr edi. Kezi kelip qalǵanda, Shyǵanaqty janbasqa alyp qaldy:

Qos býyryldy parlap jekken saǵan jan ilese me?

Biraq aqyn aıtypty ǵoı, kóp borbaılama.

— «Aıran ishken qutylyp, shelek jalaǵan tutyladynyń» keri keldi. Qoıdym endeshe, — dedi de Shyǵanaq báseńdeı berdi. Vasılıı Antonovıch áli de eshteńe sezbegendeı, sózden sóz týǵyzyp, qyzyqqa batyp otyrǵanda qulaǵyna Amantaı men Janbotanyń áńgimesi shalyndy.

Úlkender yryq bermeı ketken soń, ekeýi shetkerireQ ózara shúńkildesip otyr:

— Qonaqtyń ózi táýir kisi-aý, — deıdi Janbota.

— Kıimin aıtasyń ba, ózin aıtasyń ba?

— Ekeýin de.

— Maǵan aldymen syrty unap tur.

— Saýda oryndarynda isteıtin shyǵar. Buǵaǵy da túsińkirep ketken eken...

Vasılıı Antonovıch odan ári tyńdaı almady, talaı qyzyǵy bar edi. Jymıyp bir kúldi de, tysqa shyqty.

Bul kisiniń ózgeshe bir minezi adamdy erkin sóıletip qoıyp, sabyrmen tyńdaıdy. Kezdeısoq oımen negizgi oıdy aıyryp baryp, óz oıyn aıtady. Sońynan ile shyqqan Shyǵanaqqa jalań egin jaıynda ǵana emes, qoǵam ómirindegi jırenishtiń bárimen de kúresýdi aıta kelip:

— Siz maǵan bir kúndik qaryn azyǵy emes, san kúndik jan azyǵyn berdińiz, — dedi. Raqmet, konsert te ózderińizde eken. Tamaq jesimen júreıin.

— Durys. Ózim aparyp salam.

— Ózińiz aparmańyz. Oljabek qaıda?

— Ol qasqa, tún qatyp tuqym tasyp júr.

— Aýdanda kezdesermin onymen. At jektirińiz, sharshap qalyppyn. Amantaı men Janbota barsyn.

— Durys, — dedi Shyǵanaq taǵy da bir.

Ekeýi úıge endi. Et te pisip tur eken. Tez qamdatyp, jep alǵan soń, Shyǵanaqtyń eki aıaq arbasyna úsh kisi otyryp júrip ketti. Amantaıǵa oryn joq, Quıryǵy ǵana ilikken, Qolynda bojy. Aýyldan shyqpaı-aq:

— Bojyny kezek ustaımyz, — dep Janbotaǵa bir janjaldy eskertip qoıdy. Osydan bastalǵan aıtys Oıylǵa jetkenshe basylmady. Basylyp bara jatsa Vasılıı Antonovıch kótermelep qoıady. Kedir-budyr jol. Qarańǵy tún.

Salǵylasqan til. Qonaqtyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Tyńdap barady, kúlip barady...

Keıin qalǵandar tosyn kelip, tez ketken syıly qonaqty anyqtap bilgenshe asyǵyp, Shyǵanaqty ortaǵa alyp jatyr.

— Úlken kisiniń ózi, — — dedi Shyǵanaq jaı ǵana. Nanaryn da, nanbasyn da bilmeı ańyryp qaldy bári...

III

Mine kóktem. Kepken jerdiń kóni bir jibidi, sary dala baryn jaıyp salyp, saǵym qushyp kúlimdep tur. «Qýratam seni» dep kún kárine mine bastaǵan. «Kógertem seni» dep quraldy kóp attanǵan. Qashan biri jeńgenshe jer betiniń talqany shyqty...

Ózendi jaǵalap agronom Sergeı keledi. Oıyl arnasy sýmen tolsa, onyń, kókiregi oımen toly. Bastyqpaǵan jas maman jarq etip bir kóringenshe asyq. Túse qalyp qamshysymen jer qazady. Shekip-shekip topyraq jeıdi. Qaraıǵan jer kórse qaırylmaı qoıǵan joq. Shıpyń torydan da maza ketti. Bir túsedi, bir minedi. Jyrtylǵan jerdi qur ótkizbeı, kórgeniniń bárin jazyp, qaltasyna salyp barady.

«Qurman» kolhozynyń eginshilerine kelgende Sergeıdiń beli shodyraıyp, basy ımıip, eki tizesi attyń qamyttyǵyna jetken edi.

— Eı, beliń synady! — dedi Amantaı ketip bara jatyp.

— Murnyń buzyldy, beıshara, — dedi Janbota ótip bara jatyp. Odan ári tálkekke ýaqyt az. Ekeýi eki soqanyń basyn ustaǵan, «qaldy-aý, qaldy-aý esil tálkek!» degendeı arttaryna qaraıdy.

Sergeı yrjıyp kúldi de, atqa túzelip otyrdy. Tóken aıtqan eki tenteQ eki salyp ótse de shamdanǵan joq. «Osylar aıta berse eken, aralasa bersem eken. Eldiń tiline, jerine túsinbeı jumystan jemis shyǵar emes», — deıdi ishinen.

Oljabekke kelgende ol oıy ótpeı tur.

Shyǵanaqtan ózgege syr ashpaıtyn OljabeQ agronom keldi-aý degen joq. Bir ıyǵy shapanshań, bir ıyǵy jalańash túzý borozdaǵa túsip alyp, qaıyrylmastan tartyp barady. Qol siltesi, aıaq tastasy ólshep qoıǵandaı, birinen-biri qalyspaıdy, ne ozbaıdy. Seýip barady. Seýip bara jatqany búrkip bara jatqan sıaqty. Sary topyraqtyń betinde shypyrlaǵan aq tary, merýertteı jaınap jatyr...

Sergeı kózine senerin, kóńiline senerin bilmeıdi. Qoldan sepken tuqym mundaı birkelki túskenin kórgen emes. Oljabektiń qoly oǵan mashına sıaqty kórindi. Kóz almaı kele jatyp:

Kúnine qansha sebesiz? — dedi.

Jóndi amandaspaǵan Oljabek jaýapty da tez qaıyrmady. Kózi de, kóńili de aldynda, siltep barady.

Shyǵanaq biledi, — dedi bar bolǵany.

Bir gektarǵa qansha seýip júrsińder?

— Shyǵanaq biledi.

— İle-shala sebesizder me?

— Shyǵanaq biledi.

Sergeı atynyń basyn buryp alyp júrip ketti. Kespe, tentektiń bir túri me? — dep ketti. Oljabek biraq shynyn aıtty. Bir kúni az, bir kúni kóp, bir jerge kóp. bir jerge az, keıde ile-shala, keıde kesheýildep sebedi. Bári Shyǵanaqqa baılanysty. Ol sózin ustatpaıdy. «Jeri biledi, ýaqyty biledi» dep qubyla bergen soń, Oljabek aıtqanyn isteıdi de otyrady.

Shyǵanaqqa kelgende Sergeı aldymen Oljabekti aldy aýyzǵa:

— Shirkinniń sepkishi-aı! Átteń búrokrat. Áıtpese aınalsań da bolar.

— Búrokrat emes, kóńili aýǵanda, kózi eshteńe kórmeıdi onyń, — dedi Shyǵanaq kúlimsirep.

— Joq, kórdi ol meni, kórdi! — dep Sergeı talasyp jatyr.

Biri oqyǵan, biri oqymaǵan eki mamannyń is ústinde kezdeskeni osy. Áńgime áýeli katokten bastaldy. Jańa bitken aǵash katokti atqa jektirip, bir balaǵa mingizdi de, Shyǵanaq júre sóılesti.

— Muny qaıtesiz? — dedi Sergeı.

— Jyrtylǵan jerdi azyraq taptaǵaly baramyn.

— Taptaǵaly?!

— Iá.

— Taptamańyz. Topyraq jumsaq, maıda bolsa, dán erkin ósedi.

— Joq, topyraq tym qopsyp jatsa, arasyna jel kirip, tez kebedi. Tyǵyzdańqyrap tegistese, sý tegis jaıyp, dán tegis ósedi.

Munyńyz ilimge sáıkes kelse ıgi edi.

Onysyn qaıdam, áıteýir egiske sáıkes keledi.

Tuqym seýip, malalap tastaǵan jerge kelgende, Shyǵanaq ,kidirmesten katokti júrgize bastady. «Esil egindi búldirdi-aý» dep Sergeı túr. Katok betin basqandaı qynjylyp Qoıady. Qarsylasýǵa, tipti. toqtatyp qoıýǵa erki bar. Átteń Vasılıı Antonovıch «erkine jiberińder» degen sózinen asa almaıdy. Shyǵanaq ta sol sózdi bel kórip, erkin qımyldaıdy. Sergeı bloknotyna jaza berdi.

— Búrtókeldep jatqan joqpysyń, bala?

— Meni mılısıa deısiz be?

— Seniń de aıtqanyń bolsyn. Osy jaq shetten eki taıaq jerge katok júrgizbeımin. Oraq kezinde kelip kórelik sonan soń.

— Durys, — dedi Sergeı. Teristigine qazirden-aq kózi jetkendeı bop tursa da, talasqan joq. Shalys azý shaldy yrqyna jiberip, alystan tolǵap tartqysy keldi.

— Jol boıy kórip keldim... Tereń jyrtypsyzdar: jıyrma eki santımetr. Jal qalmaǵan. Malalaýy da jaqsy eken... — dep shaldyń isin qostaı kele, bir suraqty berip qaldy:

— Jyrtý men sebýdiń arasyndaǵy merzim saqtala ma?

— Birde saqtalady. Birde oǵan qaramaımyz, — dedi Shyǵanaq. Sergeı buǵan da bir qynjylyp qoıdy.

— Agrotehnıkany eskermegenińiz be, tipti?

— Sonyń ózi topyraqtyń, dánniń babyn tabý emes pe? Sizder keıde kitapty qushaqtap qatyp qalasyzdar. Kún kitaptyń aıtqanymen júre bermeıdi. Keıde amal, keıde jańbyr — sýyq. Mundaı raıda sepkenmen dán bosqa buǵyp jatady. Men, kún qyzýy jerge óte bastaǵanda sebemin. Sonda ile kóteriledi.

Agronom jerdi keptirip ala ma dep qoryqqan eken. Shaldyń oıy odan ári qamtyǵan soń kóńili jaı tapty.

— Bir gektarǵa qansha sebesiz?

— Jerine qaraı.

Shyǵanaq kók bestisin sıpaı qamshylap taǵy da júrip ketti. Shıpyń tory ornynan qozǵalǵansha, jylpyń kók jorǵalap barady. Aldarynda bir top adam, erkek-áıel bop ekige jarylyp, atyz jasap jatyr...

— Shahmat taqtasyna uqsaıdy, — dedi Sergeı kóz almaı qarap kele jatyp. Shyǵanaq túsine qoımaǵan soń anyqtaı tústi. — Qarańyzshy, tipti minsiz jyrtylǵan. Jypyrlaǵan tekshe syzyq. Ár tekshede bir adam. Áıelder jaǵy aq, erkekter jaǵy qara, eki jar bolyp utysyp jatyr...

Shyǵanaq ta kózin qadap keledi. Utystary urysqa bergisiz. Ý-shý. Partorg Káribaı osylardyń arasynda. Eki jaǵyn bitistirip júrgen sıaqty. Biraq «bitimshi» barǵan jaǵy elire túsedi. Sergeı men Shyǵanaq kelgende áıelder shýlap qoıa berdi. Aldymen Shyǵanaqtyń óz áıeli men qyzy aryz qyldy.

— Sháńgereı sýdy analarǵa bermek bopty, — dep Aqbaldyń. aýzy bultıyp tur. Eleýsin erine erkindeý sóıledi:

Erik bermese zveno bop neń bar. Úlken kisiniń sózi qaıda?

Qoı, beker shyǵar, — dedi Shyǵanaq. Basqan bolyp turyp kóterip jiberdi. — Sýdy keıin alý degen qorlyq ta!

— Káribaı ótirik aıta ma?

— Sháńgereıden shyǵady ol.

— Sýdy da aıaıdy ol, Qarymbaı.

— Janbota kelgen soń kórer, janjaldyń ákesin, — dep, bári Sháńgereı sorlynyń shańyn qaǵyp jatyr.

Bular bári bir kolhoz, bir zveno bolǵanymen, eki jik. Áıelder Janbota aıdaǵan jerde, erkekter Amantaı aıdaǵan jerde isteıdi. Sýdy qaı jaǵy buryn alsa, sonyń egisi buryn ónedi. Eginniń shyǵymdylyǵy da sol buryn ónýine, jerdiń sýǵa toıýyna baılanysty. Shyǵanaq osy jaǵynan qamtyǵanda, Káribaı basqa jaǵynan qamtypty. Kimniń ne İstegenin, qalaı istegenin bultartpaı bilmekke, jumysty bólip berip, árkimdi óz jumysyna jaýapty etken. Egin shyqsa da, shyqpasa da, sol adam sońyra kóp aldynda ne jaırańdap, ne qaırańdap bir turýy anyq. Eshkimniń qaırańdaǵysy kelmeıdi, Sháńgereıdiń shańyn qaǵyp jatqany sol. Biraq Sháńgereı jazyqsyz. Bárin «búldirip» júrgen bitimshi Káribaıdyń ózi kórinedi.

— KelistiQ kelistiQ qımyldańdar! — dep daýystap keldi anadaıdan.

Áıelder taǵy da bir shý etti:

— Neni bilip qımyldaımyz?

— Qaıtty ma sózderinen?

— Qaıtty, qaıtty. Qaı jaqtyń atyzy buryn bitse, sol jaq sýdy buryn alady.

— E, báse! Táýekel onda, al, Aqbal, turma! — dedi Shyǵanaq.

Ketpender sart-surt tıip qaldy jerge. Káribaı men Shyǵanaq birine-biri qarap jymyńdasty da kete bardy. Sergeı jańa ǵana sezdi. Bloknotyna «kópshilik jumysy qyzǵan jer. Káribaı jigit» dep jazyp jatyp, «tórt gektarǵa ýdobrenıe» degen sózge kózi tústi.

— Óńdeý joq qoı sizderde? — dedi julyp alǵandaı. Shyǵanaq úndemeıdi. Káribaı kúmiljidi:

— Sonyń ózi daıyn edi. Aqsaqal aınyp turǵany.

— Onsyz egin shyǵymy artpaıdy. Júz sentnerge júz jylda jete almaısyzdar.

— Táýekel! — dedi Shyǵanaq. Agronom sózi áser etpegen tárizdi. Egis dalasyn tinte qarap, ár jerge bir kidiredi.

Úńiledi. Aýzy anda-sanda jybyrlap qoıady. Jaıshylyqta baısaldy, kisige kirimdi adam, qataıyp, qobaljyp ketken. Oıynan shyqpaǵan sezdi tyńdaǵysy da, jaýap bergisi de kelmeıdi. Óz ermegi ózimen.

Sergeı Shyǵanaqty bul qalpynda kórgeni osy. Ózimshildik namysy qozyp keledi. Burynǵy «Altyn shal» endi mysqa aınaldy. Tóken aıtqan «teris azý nadan» ǵylymdy basa kóktep, topas oıyn iske asyrmaq. Aǵa agronommen qalaı-qalaı sóılesedi ózi, — dedi ishinen. Shalmen bet ashýǵa myqtap bekinip, sózdi basqasha saptady:

— Men agrotehnıkany buljytpaı oryndaýdy talap etemin. Katokty toqtatyńyz. Jerdi óńdeý kerek.

— Úlken kisiniń sózi qaıda qalady?

— Ol kisi sizdi qýattaǵanymen, Lysenkoǵa qarsy emes. Agrotehnıka egin kásibiniń bas quraly qazir.

— Lysenkoǵa da, úlken kisige de túsinbeı, meni mensinbeı aıtyp tursyń-aý osy sózdi, balam? — dep Shyǵanaq Sergeıdiń betine jańa týra qarady. Jaqsy kóretin jas mamany shápeter, shaǵyn bolyp qaldy. Tolǵaǵy jetken oıy týar shaǵynda eshtemeni tyńdatqan joq. Jele aıańdap, Amantaıǵa jetkende, túıilgen qabaǵyn jazbastan:

— Toqtat! — dedi borozdany kóre salyp.

Amantaı toqtap tur. Túsine almaı ań-tań. Shyǵanaq atynan túsip, jyrtylǵan jerdiń tereńdigin ólshedi.

— Qaıta jyrt!

— Nege?

— Eki santımetr saıaz alypsyń.

— Aram qatqyr myna ala ógizdiń kesiri. Eshteme etpes dep edim, endigisin tereń alarmyn...

— Joq. Qaıtalamasań bolmaıdy. Sender aýyrlaıdy, ógiz aýyrlaıdy dep Shyǵanaq tuqymdy búldire almaıdy, — dedi de atyna mindi. «Sender» degeni Amantaıdan asyp, Sergeıdiń basyna baryp saq etti. Sergeı biraq aýyrsynbady. Qyshyǵan jerine tıgendeı «durys munysy», — dedi ishinen.

Amantaı jarylǵaly tur. Janbota soqasy zaýlap júrip jatqan soń, qalyp qoıamyn ba dep, jeńilirek alǵan. Endi tipti qalyp qoıatyn boldy. Ala ógizdi ishten bir teýip, soqany amalsyz tereńdetip jatyp, ózimen-ózi sóılesti:

— Osy shal, qutyrar bara-bara!

— Úlken kisini arqa tutady ǵoı.

— Úlken kisimen biz de tanysyp aldyq.

Keıingi sózdi qorazdanyp aıtty. Qorazdanatyn jóni bar. Osydan birer juma buryn Janbota ekeýi Vasılıı Antonovıchty aýylǵa aparyp saldy ǵoı. Aýylda da, jol boıynda Da Vasılıı Antonovıchtyń kim ekenin bilgen joq. Onyń, kózinshe ekeýi saıysyp baqty. Qalaǵa kelip, qoshtasqaly turǵanda Vasılıı Antonovıch bir japyraq qaǵaz jazyp berip:

...Osyny tabys etińizder. At terindik birdeme alarsyzdar, — dedi. Oılamaǵan jerden oralǵan oljaǵa Amantaıdyń ishi jylyp:

— Adresińizdi tastap ketińiz, — degende. «Qurdasynyń» obkom sekretary ekenin bir-aq bildi. Sasyp ta, uıalyp ta qaldy eki jas. At terin alǵaly kooperasıaǵa kelgende, at teri at qunynan asyp ketti. Ekeýi muzdaı kıinip shyqty. Qýanǵannan eski kıimderi sonda umyt qalyp qoıypty. Aýylǵa kelgende, mekeden kelgendeı ekeýin ortaǵa aldy jurt...

— Áttegene-aı, munysyn bilgende ezim ertip aparatyn edim! — dedi Sháńgereı.

Mine, Amantaıdyń qorazdanatyny osydan. Sodan beri bul aýyl jibi túzý, kishipeıil kisi kelse, «osy úlkenderdiń biri emes pe?» dep úńile qaraıtyn. Kóktem kezinde kóp keletin ýákilderdiń biri Sháńgereıge búgin ózgeshe unap, Oıylǵa ózi ertip ketken. Sodan mine jańa qaıtty. Qasynda Tóken bar, ústi-basynda ózgeris joq. Qabaǵy túsip, murny salbyrap ketipti.

— Qaıdan qaıttyńyz, Sháke? — dedi Amantaı.

— Oıyldan.

— Oıyldan?

— Álgi ýákildi aparyp edim. Terimdi tirideı sypyryp alyp, qoıa berdi.

— Ne qyl deıdi?

— Sýarmany elýge jetkiz dep qysady.

— Sony jetkizip tynysh bolsa qaıter edi?

— Shyǵanaq kónip otyr ma!

— Áı, osy shal-aq! — dep Amantaı soqadan basyn kótergende, Shyǵanaqtar Janbotanyń aıdaǵan jerin kórip, beri bettegen edi. Amantaı jalt berdi. — Kún tóbege kelipti ǵoı. Tynystasyn, — dep kólikterin doǵara bastady.

Egis basshylarynyń osy arada basy bir qosyldy. Kóli doǵaryp Janbota da, tuqymyn seýip Oljabek te keldi. Bári tomsara qalypty. Túrtip qalsań tilin salyp alǵaly tur. «Úlken kisiden» olja ornyna sógis alyp qaıtqan Sháńgereı sóıledi aldymen:

— Bizde bilgishter kóp. Árqaısysy bir-bir taý, basyna Shyǵa almaısyń. Úıde otyryp kúpildegende, tóbesinen qus ushyrmaıdy. Al, aýdandy toqtatyp bershi qane! Elý gektarǵa qaıtseń de jetkiz dep jatyr. Osyǵan qasaryspaıyq, shama kelmese kóz kórer dep edim, boldyńdar ma! Terimdi tirideı sylyp alyp qoıa berdi. Kópshilik jumysy nashar, uǵyndyra almadyń kópti deıdi. Bárińniń ata saqal aýzyńa bitken, ne bar uǵynbaıtyn. Úkimet aıtty boldy...

Sháńgereı bárin sharpyǵanda kózdegeni bireý-aq sıaqty edi. Shyǵanaq ta shaıpaý sóıledi:

— E, ne bar shamdanatyn. «Boldy» dep raportyqdy bere ber.

— Boldyryǵaly tur ma? Qyryqtan assa jaýapty emespin dep áýeli qyńyr tartqan siz ǵoı.

— Sóziń semiz bolyp, isiń aryq bolǵansha, isiń semiz bolyp, sóziń aryq bolsyn, — dedi Shyǵanaq. — Kóp egindi kim jek kóredi. Sózben kóbeımeıdi biraq. isińmen kóbeıt. Kúzdigúni jyrtyp tastaýǵa qol bosamady. Endi jyrtýǵa shama kelgenmenen baby kelmeıdi. Kóp salyp az alǵansha, az salyp kóp ala bil. Ótirikshi bolar jaıym joq. «Aldynan júz, artynan qyryq» degen ýáde Moskvaǵa deıin ketti. Sonda men oılap-oılap qyryqqa toqtaǵam. Elýge jetkizseńder nur ústine nur. Biraq osyǵan palýan bolyp shyǵatyn kim? Shyqshy káne! Kóldeneń turyp, qyrqa soq degenge elirmeıdi Shyǵanaq. Basym tazdan aman ázir.

Palýan bolyp eshqaısysy shyǵa almady. Toqyrap turǵanda Sergeı sóıledi:

— Siz sol bergen ýádeńizben bárimizdiń basymyzdy baılap berdińiz. Gektarynan 100 sentner degen — jer júzindik rekord. Agrotehnıkany túbine jete paıdalanǵanda ǵana ol múmkin nárse. Men bala emes. Ǵylymnyń ýákili. Nege tyńdamaısyz aıtqandy? Osyndaı aryq jer, óńdemese semire me?

— Sen, bala, ylǵı meniń osal jaǵymnan shyǵa berdiń. Osy ilim degeniń kitaptyń betinde ǵana ma, joq myna jer betinde de birdeńe qaldy ma?

Oqymaǵan adamnyń aýzynan shyqqan úlken suraqqa Sergeı bógelip qaldy. Jer syry tegis ashyldy, bári kitap betinen tabylady deýge aýzy qalaı barsyn. Ǵylym ýákili bolyp, kitap jastana tura osy dalanyń talaı jumbaǵyn sheshe almaı júr ózi. Sazarǵan sary dalaǵa qarap, talaı telmirgen jas-maman, shaldyń sózine tereń boılap, tańdandy da, «balasy ınjener, estigeni bar ǵoı», — dedi ishinen. Joramaldaýy durys. Biraq tap basa almady.

Shyǵanaq pen Mahmet ákeli-balaly ekeýi, biri kitaptan, biri ómirden uzaq áńgimeler qozǵap, kitap pen ómirdi aralas sapyrǵanda, eki oı birde aralasyp, birde túıirtpektep júretin. Ózi oqı almasa da, ilimdi súıip, balalaryn tegis oqytqan Shyǵanaq, taryǵa kelgende ózin artyǵyraq súıetin minezi erteden bar-dy. «Tary ǵalymy — men» dep jarıalamasa da, meniń aıtqanym bolý kerek degen berik oıyn, qajymas qaırat talaı qıadan shyǵaryp keledi. Búgin, jurtshylyq aldynda sert berip, qıadan shyńǵa shyqqaly turǵanda etekten tartqanǵa shydar emes. «Ustamańdar, mine, shyqtym tuǵyrǵa, mine!» dep julqynyp bara jatqan sıaqty.

Bógelip qalǵan Sergeı Shyǵanaqtyń, bul syryn birsypyra uqsa da, óńdelmegen jerge bitik egin shyqpaıdy, aǵash katok jer búldiredi, degen oıynan qaıtqan joq.

— Ǵylym degenniń ushy-qıyry joq, kete barady, — dedi bir ýaqytta. — Sizdiki biraq tájirıbe egisi emes, belgili ilimge súıengen, belgili mólsherde ónim alatyn josparly egis. Kóp qoldanǵan tásildi siz de qoldanýǵa mindettisiz.

— Úmit artqan balanyń biri ediń, seniń de beliń burańdady ma? — dep Shyǵanaq kók bestini tebinip qalyp, ilgerirek kelip turdy. Qamshyssh kóterip, yqsham saqalyn tutamdap ustap aldy. — Myna saqalǵa aq engenshe, jaq senbeı, sol kóptiń biri bolyp kelgenmin. Endi kópsiz de, kóptiń biri de bolǵym kelmeıdi. Jas ta bolsań aǵa tutaıyn, aıtshy, qane, seniń esebińshe: myna jerge qansha, anaý jerge qansha tuqym kerek? Myna jer neshe sýarǵanda, áne jer neshe sýarǵanda toıady? Tolyq shyqqanda osy jerdiń toqymdaıynda neshe túp, bir túptiń sabaǵy, basy, basynda dáni qansha bolady? Muny bilmeı mólsher aıtý, muny bilmeı aqyl aıtý esýastyń isi.

— Óltirdi-aý, sorlyny! — dep sybyr etip, Janbota kúlip jiberdi.

— Shal ekeýińniń bir shataǵyń bar, — dep Amantaı suq qolyn shoshańdatyp tur.

Sergeıde de, basqalarynda da ún joq. Aýyz tars jabylyp qalǵanda, Tóken yńyrana bastady:

— Eı, Shyǵanaq! Sen qyńq etpes qara nar emes pe eń. Baqyrǵanyń qalaı? Jaz jańa shyqty. Jumys jańa bastaldy. Ege bilseń ýaqyt ta, jer de, sý da jetedi. Sergeı men Sháńgereı úshin emes, halyq úshin, úkimet úshin qasaryspaı kónseń qaıtedi? «Táýekelge mingende aldymda taý tursa da taıynban» deýshi ediń ǵoı. Sol táýekelge taǵy da bir minseń qaıtedi?

Táýekel ógiz emes, qaqpalaýǵa kóne beretin, — dedi de kók bestini borbaıǵa bir kómip, Shyǵanaq júrip ketti.

Káribaı qosa ketti. Basqalary tomsaryp turyp-turyp tarań bastady.

Ońasha oıda qalǵan Sergeıge qaıryla qarap:

— Aıtqanym keldi me? Naǵyz samadýr emes pe? — dedi Tóken qarq-qarq kúlip. Kúlkisi Sergeıge shanshýdaı tıdi.

— Túsinbegensiz. Tereń adam. Boılaý kereQ — dep tyjyrynyp Sergeı qaldy. Tóken kózin qıǵashtaı bir qarady da kete bardy.

Jalǵyz qalǵan jas agronom atynan jańa túsip, qolyna qaǵaz ben avtomat qalamyn aldy.

«Akademıa naýk. Trofım Denısovıch Lysenkoǵa» dep astyn syzdy da, «taǵy da sol mazasyz qart jaıynda...» dep jaza berdi...

Shyǵanaq bul kezde aýylǵa baryp qalǵan. Káribaı anda-sanda betine jalt-jalt qarap otyryp, shal arnasyna túsken kezde:

— Sergeıdiń sóziniń de jany bar ma, qalaı? — dep kúńk etti. Onyń Shyǵanaqtyń ishine enetin jińishke joly osy edi. Shyǵanaq jaýap qaıyrǵan joq. Estimegen kisideı kele jatyr. Esik aldynda turǵan aqsaq shaldan óte berip, qaıta qaıryldy:

— Boqqa shyqqan taryny jeýge bola ma? Molda bolsań osyny aıtyp bershi!

— Qaıta kele halaldyń haram bolatyny da, haramnyń halal bolatyny da bar. Óngen tary árdaıym halal, — dedi aqsaq shal. Kózdi tars jumyp alǵan. Ol kózin ashqansha Shyǵanaq turmady. Nájester úıindisiniń qasyna kelgende:

— Bolmas. Moldaǵa deıin Sergeıdi qostady, — dep kúle qarady Káribaıǵa. — Osynyń ózin jınataryn jınatsam da, jırenip edim. Tájirıbem de joq. Baıqaıyq, bir gektar jer shyǵardym, tóktire berińder... — dedi de júrip ketti.

IV

Kúnqaqty dalada jýsan, mıa, ıtsıgek sıaqty jýan tamyrly shópter ǵana qalypty. Betege, bıdaıyq, shalǵyn emge kerek bolsa tabylmas. Maıda topyraq, usaq qum ystyq kúnde tabanyńdy qarysa, jeldi kúni tynys, tynysyńdy bitep, tunshyqtyra jazdaıdy. Alystan qaraǵanda jadaǵaı dala, taıana kele qumnan quralǵan tóbeshiQ beles bolyp ketedi. Ekinshi jyly osy arany qaıta kórsek ósip qalǵan, ne qalǵan. Qubylympaz bir dúnıe.

Bárinen de Oıyl qubylympaz. Soltústikten ońtústikke qaraı júrgende Oıyldan qutylyp bolmaıdy. Aldyńnan olaı bir, bylaı bir ótip, beti qaısy, arty qaısy ekenin de boljatpaı ketedi. Osal arnany opyryp, beti aýǵan jaqqa qańǵyra bergen soń, jurt osy ózenniń atyn «Oıyl» qoısa kerek.

Oıyl ekeý. Biri ashshy, biri tushshy. Ekeýi qosylǵan qoltyqta sur daladan sýyryla kóterilgen kók jaıqyn kórinedi. Sol jaıqyn ózinen ózgeniń bárin jasyrǵan. Jaqyndaı kele jaıqynnyń ishi zarlap aqqan kók qasqa bulaq bolyp ketedi. Birin jaýyp, birin ashyp, sýmen ilese sýsyldaǵan qyz-kelinshekterdiń, kók ketpeni kúnmen shaǵylysyp jarq-jarq etedi. Ózen jaǵasyndaǵy shoshaıǵan jińishke trýba dir-dir qaǵyp, boz tútindi atqytyp tur. Áldeqaıdan estilgen tynymsyz kúmpil osy trýbkanyń aýzynan shyǵady. Tekesaqal, qaz moıyn, qaýlaǵan kóktiń qaq ortasynda eki adamnyń tóbesi ǵana qyltyldaıdy...

«Jannat» osy ma dep qalasyń. Qysqa moıynnyń qasynda, bıik tarynyń kóleńkesinde kitap oqyp, jantaıyp bir sáýlim jatyr.

Qaıryla bitken uzyn kirpigi kitap betin aýdarǵanda bir kóterilip, aryqqa ǵana qaraıdy. Qarashyǵynan ot jarq etip, qaıta jabylady. Qaıta qadalady. Kún qaqtap, jel jelpigen kúreń júzi birese kúlimdep, birese túneredi. Tary Toǵaıynyń ishinde, qasqa bulaqtardyń arasynda sulap jat¬qan osy sáýlim, aınasy kitap, kóp álemdi kórip jatyr. Kórgenin kóńilge toqyp jatyr...

Qysqa moıynnyń aıaq sheninde, alasurǵan jas jigit ózimen-ózi áýre. Atyzdary sańǵyrap tur. Sý jetkenshe sabyr jetpeı, ketpenimen oınaıdy. Ketpendi shanshyp qoıyp, kesekpen atqylap júr.

— Maǵan tıetin bolsa, tıshi.

— Úshke deıin tıshi, — dep kózdeıdi. Tıse saq-saq kúledi. Tımese:

— Múlt kettim! — dep atqylaı beredi.

Bir kezde ketpendi jyǵyp, qyzdy alyp, kóńili daýalady. Sý áli joq. Atyzǵa bir, aspanǵa bir qarap turyp, qysqa moıyndy órleı jóneldi. Qalyń taryǵa súńgip barady. Anda-sanda qylt etken basy ǵana kórinedi. Tary kisi boıynan asyp ketken. Qyzdyń tusynan kep shyqty bir ýaqytta. Aqyryp ta qaldy, ketpenin ala sala aıqasyp ta qaldy. Buryla aqqan aryq sýyn dereý jónge salyp, qyzǵa tap berdi. Qyz tura qashty. Tura qýdy. Jetkenshe shydamaı, kesekpen atqylap barady. Qoımasyn kórgen soń, qyz taryǵa súńgidi. Jigit te súńgidi. Shabaq qýǵan shortandaı áne jerde bir, mine jerde bir shalyp, qolyna túsire almaı keledi. Aılaly qyz bitik taryny betke serpe qashty. Tary tolqyp, betke uryp, jigitti bógeı beredi. Endi ustadym-aý degen kezde qyz murttaı ushty. Jigit tońqalań asty.

Qulaǵan ekeý emes, tórteý bolyp shyqty.

— Taryny japyryp ketti-aý, taryny! — dep aqyra túregeldi aıaq astynan Shyǵanaq. Qyz ben jigit ekeýi eki jaqqa qashty. Biriniń basyndaǵy oramaly, biriniń kepkisi qalyp qoıdy. Shyǵanaqtyń óz qulaqshyny da ushyp ketken edi. Bas kıimderdi jıystyryp, aldyna salyp qarap tur.

— Mynaý Janbotaniki. Mynaý Amantaıdiki. Soqqandardyń jer tappaǵandaı ústimizge kelip qulaýyn. Qıratyp kete jazdaǵan joq pa!

— Bul oıyndary ma, tóbelesi me? — dedi Sergeı, ústiniń topyraǵyn qaǵyp jatyp.

— Oıyndarynyń ózi tóbeleske bergisiz. Ana qyz sýdy joldan buryp alǵan ǵoı...

İstep otyrǵan jumystaryna qaıta kiristi. Balanyń oıyny tárizdi. Ekeýiniń qolynda eki pyshaq, taryny pyrt-pyrt qyrqyp otyr. Bir metr jerdiń tarysyn qyrqyp alǵan soń ashyqqa shyqty. Shyǵanaq súr shekpendi jaıyp tastap, ekeýlep qolmen úkti.

— Sizdiń shamańyz qansha? Eseptemeı turyp aıta alasyz ba? — dedi Sergeı.

— Eki aıtqandy unatpaıtyn edim, — dep Shyǵanaq jymyńdap qoıdy. — Osy shirkin júzden asyp ketken sıaqty.

— Men, jetse de daýsym qarlyqqansha aıǵaılar edim.

— Onda aıǵaılaı berseń de bolady.

— Kóz jetsin de áýeli.

— Básiń bar ma?

— Sizben talasqym kelmeıdi. Dálelin aıtsańyzshy.

— Dáleli kóp qoı munyń, — dep alyp, Shyǵanaq áńgimeni áriden qozǵady. — Tuqym sebilgen soń úsh kúnnen keıin dán tegis jer betine shyqty. Osynyń ózi jaqsylyqtyń bir belgisi. Sodan bastap shyqqan dándi mápeleı berdik. Egin jaýy — aram shóp. Shóp jerdiń óz balasy, egin ógeı balasy. Qaramasań qaǵajý qylady. Meniń zvenom aram shópke pyqpyrttaı tıdi. Kórip otyrsyz, bir tal shóp bar ma, osy eginde?

— Ol endi belgili nárse ǵoı.

— Belgili bolsa da, dándi shópke jegizip, birsypyra jurt shóp orady. Egindi sýarý da belgili. Tarynyń jany sý. Sony bilip istep júr me?

— Siz qalaı sýarasyz?

— Jerge sýdyń tegis jaıylýyn óz kózimmen qadaǵalap otyramyn. Egilgen jerdiń eń azy — alaqandaıy da sýsamaý kerek. Shyǵyr sorlynyń shamasy buǵan keldi me? Mashına ǵana kózdi ashty.

— Neshe dúrkin sýarasyz?

— Sırek sýaryp, bir quıǵanda qaryq qylǵannan jıi-jıi, shaqtap sýarǵan artyq. Shaqtap sýarsań boıyna bappen tarap, úzdiksiz ósedi. Tarynyń bul minezin baıqaǵan soń men tórt ret sýaratyn boldym.

— Merzimderi qandaı sonda?

— Renjiseń de aıtaıyn. Merzimdi buzdym azyraq, — dep Shyǵanaq qarq-qarq kúldi. — Merzimdi sizder tarynyń boıyna qarap belgilepsizder. Ol durys. Biraq oıyna da qaraý kerek emes pe? Boı óskenmen, oı óse bermeıdi. Men sony baıqap, birinshide — bes-alty qulaq shyqqan kezde, ekinshide — tary bas jara bastaǵanda, úshinshide — súttene bastaǵanda, tórtinshide — pisip kele jatqanda sýardym. Sýdy jappaı jibermeı, atyz-atyzben kezek jiberip otyrdyq. Jańaǵy ekeýiniń janjaly sol kezekten shyqqan.

Sergeı bloknotyn janyna jaıyp tastady. Qoly tary úgýden bosamasa da, ara-arasynda bir jazyp qoıady.

— Búrtekeldep otyrǵan joqsyń ba, bala?

— Qoıyńyzshy, men mılısıa ma? — dep shamdanyp qaldy Sergeı, Shyǵanaq jymyń-jymyń etedi.

— Dúrjyǵul, Júsibálilerdiń súıegi shirise de, osy búrtekeli shirimeı-aq qoıdy.

— Munyń endi ósirýin bilgende, orýyn da biletin shyǵarsyz. Pisip qapty ǵoı.

— Áli erterek. Úshten ekisi piskende bytyrlatamyz.

Áńgime bitkenshe tarynyń úgýi de, sanaýy da bitti. Agronom jazyp eseptep jatyr. Shyǵanaq budan buryn talaı ret aýyzsha eseptep, qorytyndysyn shyǵaryp qoıǵan.

— Bir sharshy metr jerde orta eseppen alǵanda úsh júz sabaq. Ár sabaqta eki myń dán bar eken. Men ólshep kele Qoıaıyn, — dep Sergeı atyna júgirdi.

Ol ketken soń Shyǵanaq ornynan turdy. Kóńili demdelgen qart jaı basyp, jan-jaǵyna baıyppen qarap, tary toǵaıynyń ishine qaıta endi. Ózi ósirgen qalyń toǵaı ózin de bir tańdandyrǵan sıaqty. Túbine úńilip, saqalynan sıpap, qaz moıyn taryǵa qaljyńdap qoıady: — Teke saqal jaryqtyq, qyryq, — dep turǵan joqsyń ba?

Súısingen saıyn kóńil tolyp, tolǵan kóńil tereńdeı tústi. Tarylar basyn aýyrlap, bir jaǵyna aýytqyp ketken. Tolyǵa kele qulap qalatyn túri bar. Qulamasa eken dep ár sabaqty bir ustap túzetedi. Túzelmeıdi. Mıllıon sabaqqa tireýish qoıyp taǵy bolmaıdy. «Átteń dúnıe, óse berse, qulaqtar túbinen balapandaı berse» dep qunyǵady, «Qulatpasa, qulatpasa» men bul toǵaıdan shyqty.

Ekinshi toǵaı japyryla qulaǵaly tur.

— Mynaý «aram» neme, qaıtedi janym-aý! — dep basyn shaıqady. Osy «aramdy» kóp aınaldyryp, bir túbin julyp alyp shyqty. Úgip kórip aramdyǵyn tappaǵan soń, adalmen aralastyryp:

— Aıyrshy qane? Aramy qaısy, adaly qaısy! — dep bir ýys taryǵa qadalyp otyr. Aıyra almady. Aıyra almaǵanyna qýanyp ketti.

— At arıdy, jem kerek. Jer arıdy, oǵan mine osy kerek. Sonsoń qulatpasań bolǵany. Kete beredi eken bul! — dep ornynan ushyp turdy. Qýanyshyn aıtqansha asyǵyp, jan-jaǵyna qaraǵanda, kózi Oljabektiń tóbesin shalyp qaldy.

— Áı, OljabeQ beri kel!

Ol saspaı júrip keledi. Kelgenshe tyqyrshyp tur.

— Qashqyn Oljabek. Bas aıaǵyńdy! Tuqymshy OljabeQ sýshy OljabeQ qut OljabeQ bassańshy aıaǵyńdy?

— E, ne boldy?

— Jamal keldi!

— Ah! — dedi Oljabek. Ketpeni qolynan túsip ketti. Aýzy ańqıyp qaldy. — Qaıda?!

— Mine! — dep Shyǵanaq taryny kórsetti. — Esińde me, bul álgi Sergeıdiń boqtyǵyna shyqqan tary. Qulatpaý amalyn tap!

— Tý, shyn eken dep qalsam. Báse. Jamal qaıdan kelsin.

— Jamal seniń ǵana qýanyshyń. Mynaý seniń de, búkil eldiń de qýanyshy, qýanbaısyń ba?

— Osynyń qyzyǵyn el qatary bala-shaǵam kórse, qýanbaq túgil jarylyp keter em. Jıǵanda ıe joq, dalbasa bir dúnıe de bizdiki.

Qaıǵysyn syrtyna kóp shyǵarmaıtyn Oljabek qamyǵyp tur. Elden ketti, el tapty. Eńbek etti, mal tapty. Jamaldaı biraq jar tappady. Eńbekkúnge tıgen toqsan put tarynyń mini quramaı bireýdiń úıinde, báıgege alǵan qyzyl taıynsha sıyr bolyp bireýdiń qolynda, úlken kisiden kıim almaı, surap alǵan kezdemesi bireýdiń ábdiresinde — bári Jamalǵa, Saǵyntaıǵa saqtaýly. Mynaý bitik eginnen tıetin mol úlesin qaıda qoıaryn da bilmeıdi. Opyryp isteı beredi. Dúnıe jıyla beredi. Osy kim úshin? Qaıda qalady? — Dep keıde ishinen tynady. Jamalym, Saǵyntaıym she! — dep týlaıdy júrek. Kútedi, kelmeıdi. izdeıdi, taba almaıdy. Týlaǵan júrek jýasyp, sol kezde Oljabektiń ıyǵy salbyrap ketedi.

Kóp adam mahabbatyn qolǵa alyp, aıǵaılap júr. Maqtana ma, saýdalaı ma? Túsinbeıdi Oljabek. Óziniki júrek basynda, ózi ǵana biledi. Júrek ólgende birge óledi. Osyny eń jaqyny Shyǵanaq ta abaılamapty.

— Úılenseńshi. Tuǵyrdan túsip tursyń ba! — dedi Shyǵanaq kóńilin kótermekke.

— Úılený ońaı. Úılesý qıyn, — dedi Oljabek kúrsinip. — Jamaldaı jan kezdese bere me!

— Jamalyń sulý ǵoı sirá, qoımaısyń?

— Áı, Shyǵanaq-aı, syrtyn aıtqansha, ishin aıtsańshy. Aýzyndaǵysyn jyryp beretin edi maǵan. Meniń óksheme qadalǵan shógirdi, óz mańdaıyna qadalsa eken deýshi edi. Bet jyrtqan pende emes. Oıyńdy aıtqyzbaı tabatyn. Bar men joqqa birdeı shydaıtyn. Sýyńdy sút qylyp otyratyn áıelim de, aqylshym da edi ǵoı, ol beıshara! Umytaıyn-aq deımin-aý, umyta almaımyn, tipti. Kúder úzgenshe kóńilim jatqa qarar emes, kóz aldymda elesteıdi de turady. Óligin kórsem arman ne! Jer shetine jaıaý izdep barar em. Tym bolmasa molasyn da qushpadym.

Oljabektiń kózinen merýertteı eki jas domalap ketti. Bir kezde týyp-ósken elden, kindik kesken jerden ketken, emendeı qaıyspaıtyn Oljabekti mahabbat tal shybyqtaı búraip-burap jiberdi.

Kart Shyǵanaq ańyryp otyryp qaldy. Az sóılep, kóp isteıtin, kóp túıip, az sheshetin tuıyq jannyń syry teńizdeı tereń kórindi oǵan.

— Súıseń osylaı súı! — dedi álden ýaqytta. — Taýyqsha shapyr-shupyr bola qalyp, betimen kete barsa, sol taýyqtan adamnyń nesi artyq. Shapyr-shupyrdy aıýan da biledi. Ystyq-sýyqqa, ash-toqqa, qýanysh-qaıǵyǵa, aqylǵa ortaqtasa bilgendi aıt. Súıgen júrek sonyń bárine kónedi. qalǵan júrek qıt etse aını qalady. Sen kelgeli Aıymkúl Úsh baıǵa shyqty. Erǵalı úshti tastap, tórtinshi alǵaly júr.

Kóktem jylynda bir-aq keledi. Paıdalana bilseń jyldyǵyńdy bir-aq beredi. Taý buzylady. Berik kóńil buzylmaıdy. Beriktigińe sensem de, jumsaqtyǵyńdy joqtaýshy em. ı da tabyldy. Jamal da tabylar. Qaıǵyrma, dos. Dúnıe degen shirkinniń táttisine túshirkenip, ashysyna ashyrqanbasa, adam sorly ne kórdim dep ketedi. «Aıama ózińdi. er júzindegi eń kórkem, eń aıbyndy qasıet osy,» — depti

Maksım degen jazýshy. Mundaıda ózińdi aıamaǵaısyń. Aıadyń-aq, erı bastaısyń...

Vasılıı Antonovıchten estigen Gorkııdiń osy sózin Shyǵanaq óz oıynyń petýesi esebinde aıtty. Mahambet, Shernıaz, sıaqtylardy kóp biletin quıma qulaq qart tir- shilik eńbek kúresinde jańa qural tapqan sıaqty. Qamyqqan Oljabekti qataıtqandaı, Gorkııge ishinen taǵy da bir den qoıyp, tolyqsyp otyrǵanda, qylt etken eki adamnyń basyn kózi shalyp qaldy. Júregi selt etip, qapelimde denesi muzdap ketti. Kórmeımin, oılamaımyn dese de, egin ishinen qyltıǵan eki bas oıynan shyǵar emes.

Onyń biri — jaqsy kóretin óz qyzy Aqbal. qasyndaǵysy — kórshi kolhozdaǵy Qashqynnyń uly. Qashqyn Shyǵanaqtaı bolmasa da, bolamyn dep alasuryp júr. Sózin de, isin de artyq ólshep, kem pishetin urt minezi bar. Keıde qarap júrip Shyǵanaqpen shatasyp qalady. Sonyń bárin keshirse de, Qashqynnyń Tókenmen jaqyn júrgenin jaqtyrmaıdy Shyǵanaq.

Eki jas oǵan qaramapty. Qashqynnyń balasy qyryndap kele beredi. «Osy nege kele beredi?» dep Shyǵanaq Eleýsinge bir ret túıile qaraǵan da bolatyn. Erin qabaǵynan tanıtyn Eleýsin, bul joly tanymady ma, tanysa da Aqbalǵa tanyta almady ma, kózge taǵy tústi.

Shyǵanaq «bul qalaı? dep oılanyp otyr. Úı ishinde alalyq kezdeskeni osy. Oıyn aıtqyzbaı biletin áıeli men balasy jat minez shyǵardy. Nege shyǵardy? Ejikteı kele Shyǵanaq taǵy da mahabbatqa tireldi. Kári júrek ótken kúnderdi súzip kelip, «súıgen bolsa, sóz ótpeıdi. Sura!» — dep tur.

— Aqbal, aı Aqbal! — dedi sonsoń, Shyǵanaq daýystap. Alystan izdegendeı, betin ádeıi basqa jaqqa buryp daýystaǵanda, jaqynnan qylt etip shyǵa keldi Aqbal.

— Aqbaljan, eginińdi aralap júrmisiń? Myna shirkin bárinen asyp barady.

— Osy «aramdy» maǵan orǵyzyńyzshy? — dep kúldi Aqbal.

— Kim orsa da, aqsaq molda adaldap bergen, — dep Shyǵanaq ta kúldi. Aqyryndap attap, balasynyń betin baıqaǵaly keledi.

— Kórshi kolhozdardyń kúıi neshik eken, tildeskeniń bar ma?

Oljabek úndemedi. Aqbal qaıyrdy jaýabyn:

 — Jaman kórinbeıdi.

— Qashqyn shirkinnen ne habar bar?

En, táýiri sol.

Mashına surap júr edi. Onysy ne boldy eken?

— Almaqshy bopty ǵoı.

— E-e, jaqsy bolǵan eken. Menimen kıkiljińi bar edi, kóp kelmeıdi.

— Aradaǵy sez shyǵar.

— Kim biledi eki uryq anturǵandy.

— Aqkóńil kisi ózi.

Sonyń, balasy eshteme isteı me, osy? — dep Shyǵanaq eshteńe sezbegendeı ańqaý qarady Aqbalǵa:

— Eńbekkúni menimen birdeı.

— Jaqsy eken. Tek ákesiniń minezi juqpasyn de.

— Ákesine tipti uqsamaıdy ǵoı, — dedi Aqbal. Shyǵanaq osy arada balasyn uǵynyp jetkendeı boldy.

— Eleýsinge aıtshy, erterek qaıtsyn úıge. Sol anturǵannyń, dám kezegi bar edi...

Aqbal ákesiniń sózine jylyp ketti. Tarynyń tasasyna túskende aıaǵyn júgire basty...

Bul kezde shyn júgiris tary syrtynda, aýyl men eki arada edi. Sergeı úkken tarysyn tarazyǵa ólshegen soń, atyna mine shapty. Ermaǵambet, Káribaı, Sháńgereıler qurǵaqtaǵy egisti kórýge ketken. Solardyń aldynan shyǵyp, bári qosa shaýyp keledi. Qalyń taryǵa tirelgende attarynan túse qalyp, jaıaý júgirdi. Arǵymaq Sergeı eń aldynda, esik pen tórdeı jerdi bir-aq attaıdy.

— Rekord!

— Rekord! — dep, kele Shyǵanaqty kóterip alyp qaqpaqyldaı bastady bári!..

Agronom Sergeı alqynyp turyp qorytyndysyn estirtti:

— Sharshy metr jerde úsh júz sabaq. Ár sabaqta myń jarym, eki myń dán. Júz dán jeti gram. Sonda bir gektardan júz jıyrma bes sentner. Jer júzindik rekord! Eshkim eshýaqytta jetken emes, buǵan!

V

Jer júzi dúńk-dúńk etedi.

— Jer shuraıy bermegendi, qýraǵan dala berdi!

— Ǵalymdar tappaǵandy oqymaǵan dana tapty!.. — dep dúńkildeıdi. Shyǵanaq sózi aýyzdan aýyzǵa, Shyǵanaq sýreti qoldan qolǵa ketti. Ózin birese samolet alyp ushady, birese poezd alyp qashady. Moskva men Almaty qaqpaqyldap, ortadaǵy Aqtóbe alaqanyn jaıyp tur.

Oıyl múlde ańyryp qaldy: Sháńgereı shyj-shyj etedi:

— Jumys istetpedi! Neme kerek osy ahahý! — dese Zárý báıbishe de:

— Shalymyzǵa zar qyldy ǵoı, — dep qostap qoıady, Eleýsinniń qaýpi bárinen zor.

— Shyqańa ıe bol. Tym kótermelep ketti... — dep Amantaı anturǵan qýystandyryp qoıypty.

Shyǵanaq sharshap jatyr. Osynyń bári kóńilinde saırap jatyr. Poezdan túskeli maza joq. Jalańdaǵan kóp tilshi birin jóneltse, biri qaryndashyn sýyryp tura qaldy... Sýretshi degender jan-jaǵynan syrtyldatyp júrgizbeıdi. «Jumysshylarmen dıdarlaspaısyz ba?», «balalar sizge yntyq» edi dep, bireýler úıdi jańa ǵana bosatty, Bárin jóneltip, endi tynyshtyq ala bergende, esikti taǵy qaqty.

— Kirińiz, — dedi Shyǵanaq amalsyzdan.

Kirýshi uzyn boıly, ilmıgen qart eken. Kózinde kózildiriQ qolynda papka. Tili kúrmelińkirep sóıleıdi. Arystaı bop jatqan Oljabekke, tizesin búgip quntıǵan Shyǵanaqqa kezek-kezek qarap turyp:

— Men hýdojnık bolamyn, — dedi de jalma-jan papkasyn aqtara bastady. — Aıypqa buıyrmańyz, joǵaltyp alyppyn. Álgi, tarynyń mamany qaısyńyz bolasyz?

— Ekeýmiz de.

— Qap, jazyp-aq alyp edim...

— Joǵaltpasa qartaıa ma kisi. Neshedesiń, zamandas?

— Alpystamyn. Qarǵys atqyr kárilik qashsań da qoımaıdy.

— Qurdas ekenbiz. Qashyp qaıda baramyz.

— Iapyraı, tappadym. Aty tilimniń ushynda ǵana tur. Álgi eń myqtysy...

— E, ol ana kisi, — dedi Shyǵanaq. Qurdasynyń túrin kórgen soń qaljyńdasqysy keldi azyraq. Oljabek uıyqtap jatyr. Hýdojnık oıata almaı, qaraı beredi.

— Qajet bolsa men oıataıyn.

— Ruqsat etse, sýretin salmaq edim...

— Etetin shyǵar.

Oljabekti oıatyp:

— Myna kisi sýretińdi salǵaly kelipti. Al, sala berińiz, — dedi de Shyǵanaq shyǵyp ketti. Úndemes Oljabekti otyrǵyzyp qoıyp, hýdojnık qolǵa alyp jatyr.

Tynyshtyq izdegen Shyǵanaq joǵarǵy etajǵa shyǵyp, qaltarystaǵy dıvanǵa kelip otyrdy. Qaba saqal, bir shonjar taǵy otyr. Sóz álpeti, bu da yǵyr bolǵanǵa uqsaıdy:

— Osy dań-duńnyń ózi qart kisiniń qoly emes, — deıdi baıaýlap. Shyǵanaqqa aıtpaı, ózine-ózi aıtqan sıaqty. Qaramaıdy, qozǵalmaıdy.

Kárliktiń de babyn tabý qıyn. Qyzý shaqty, top jıyndy kóksep kóıgeı tartqan kókireQ osyndaıda kerden, etip jalt beredi, — dedi Shyǵanaq.

Sol kóńil degenniń ózin erkine jibere berse opqa shyǵady. Onyń ózin tizgindep ustaǵan jón.

E, jiberip-jiberip alǵan jaqsy da. Aryndap maza bere me, áıtpese.

— Aryndaǵannyń bárin kúsh kernep turmaıdy. Sor qysatyny da bolady.

— Sor shyqpaı, baq kelgen be. Shyqsyn sol, qaıta.

— Sordyń bári baq ápermeıdi. Osynyń ózin tereńirek oılasa deımin. Bizde Bekbaý degen bir jigit bar. Qarap otyrǵansha, áńgime bolsyn. Jumystan qalmaıdy. Qara taqtadan túspeıdi. Jalqaý emes, salqam. Bergen saımandy joǵaltady, ne búldiredi. Eń aqyry qamyt baý da shaq kelmedi. Sonyń beınetin, jamanatyn aldymen ózi arqalaıdy. Jurt demalǵan kúnderde de onda tynyshtyq joq. Eń bolmasa kóshede basyn soǵyp jatqany. Arqyraǵanda aıǵyrdan artyq. Sóıtse de úı bola almaı, tabysty mandyta almaı, tapqanyn uqsata almaı keledi. Osynyń ózin, men sorly bilemin. Bul sorǵa baq kelse, baqtyń da qaljyraǵany. Al endi, osynda kóp adam jınalyppyz. Qulaq salsam, jurt bizdi «óńkeı yǵaı men syǵaı» dep júr. Sonyń ishinde men de bolýym kerek. Ózime qaraǵanda osy «yǵaı men syǵaılar» burynǵy sorlylar sıaqty. Mynaý qoldyń turpatyn kóresiz be? — dep qaba saqal qart sózin bóldi de, alaqanyn jaıdy. Saýsaqtary súımendeı, alaqany terilikteı kórindi Shyǵanaqqa. Kústeri qopsyp, qurystary jazyla bastaǵan eken.

— Ashshy ı, qatty qaıystyń istegeni. Osy sorly qol búgin baqqa jetti. Baq degenniń ózi: densaýlyq, janǵan eńbek taǵy. Shyǵanaq dep jurt shýlaıdy. Buryn boldym degender bir bolys elden kóp aspaıtyn. Ol jer júzinen asty Dep estımin. Eńbekti kim istemeı júr. Biraq uqsata bermeıdi. Uqsatsań — baq. Uqsata almasań — sor.

Shyǵanaq qapelimde tosyn qarttyń tulǵasyna ǵana súısingen edi. Endi ishi de myǵym eken dedi. Sózin bappen aıtyp, «osynyń ózin» dep nyqtap qoıǵanda, Oljabektiń ákesime dep qalady. Áńgime eńbekke tirelgen soń shonjar qartpen shúıirkelese sóılesti.

Durys aıtasyz. Baq pen sordyń ákesi eńbek. Bizde de bir Bekbaý bar. Aty Qabysh, — dep Oıylda qalǵan qurdasyn esine túsirdi. — istegeni kóp, uqsatqany joq. Endi jurtta qalǵan jún-jurqany tere bastady. Jurtta jatqan baqty estigen emen. Ol shirkiniń arystannyń aýzynda, shyńyraýdyń túbinde jatady ǵoı. Aıanbaı qımyldap, aılasyń tappasa aldyra ma. Menimen birge Oljabek degen jigit keldi. Sonyń, mańdaıynyń sory týra tórt eli bolatyn. Qazir toǵyz júz eńbekkún tapty. Sor endi mańynan júrip kórsinshi!

— Júrmeıdi! — dedi qaba saqal qart sózdi bólip. — Bizdegi bir sorly áıel júz saýlyqtan júz jetpis bes qozy aldy. Ol da osynda keldi. Kórersiz qazir, hanym sıaqty.

— Ózińizdiki qansha?

— Biz endi qartaıdyq qoı. Jeti júzden asa almadym. Biraq eńbekkúnimiz kúısiz emes. Sizderdiki she?

— Bizdiń eńbekkúnimiz, tipti semiz shyqty bıyl. Gektarynan júz jıyrma bes sentnerge deıin aldyq.

— E-e, Shyǵanaqtyń kolhozynan ekensiz ǵoı.

— Sol Shyǵanaǵyńyz men bolamyn.

Qart basyn kóterip aldy. Kisige týra qaramaıtyn qara kózi Shyǵanaqqa qadalyp qaldy. Ornynan jańa ǵana tebirendi. Úlken qulashyn barynsha jaıyp tur.

— Kel, qushaqtasyp amandasaıyq!

Ekeýi qushaqtasyp jatqanda bir áıel qastaryna kelip tur. Synap turǵany, súısinip turǵany belgisiz. Ezý tartyp kúlgende marjandaı tizilgen aq tisi jarq etti. Móldir kózin kóp qadamaı, qap-qara uzyn kirpigin túsirip jiberdi de, dıvannyń shetin ala otyrdy.

— Osynyń ózi nege turady! — dedi qart, qaıta jaılasqan soń. — Shurqyrasyp qosylǵanǵa eshteńe jetpeıdi!

Typ-tynysh otyrǵan áıeldiń kózinen domalaǵan jas koverkot paltosiniń etegine syrt-syrt tamyp ketti. Áıel sezbegen sıaqty. Óńinde ózgeris joq. TeQ jasty syǵyp qalǵanda ǵana kóz quıryǵyndaǵy ájim anyq kórindi. Óńi synyq, kıimi túzik. Aqsur betiniń dál ushyndaǵy qara meń qarashyqty ózine sýyra tartady. Keń otyryp, qymsynǵan bolady. Jaı otyrǵansyp, bárin baıqap otyr.

Jibek minez, túsi shúıgin áıeldi Shyǵanaq ta baıqap qaldy. Qala adamy, dala adamy ekenin aıyrǵan joq. Aqshyl bette eki taram jol jatyr. Shattyq joly ma, qasiret joly ma? — dep álsin-áli qaraıdy. Tanı almaıdy. Túbit shálisin tamaǵyna oraı baılaǵan. Keń mańdaıy, úlpe buǵaǵy sibirlegen tań sıaqty, aıqyn kórinbeı, aqshyl sáýle ǵana bilinedi. Qozǵalmaıdy. Sóılemeıdi. Ol qozǵalsa qany qyzyp ketkendeı, ol sóılese samal búrkip sepkendeı, Shyǵanaq ańsap otyr.

Qaba saqal qart Shyǵanaqty da, áıeldi de baıqaǵan joq. Tuńǵıyq qarasýdaı túnerip otyryp, jel úrgendeı beti bir jybyr etti:

— Osy, sizdiń jerdiń ózin jaısyz desedi. Bizdiń jaqtyń adamy tura almasa kerek. Sondaı jerden osynsha egin alý ǵalamat bop kórinedi maǵan.

— Jerimiz tym qatygez, tym sarań. Syryn tapsa, odan meırimdi, odan beregen ótpeıdi. Bermes sarań bolmas, suraýy tabylmas. Jurt keıde bilmeı aıtady. Ǵalymdar eń jaqsy dándi bizdiń jerden tapqan. Amerıkaǵa jaıylǵan aq bıdaı bizdiń jerden shyqqan desedi. Jaman jerde jel esken. Jaqsy jerge el kóshken. On eki rý Baıuly, alty arys Aqkete jaılaǵan jer jaman bola ma? Jaqsysyn ala almaı, jamanyn jeńe almaı jatyrmyz ǵoı, áıtpese...

— Áli de múddeń bar ma? — dep qart jýan keýdesin Shyǵanaqqa bura qarady.

— Jetkenimnen jetpegenim kóp sıaqty.

Ekeýi de kilt toqtap, bir oıǵa boılap ketti. Áıel aqyryn ǵana ekeýin kóz quıryǵymen sıpap ótti.

— Tamaqty búgin qaıdan ishesiz, ata? — dedi álden ýaqytta áıel, nazqońyr daýyspen.

Qart jańa ǵana kórdi áıeldi.

— Osynda daıynda, balam. Aıyrmen jeýdiń ózin bile almaı, qolmen jeýge uıalyp, atań qysylyp júr ǵoı, Eki shal erkin otyryp, jıylys ashylǵansha qaýzanyp alaıyq.

Áıel sóz qaıyrmaı turyp ketti. Shyǵanaq bilgenshe asyqty.

— Bul kisi qandaı balańyz?

— Týmaǵan bala. Týǵannan kem emes. Álgi júz saýlyqtan júz jetpis bes qozy alǵan osy kisi.

— Joldasy bar ma, ózi kelisti adam eken.

— Ázir joq.

Shyǵanaq endi Oljabekke alyp bergenshe asyqty. Sózdi Qalaı bastaryn, retin qalaı tabaryn bile almaı tyqyrshyp otyr.

— Shirkin, bizdiń Oljabekke qısyny kelip-aq tur eken, — dedi bir kezde.

— Joq. Kútkeni bar.

Tujyra aıtqan qart sózi Shyǵanaqtyń úmitin short kesti. Jaqsy tús kórip oıanǵandaı, áıel sonda da kóńilinen shyqpaıdy.

— Qutyrdyń ba, Shyǵanaq! Qutyrǵan shyǵarsyń! — Dep Oljabek keledi.

— Nege qutyram, qarap otyryp.

— Bireýdi bosqa áýrelegeniń ne?

— Ózi tilense ustap turasyń ba?

Papkasy býdyrap hýdojnık te jetti. Oljabektiń, bet beınesin salyp qana úlgirgen eken. Tanaýyn áli salyp bolmapty. Sańqıyp tur.

— Shyǵanaq joldas, munyńyz qalaı! Men ıskýsstvonyń adamymyn. Sizdiń beıneńizdi baqı qaldyrmaq edim.

— Qurdas kisi oınaı beredi. Mynanyń tanaýyn kelistirgen ekensiń.

— Áı, qarǵys atqyr kárilik! Qashan keleıin endi?

— Aýzyńnan araq ıisi arylǵanda kel.

Hýdojnık taıyp turdy. Ol ketken soń:

— Úlken sor osy mastyq! — dedi de shonjar qart orny¬nan turdy. — Dam tatyńyzdar. Jol azyǵyn bólip jegen qandaı jaqsy.

«Aýyldyń aldyńǵy adamdary, qosh keldińizder!» degen sóz ár etajǵa, ár qaqpaǵa, kóshe boıyna tegis jazylǵan. Qarasań kóz tunady. Almaty qyzylǵa bólenip, týmen birge tolqyp turǵan tárizdi. Kelgen adamǵa gostınısa lyq toly. Kolhoz qurylysynda ózgeshe kózge túsken óńkeı yǵaı men syǵaılar. Sonyń ishinde bir kezde kolhozdan qashqan Olja¬bek te júr. Ol, osy syı-qurmet, mártebeni kórgen saıyn Jamalyn esine bir alady. «Neden qashyp, nege uryndym?» degen ókinish eki qarttyń sońyn ala úıge engende de qosa enip edi. Ózimen-ózi bolyp tómen qarap otyr.

Qonaqtar kelgende teris qarap, shkaftan dám alyp turǵan jańaǵy áıel eki qolynda eki tárelke, beri burylǵanda qalshıyp qapty. Tárelkeler qolynan túsip ketti. Qara kózi shatynap sharasynan shyǵyp barady.

— Ol-je-ke! — deýge-aq keldi tili.

Oljabektiń de esi shyǵyp ketken.

— Jamal! — degende ashylǵan aýzyn jaba almady.

— Túsim be? Óńim be? Joq, túsim, túsim... qazir oıanyp ketem... — deıdi áıel. Jas balasha aıaǵyn dir-dir basyp jaqyndap keledi. Oljabek ushyp turyp qushaqtaı aldy.

— Jamalym, Jamalym!

— Oljeke, Oljeke!..

ÚSHINSHI BÓLIM

JETİNSHİ TARAÝ

AÝYR KÚNDER

I

Aqyr zamannyń dál ózi sıaqty. Dúnıe astan-kesten. Tynyq muhıt, Muzdy muhıt, Atlantıka taýdaı tolqyndy aspanǵa atyp, qutyryp jatyr. Aspan shashyp, temirden sel quıyp tur. Jer degeniń laýlap janyp barady. Adam qany ózen bop sarqyrap, adam óligi taý-taý bop úıilip qaldy. Jalmaýyz nemis sonda da toıǵan joq. Tajaldaı jalmap keledi. Parıj, Praga, Varshavalardy Balkanymen bir-aq qylqyp, Moskvaǵa jetkende bir yshqynyp tura qaldy.

Evropa syıǵan aýyzǵa Moskva syımaı tur. Dúnıeniń ózgesi dene, Moskva basy. Ony jutsa ne qalady? Áıtse de qandy aýzymen qapsyra tistedi nemis. Yshqynyp kelip tartady. «Ótip kete me kómeıinen, ótip keter me eken!» dep qylp-qylp etedi álem.

— Moskva úshin mal da, jan da fıdá?.. — dep jurt shýlap qoıa berdi.

Shyǵanaq bul kezde óte aýyr halde. Bir kún aýrý, bir kún saý. Biri tán aýrýy — qyltamaq. Biri jan aýrýy — Otanǵa túsken salmaq. Ózi qart adamdy eki aýrý qabattap, júdetip jiberdi. Sonda da jatpady. Belin myqtap býynyp, taıaǵyna taıanyp, jumys basynda bolady. Úsh kúnnen beri aýylǵa qaıtqan joq, Oıylda jatyr. Pochta kontoryndaǵy ońasha radıoǵa qulaǵyn tósep, túnerip otyrǵany.

— Joldastar, — degen ún shyqqanda, onyń kózinen jas birge shyqty. Saǵynǵan daýysty salǵan jerden, buljytpaı tanydy.

Oı, sadaǵań keteıin! — dedi, kúshti qol shapalaq estilgen kezde. — Otannan aıaǵan jan, budan aıaǵan mal ne kerek!

Sóz bitisimen shyǵa jóneldi. Tym asyǵys shyqty. Taıaǵy kontorda qalyp qoıdy. Jebeleı basyp raıkomǵa keledi.

Raıkomnyń tabaldyryǵyn attaı bere-aq:

— Jaz Kremlge! — dedi Ermaǵambetke. — Tary nemistiń kózine qum bop quıylypty. Budan buryn tórt balamdy, eki júz elý put astyǵymdy bergem. Úıde júz put tary, jıyrma myń som aqsha bar, sony taǵy berdim. Aldaǵy jazda gektarynan eki júz sentner tary alamyn. Osylaı dep atap-atap jaz! — dep, qaǵazdy nuqyp-nuqyp qoıdy da, sıpalaqtap jan-jaǵyna qarady.

— Taıaǵym qaıda ketti?

— Taıaqsyz keldińiz.

Taıaǵynyń umyt qalǵanyn jańa ǵana bildi. Oıyndaǵysyn tyqpalata aıtyp, jazdyrysymen ornynan kóterilgende:

— Tura turyńyz, — dedi Ermaǵambet. — Eki júz sentner alam dep saldyńyz ǵoı. Úkimettiń qandaı kómegi kerek?

— Táıiri ne deıdi! Kómek bermese, kómek alatyn shaq pa osy!

Basqa sózge kelmesten shyǵyp ketti. Taıaǵyn baryp alǵan soń, aýylǵa týra tartty.

Tez jetip qaıǵyly aýyldy qýantqaly keledi. Basshy sózine kóńili bir demdelse de, keń dala qapas! sıaqty, boıdy áli serpiltpeıdi. Jaqyn aýyl alys sıaqty, shoqytsa da jetkizbeıdi. Alysta jatqan Moskva kóz aldynda. Moskvany toryǵan nemis júregin top qylyp oıynan bir ketpeıdi. Jol ústindegi júrginshiler qatty júrgizbeı keledi. Báriniń beti kolhozdy qalyń el. Báriniń tasyǵany kempir-shal, qyzyl qaryn jas bala. Jerin, múlkin tastap bosyp shyqqan ýkraın, belorýstardyń bala-shaǵasyn shana-shana qyp kolhozshylar áketip barady.

— Tońyp qalmasyn, úsip qalmasyn, — dep óte shyǵady Shyǵanaq. Demi ishine syımaı kúrsinedi. Yza kernep janyp bara jatqandaı, jaǵasyn sýyq jelge asha túsedi.

Tar joldyń ústinde jalǵyz jortqan bir adam qarsy kezdesti. Bet-aýzy appaq qyraý. Qarańǵy túnde tanyp bol¬maıdy.

— Kimsiń? — dedi Shyǵanaq, úńile berip. Ol yńyranyp dybys bergenshe, oıyndaǵysyn aıtyp tastady. — Basshy sóıledi... Jaqsylyq taıaý.

Kezdesýshige bul sóz áser etpegen tárizdi. O da úńile qarap alyp, shalqıa sóıledi:

— Bıshara, qaltaqtap qaıdan kelesiń?

— Má, saǵan bıshara! — dep Shyǵanaq taıaqpen perip kep jiberdi. Taıaq eki bólindi. At jalyn qushyp júre berdi álgi adam.

Yzaly qart ońasha shyqqan soń ózinen-ózi sóılep kele jatyr:

— E, táıiri senen-aq óldim ǵoı, osy! Qolda doıyr bolmady, ne kerek! — taıaqtyń synyǵyn tastaı berdi jerge.

Kezdesken, belgili Tóken edi. Tóken soǵystan beri Shyǵanaqqa baıaǵysyndaı qomsyna qaraıtyn. Shyǵanaq onysyn elemese de, eletpeı qoımady. «Oıyl jerine ónimdi egin shyqpaıdy» degen sáýegeıligin Shyǵanaq bir emes, úsh ret jer júzindik rekord jasap talqan qylǵan soń, Tóken kúres ádisin ózgertti.

— Osy aýylda kómýli uralar bar... — dep byqsytyp júrdi birdemeni. Onymen eshkim shaýyp kele qoımasa da, jansyz baıqaýshylar bolsa kerek. Shyǵanaq sezip qalyp qatty renjidi. Tóken onymen de qoıǵan joq. Keıingi kezde aıaǵyn kerdeń-kerdeń basatyndy shyǵardy.

— Aty shyǵyp qalǵany bolmasa, Qashqyn, Záýre, Kúlmester onan asyp barady, — dep Shyǵanaqtyń ozyq shákirtterin ózine qarsy shyǵarýdan da oısyz bolǵan joq.

Shyǵanaq osynyń bárin ishine saqtap:

— Taǵy basyndy. «Kúnim týdy» degeni ǵoı, — dep zyǵyrdany qaınap júrgende, Tóken oılamaǵan jerden kezdesti. Qýanyshty habardy elemegeni bylaı tursyn, tym tákabbar sóıledi. Ózi taqaý turǵan qart shydamady, perip jiberdi sonan soń.

Kók atty tanaýlata, qyraýlata kolhozǵa jetkende, kolhoz adamdary jıylyp Shyǵanaqtyń úıinde edi. El jatatyn ýaqyt áldeqashan ótken. Aıtaryn aıtyp bolyp, bári tunjyrap qalypty. Kózderi isken, eńsesi túsken, zildeı qaıǵynyń astynda ýildegen «ýhler» ǵana estiledi.

Shyǵanaq kirip keldi. Bári shý ete tústi:

— Moskvany alǵany ras pa?!

— Beker! Kim aıtady?

— Kim biledi, bir habar aıaq astynan dúńk ete qaldy.

— Sháńgereı, Káribaı, Janbotalar bilýge ketti....

— Bylshyl! Men osy qulaǵymmen Kremldiń qońyraýyn estip keldim.

— Oı, aýzyńnan aınalaıyn!

— Júregimiz jańa ornyna tústi ǵoı.

— Basshy ne dedi! — dep bári Shyǵanaqtyń aýzyna tóndi.

— Jaý kúıreýge jaqyn. Maıdanǵa baryńdy sal, — deıdi

Basshy. Ózi tipti eshteńe sezbegen sıaqty. Baıaǵysyndaı keń. aıylyn da jıatyn emes. Partıa halyqqa senip tur. Báriń ortaǵa salyńdar. Men taǵy da júz put tary, jıyrma myń som aqsha berem.

— Men, bir sıyr.

— Men, otyz put tary.

— Men, bes myń som... — dep árkim áline qaraı júrek súıinshisin shyǵaryp jatyr...

Kópshilik ataryn atap bolǵan soń, Shyǵanaq qoınynan bir býma paket alyp Aqjibekke tastady.

— Alyp qoı, qaraǵym, keıin oqyrmyz. Al endi, sol beretinderińdi osy túnnen bastap jónelte berý kerek. Otyrmańdar! — dedi de áýeli ózi turdy ornynan. — Kempir, sham jaq. Qambaǵa baralyq.

Kópti taratyp, Shyǵanaq qamba ishinde astyq qaptap júrgende Káribaı, Sháńgereı, Janbotalar da jetti alqynyp.

— Oıpyraı, ras pa, Shyqa? — dedi Sháńgereı. Úlken murnynyń ushy qyp-qyzyl, kóziniń sorasy qatyp qapty.

— Ras.

— Ýh, keńirdegimnen bireý qıqyldatyp turǵandaı edi, jańa tynystadym ǵoı.

— Bosatqan joq áli! Kes, sol qoldy, — dep tur partıa. Bir tary — bir oq kórinedi. Taryń bar ma?

— Tabylady. Bir shanany ózim jóneltemin. Kolhozdyń ekinshi qambasyn ashsaq qaıtedi? — dedi Sháńgereı. Sarań Sháńgereı tipti darqan. Káribaı artyn da oılaı sóıledi:

— Bergen jaqsy. Tuqym da, ishermen de qalǵan jaqsy. Baıqańyzdar, soǵys uzaıtyn túri bar ǵoı. Aýdan eshteńe nusqap pa edi, Shyqa? — dep búlk etkende, Shyǵanaq shart etti:

— E, táıiri, seniń-aq nusqaýyń bitpeıdi eken! Surap bergenshe soǵyp ber. Partıadan artyq kim nusqaıdy.

Káribaı dym qoıa qoıdy. Sazaryp turǵan Janbota jańa ǵana til qatty:

— Sizge kezdespedi me Tóken?

— Kezdesti.

— Eshteme aıtpady ma?

— Aıtqandaı bolǵan joq. Salǵan jerden «bıshara», — dedi meni. Men, má bıshara dep salyp qaldym. Taıaq eki bólindi. At jalyn qushyp ketken.

— Jaqsy istegensiz! — dep kúlip jiberdi Janbota.

— Órtep júrgen sol kórinedi.

— Qap! — dedi Shyǵanaq. — Amantaı shirkin, zaryń ótti-aý. Ol ıttiń ǵana balasynyń munysyn bilgende úıinen sýyryp aldyratyn edim.

Janbota da soǵysta júrgen tentek Amantaıdy osy arada esine bir aldy.

— Azamat joq dep basynady ǵoı. Sol áýeıge Amantaısyz da álim keler.

Moskva kómegin tez jiberýge Káribaı, Sháńgereı asyǵyp shyqqanda, Shyǵanaq Janbotany alyp qaldy. Qart adam eki-úsh kúngi údre jumysty elep qalsa kereQ tórt bes qapty toltyrǵannan keıin alqynyp otyr. Qamba ishi tumandap, shynysyz shamnyń álsiz sáýlesi júzin jóndi kórsetpeıdi. Ne aıtady? — dep Janbota telmire kútip tur. Shyǵanaq jýyrda aıtpady.

— Ózderiń jónelte berińder. Men jantaıa turaıyn, — dep astyq jóneltýdi qatyn-balasyna tapsyrdy da, Janbotaǵa ıek kóterdi. — Úıge baralyq.

Úıge kelgen soń da, tósegine kıimsheń jantaıyp, birazǵa deıin úndemeı jatty. Urty ishine enińkirep, bet súıekteri shyǵyńqyrap ketken eken. Murny burynǵysynan úlkendeý kórinedi. «Osy kisi júdep barady-aý!» dedi ishinen Janbota.

— Men búgin orazamdy ashpasam kerek. Kempirdiń qoıǵany bar ma eken? Qarashy, Botajan, — dep Shyǵanaq basyn kóterdi.

Qoıǵany bar eken. Bir súıemdeı pisken qazyny alyp kelip, kúldeı qylyp turady da, Janbota aldyna qoıdy. Shyǵanaq qumarta aýzyna bir salǵan soń tabaqty syrǵytyp jiberdi.

— Botajan, jep qoı mynany

— Jeseńizshi.

— Barmasa qalaı jeıin.

Janbota aıap ketti. Shyǵanaqtyń tamaǵynan ótpegen sary qazyǵa qaraǵysy da kelgen joq.

— Áttegene-aı, Moskvaǵa bara almaı qaldyńyz-aý! — dedi ókinip.

— E-e, shyraǵym-aı! Shyǵanaq qaıda aparsań da myń jasamas. Odan da sol Moskvany oıla. Ol ketse kúnderiń ne bolady? Yzamen aýzymnan bir sóz shyǵyp qaldy. Eki aıtýǵa bolmaıdy. Oljabek malda, Amantaı áskerde. Balalarym áskerde. Káribaı men Sháńgereı at ústinde. Oılap tursam qatyn-qalashtyń arasynda ekeýimiz ǵana qalyppyz.

— Men de áskerge ketem.

— Ketpe sen.

— Ketem, Shyqa. Burynǵydaı naıza emes, oq júreQ aıla eken ǵoı soǵys degen.

— Bárin, ketkende eldi kim asyraıdy? Áskerdi kim asy. raıdy? Soǵys maıdanda ǵana emes, el ishinde de. Aýrý shalǵa bar salmaqty tastap qaıda barasyń?

Janbota oılanyp qaldy. El, maıdan ekeýi bir ekeniń Shyǵanaqtan kem bilmeıdi. Biraq dál qazir jan alqymǵa kelgen shaq. Ne ólip, ne óltirý ǵana qalǵanda, ákesindeı súıkimdi qart erteńgi kúndi oılap turǵan sıaqty.

— Moskvany alyp qoısa da egin sala bermeksiz be?

— Ala almaıdy! Ala almaıdy! — dep Shyǵanaq dáýirleı jónelgende, Janbota eńirep jiberdi.

— Ala almaıdy deısiz, tónip turǵan joq pa?!

Shyǵanaq báseńdep sala berdi. Teris qarap kúıbeńdeıdi.

Bolmaımyn dese de kezine jas tolyp, aýzy kemseńdep ketti. Sóıleıin dese kóńili buzylǵany daýsynan belgili. «Aýylda qalǵan qatyn-bala, kempir-shalǵa qazyq bolyp otyrǵan qart bosasa, basqasy erip ketedi» degen sana ǵana shıratty Shyǵanaqty. «Kúıbeńdegenim osy edi» degendeı, tóseginiń arasynan bir taǵym shek alyp, Janbotaǵa on, qarady.

— Qurysh pa desem, qoǵadaı maırylǵanyń ne, Botajan?

— İshim tolyp ketti.

— Mundaıda kóz jasy kómek emes. Shırap soǵý kereQ — dep, Shyǵanaq Qurmanǵazyny tarta otyryp sóıledi. — Eki talaı kún týdy, balam. Qabyrǵadan qan jaýyp, halqym qalqyp turǵan kez. El — erge, er — elge qaraıdy. Ekeýi de qysyldy. Jasyńnan baptap kelip em, endi tomaǵańdy alyp, jibergeli turmyn. Kórermisiń, kórmespisiń, bilermisiń, bilmespisiń, alpystan asyp kórge aıaq salǵaly turǵanda, sony bir kórgim keledi.

— Aıtyńyz, — dedi irkilmesten Janbota.

— Gektarynan eki júz sentner berem dep, Kremlge hat jazdym. Osy ýádeniń oryndalýyn saǵan artamyn.

Janbota kóp oılandy. Endi maıdanǵa baram deý osy aýyr synnan qashý sıaqty. Shyǵanaqqa jetpesem de taqalǵan shyǵarmyn dep júrgende, sybaǵasyna taýdaı mindet tıdi. Gektarynan osynsha alýǵa múmkin be? — dep kúdiktenedi. Eger qulamasa, alar edim dep qyzyǵady.

— Durys, — dedi álden ýaqytta. — Qulaǵansha men ósireıin, qulatpaý amalyn siz tabyńyz.

Shyǵanaq jymıyp qana kúldi:

— Oǵan da bir amal tabylar, balam.

Úı adamdarynyń ońasha qalǵan bir kezi. Tyrs etken dybys, qybyr etken jan joq. Báriniń de qabaǵy salyńqy, ıyǵy túsińki, zil basqandaı aýyr otyr. Eshqaısysy sóılemeıdi, birin-biri ishten bilip otyrǵan sıaqty. Jalań qabat terezege jýan eli qyraý turyp, kúńgirt sáýle qam kóńildi basa túsipti. Daladaǵy jyndy jel mazaqtaı ma, kúle me, terezeden ysqyryp ketedi...

Shyǵanaq jumýly kózin aqyryn ǵana ashyp, qatyn-balalarynyń betine bir-bir qarady da qaıta jatty. Búl ekinshi ret qaraýy. Eshqaısysy sezgen joq.

Uzyn quıryq qap teser irge jaǵalap júgirip júr. Ony eshkim kórgen joq.

Kezin endi bir ashqanda Shyǵanaq tyshqandy da, kóńilsiz tynyshtyqty da aıdap shyqty.

— Kempir-aı, kempir, kóılegińniń astyna tyshqan endi.

— Ketek! — dep ushyp turdy Zárý. Kóılegin silkilep, týlap júr. Basqalary kúlip jiberdi.

Shyǵanaq Shaıqyny shaqyrdy qasyna. Bes uldan qolda qalǵan kenjesin mańdaıynan súıip, basynan sıpap kóp otyrdy.

— Sen nege tomsyraıdyń, Botam? Aǵalaryń esińe tústi me? Ákeńdi oılaımysyń? Álde, zamandy oılaımysyń? Sen boılaıtyn oı emes qoı biri de.

— Ata, osy nemis qandaı bolady — dedi Shaıqy.

— Nemis pe?.. Nemistiń astyńǵy tisi tanaýyna, ústińgi tisi ıegine jetip turady. Aýzy anaý esikteı. Dál mańdaıynda jalǵyz kózi bar...

— Adam ba ózi?

— Adamnyń azǵyny.

— Oq óte me oǵan?

— Olaı-bulaı oq ótpeıdi. Jabýly temir arbanyń ishinde otyrady.

— Onda qalaı kóredi?

— Jalǵyz kóziniń tusy ashyq.

— Sol tesikten buǵyp baryp, istikpen pisip alsa, óle me?

— Óledi.

Shaıqy qýanyp ketti. Atyp turyp, atasynyń qobdıyn ashyp, istik daıyndaýǵa kiristi. Shyǵanaq taǵy da bir jymıyp, Eleýsindi qolǵa aldy.

— Eleýsin, sen maǵan ókpelep otyrmysyń?

— Iá, sizge ókpeledim.

— Ne jazdym?

— Tórt balany birden jóneltip, ezińiz taǵy jatýdy jıiletip barasyz.

— Balasyz, shalsyz áıelderdiń ne jany otyr eken?

— Táńir salǵan soń shydaıdy da.

— Táńirdiń erkesi sen be ediń? Taǵdyrdan shyǵyp, elden shyǵyp qaıda barmaqsyń! Shydaý kerek.

Eleýsin bir kúrsindi de qoıa qoıdy. Zárý óziniń úndemes minezin berik ustap, tómen qarap jaı otyr. Shyǵanaq kóz qyryn tastap qoıyp:

— Bárińnen osy qara kempir myqty ma deımin, — dedi de, eki qyzyna qarady. — Aqbaljan, Aqjibek qaraǵym, Aıttyń óleńin aıtyńdarshy qosylyp. Sol qurtymdaı neme shymyr bolsa kerek ózi. Mahmet naýqastaý edi. Jatyp qaldy ma bir jerde...

Aqbal men Aqjibek taıana otyryp, Aıttyń óleńin ánge salyp aıtty...

Jan ata, jalǵyz seni tastap baram, Maıdanǵa joldasymdy bastap baram. Qalǵansha qasyq qanym jyǵylmas tý, Sovetsiz basqa ómir maǵan aram. Uıańnan ushyryp en, bes balapan, Kez boldy myna zaman alasapyran.

Yńyranǵan sol uıada. ata, seni, Qyrandaı qanatymen qorǵar balań. Taqqanmyn ósıetińdi tumar qylyp, Baǵyndy maska ornyna aldym kıip, Túskende altyn besiQ el esime, Yzadan ketedi ishim kúıip-kúıip...

— Shymyryn qarashy! — dedi Shyǵanaq súısinip. — Bul qaıdan aqyn bolyp júr?! Naǵashyǵa tartady, sheshege tartady degen beker bolsa kerek. Myna kempirdi ursań da aýzyn ashpaıdy.

— Nege, arǵy teginde bar bilem, — dep Zárý jańa ǵana til qatty. Shyǵanaq qytyǵyna tıe sóıledi:

— Atalaryń onda tym tereńge kómgen eken. Aıt sony qazyp jatty deımisiń. Dáýde bolsa ózimizdiń Telǵaranyń bir jerinen alyp kete barǵan shyǵar.

— Qaıdam? — dedi de ańqaý Zárý úndemes qalpyna qaıta keldi. Eleýsin qaljyńdady:

— Bárin ózińizge tarta beresiz. Ózgemizge eshteńe qaldy ma?

— E, táıiri, adyraıǵan Adaıǵa aqyndyq qona ma. Onyń, aqyly qaı jerinde turady. Tilegeni tóbeles edi, sony apar tórkinińe, nemispen de bir doıyrlasyp kórsin.

Bári dý kúldi. Shyǵanaq Adaıdyń ertedegi odaǵaı minezderin aıtyp kúldire tústi. Óziniń ishi kúlmeı, syrty ǵana kúledi. Eriksiz bireý aıdap salyp otyrǵan sıaqty. Álden ýaqytta:

— Balam, álgi qaǵazdar jatyp qaldy ǵoı, — dedi Aqjibekke. — Oqıyqshy sony.

Ornynan sozalańdap kóterilgende Eleýsin ushyp turyp belbeýin usyndy. Belin berik býynyp stol basyna keldi. Aqjibek hattardy birtindep ashyp oqı bastady:

«Qurmetti Bersıev joldas! Tary rekordyn jasaý kúresindegi tájirıbeńizdi halyqqa keń taratý úshin Búkilodaqtyq aýylsharýashylyq kermesiniń búrosy bir maqala berýińizdi ótinedi...»

— Tiliń qaptal, jete me orysshaǵa? — dedi Shyǵanaq Aqjibekke hatty oqyp bolǵan soń.

— Jetińkiremeıdi. Maqala jazyp ta kórgenim joq.

— Qol qysqalyqtan, til qysqalyq jaman, balam. Úırený kerek. Mahmetim bolmady ǵoı. Sergeıge aıtyp jazdyramyn. Oqı ber.

— Myna hatty Lenın atyndaǵy Búkilodaqtyq aýyl-sharýashylyq Ǵylym Akademıasy jazypty. Asyǵys eki sýretińizdi suraıdy.

— Ony qaıtedi?

— Kitapqa basatyn kórinedi.

— Jiberińder.

«Qurmetti Shyǵanaq joldas! Aldaǵy jazda «tary egisiniń stahanovtyq agrotehnıkasy» degen kınokartına jasalǵaly jatyr. Men sonyń rejıseri edim. Múmkin bolsa kópten kóp ótinemin, myna suraqtarǵa keshiktirmeı jaýap berseńiz eken:

1. Sizderge eń jaqyn temir jol stansıasy qaısy?

2. Ol stansıadan sizdiń kolhoz qansha jer? Nemes barýǵa bolady? Sýsyndy ala júrý kerek pe, jol boıy tabyla ma?

3. Jazǵy egiske qashan shyǵasyzdar? Tarynyń kókteıtin, sý ishetin, oratyn merzimderi qaı kez?

4. Sizdiń tarynyń ábden piskende syrtyna maıy shyǵyp turady degen ras pa? Ras bolsa, aralaǵanda erekshe jumys kıimin ala barý kerek pe?

Osy suraqtarǵa jaýap alysymen kıno jasaýǵa bara beremiz...»

— Átteń, soǵys ýaqyty-aý, áıtpese munymen biraz qaljyńdasýǵa bolady eken, — dedi Shyǵanaq. — Sen jaz. Jaýabyn Aqbal bersin. Maǵan oqyrsyńdar sonan soń.

Aqjibek qalǵan hattardy ishinen oqyp, jaýabyn biraq berdi.

— Bulardyń bári seleksıa stansıalarynan kórinedi. Tájirıbe jasaýǵa tary suraıdy. Tájirıbeńizdi suraıdy.

— Durys! — dep Shyǵanaq ornynan turdy. — Tarysyn qazir jóneltińder. Jańaǵy maqala jazylǵan soń bir-bir danadan jiberemiz.

Úı adamdary árqaısysy óz jumysyna kiristi. Aqbal men Aqjibek tary jóneltýge, Zárý báıbishe as qamdaýǵa shyqty. Eleýsin kúrek alyp dalaǵa barady. Temir istigin sýmańdatyp, Shaıqy da jóneldi. Bárin kózimen uzatyp salyp, ońasha qalǵan Shyǵanaq taıaǵyna súıenip jan-jaǵyna qarap tur. Úıin jańa kórgendeı ár nársege baıyppen qaraıdy. Aqyryn júrip kelip, ilýli turǵan qos aýyzdy aldy. Aldy da qaıta ildi ornyna. Ózi toqyǵan aýǵa kózi tústi. Onyń da qasyna kelip, setinegen jerin taıaǵynyń ushymen túrtti de júre berdi. Shkaf ishinde, pisken qarta tur. Biraz qarap turdy da, shkafty jaba saldy. Túgeldep shyqty ma bárin, túńilip shyqty ma bárinen, qara shal túnergen bulttaı tór aldyna kelip, salmaǵyn sala turǵanda, tal taıaǵy maıysyp, kirpikteri qabysyp ketti. Uıqy ma, oı ma, áıteýir kózi jumýly, ishine ǵana úńilgen kezi edi. Kóp keshikpeı jalt etti kózi. «Ýh» boldy shyqqan úni:

— Darıǵa, shattana bir kúlsem, shartıa bir toısam, jalǵanda armanym joq sıaqty! Jazylǵan bar ma osy aýrýdan?! Habar qaıda Moskvadan?! Arman. Arman. Jetkenimnen jetpegenim kóp eken.

Aldyń aran, artyń taıǵaq keń dúnıe-aı, munsha sulý bolarmysyń! Qýraǵan kári de, baldyr jas ta saǵan qumar. Shirkin arman! Shattana bir kúlsem, shartıa bir toısam, jalǵanda armanym joq sıaqty. Jazylǵan bar ma osydan? Habar qaıda Moskvadan? — dep japadan jalǵyz kúńirenip turǵanda, qatyn-balalary úıge dúrlige kirdi.

— Telegramma!..

— Stalınnen!..

— Stalınnen telegramma!..

Aqjibektiń qolymen daýysy birden dirildep, qolyndaǵy qaǵazdy oqı bastady. Basqasy tyrp etpeı tónip qaldy.

«Qazaq respýblıkasy. Aqtóbe oblysy, Oıyl aýdany, «Qurman» kolhozy. Zveno bastyǵy Bersıev Shyǵanaq joldasqa!

«Qyzyl armıaǵa istegen qamqorlyǵyńyz úshin, Bersıev joldas, sizge raqmet. Bizdiń armıany eshbir kúsh jeńe almaıdy.

Kóp jasap, jańa tabystarǵa jetýińizge tilektespin. Sálemimdi qabyl etińiz.

Stalın.»

Oqı almasa da, Shyǵanaq telegrammany óz qolyna alyp, árli-berli qarap turdy da, Aqjibekke burynǵysyndaı «saqtap qoı» demesten, óziniń tós qaltasyna saldy. Shyǵyp ketetindeı túbine aparyp, túımesin myqtap salyp, qaltany syrtynan basyp-basyp qoıady. Sóılemeıdi. Alasurǵan kóńildiń áýenimen biraz aýytqyp turǵan soń:

— Men atqa minem! — dep shyǵyp ketti.

Qorada turǵan kók atqa mine salyp, aldymen Janbota, Káribaı, Sháńgereılerdi qýantty. Qýanysh «Qurmanǵa» syımaǵan soń endi «Kemershınge» tartyp barady. «Kemershınde» Záýre, arjaǵynda qonystas otyrǵan «Qarakólde». Kúlmes, oń búıirde bolashaq qudasy Qashqyn bar. Úsheýi de Shyǵanaqqa ilese shyqqan taryshylar. Árqaısysynda bir-bir mashına. Jaz qashan shyǵady dep alaqanyna túkirip tur.

Qatty júrip Shyǵanaq jetkende, Kúlmes osy aýylda eken. Záýre ekeýi qoranyń qabyrǵasyna súıenip, ún-tún joq sileıip qalypty. Záýre sylbyr júrip kelip Shyǵanaqtyń atyn ustady. Solǵyn amandasyp, úıge engen soń burynǵydaı samaýrynǵa júgirgen joq. Sarǵylt betiniń túgi shyǵyńqyrap, sazaryp otyryp:

— Ne oılap jatyrsyzdar? — dedi.

— Ne oılaımyz? — dep Shyǵanaq taıaǵyn bir qozǵap Qoıdy. — Kólikti kútip, tuqymdy saılap, saıman túzetip, Qar ustap jatyrmyz. Qazirdiń ózinde shıtany eki aýystyryp qoıdyq.

— Endi nemisti toıyndyrmaqsyz ba?

— Nemisi nesi?

— Moskvany alǵan nemistiń «Qurman» men «Kemer-shınge» áli kelmeı me?

— Osy Moskvany aldy degen habar qaıdan tarap júr? Radıoda, gazette joq.

— Dúrliktirmeıin dep aıtpaıdy ǵoı. Jaqyndaǵaly qashan. Úkimettiń kóshýine qaramaısyz ba, ońaılyqpen kóshe me úkimet? Lenıngradtyń hali anaý...

— Al sonda ne istemeksińder?

— Jurtpen birge kóremiz de.

— Jurt ne deıdi? Men syrqattanǵannan beri kep júrmeımin.

Záýre múdirip qaldy. «Jurt» dese de jurttyń bárine syryn aıta bermeıtin sıaqty. Biraq Shyǵanaqtan jasyra almady.

— Áıelder bas qosqanda aıtylmaǵan sóz qala ma, Shyqa, — dedi. — Qazir áıel sorly bárin oılaıdy. Bárin isteıdi. Elin, jerin qıyp kete alatyn emes. Erin, balasyn, áke-sheshesin, týys-joldasyn tastap qaıda baramyz? Qolda bar astyqty tyǵý kerek. Egin salmaý kerek. Maldy elsiz qumǵa aıdasa, shepten ý jasap, kelgen nemisti ýmen ǵana qarsy alsa dep dalbasalaıdy. Dalbasa da bolsa, osyǵan uıyp qalǵan tárizdimin. Orda jyǵylsa, osydan basqa ne qalady?

— Orda jyǵylsa, osyǵan men de qosyldym. Biraq jyǵylǵan joq. Jyǵylmaıdy! — dep Shyǵanaq telegrammany sýyryp aldy. — Mine, Stalınniń telegrammasy?!

Eki áıel qalaı qýanaryn bilmeı, birin-biri julmalap jatty. Shyǵanaq atyna minip, basqa aýyldarǵa jortyp ketti...

III

Eki-ýsh kúnnen bergi úzdiksiz burqaq, dalanyń uńǵyl- shuńǵylyn bitep, búgin ǵana ashyldy. Eń sońǵy túsken ulpa qar jer betin bezendirip tep-tegis, appaq dalada kúnmen shaǵylysqan juldyzsha qylaýlar jylt-jylt etedi. Aspanda alaqandaı bult joq, kún nurymen kókshil túsi jasyl tartyp, kúlimdep tur. Jalǵyz adam japan dalada, basynda maska, aıaǵynda shańǵy aǵyzyp keledi. Birde ol — aq qaǵazdyń ústinde jalǵyz noqat tárizdi, birese — aısyz túnde, jaltyr aspanda quıyla aqqan juldyz tárizdi. Qar jamylǵan keń dalada, tunyq áýede jalǵyz adam júzip keledi, júzip keledi...

Egis dalasy ırek-ırek bel bolyp qalǵan. Shıtalardy qar basyp, borasyn basynan attap ketipti. Bir top áıel shıtalardy qaıta kóterip, qar buırattardyń arasynda qaptap júr. Jeke júrip aq qarda shyqyrlaǵan aıaq tyqyry, jeke júrip, árqaısysynyń yńyrsyǵan qasiret muńy tutasqan bir kúıge aınalyp, qar belesterdi besikshe terbep turǵan sıaqty. Jaı terbep, uzaqqa sozylǵan názik zar, bir kezde doldanyp ketip shaıqap-shaıqap jiberedi. Birese býynǵandaı tyna qalady. Taǵy da názik zar. Taǵy da doly ún. Ózgeshe bir kúı keń dalany kúńirente shaıqaı beredi, shaıqaı beredi...

Qar belesterden orǵı-orǵı jańaǵy adam da jetti. Jetisimen maskasyn julyp aldy. Janbota eken. Áıelder jınalyp qaldy.

— Jaqsylyq habar bar ma?

— Moskva ne boldy?

— Hat joq pa? — Tus-tustan suraqty berip jatyr.

— Amantaıdan hat keldi, — dedi Janbota kúlimsirep.

— Ne aıtady?

— Oqyshy.

— Jasyrmaı oqy.

Janbota hattyń sózin oqymaı aıta bastap edi, qurby-jeńgeleri bolmastan oqytty.

— «Qatyneke!» Amanbysyń? — depti Amantaı salǵan jerden. Bári dý kúldi. Sol kúlgennen ezý jıa alǵan joq. — Janbota, sen qatyn degenge qamyqpa. Dál qazir seniń bas¬qan izińdi hor qyzyna aıyrbastamaımyn.

Al, endi nemiske keleıik. Olarmen aýlymyzdyń arasynda aýyl joq. Itteri saq bolady eken. jaq jappaıdy. Árkimder sonda da «til» ákelip jatyr. «Til» degenge túsinesiń be? Qolaqpandaı nemisti qotannan urlap alý kerek. Urlasań mártebe, qolǵa tússeń quryǵanyń. Kombatymyz qaljyń kótermeıtin adam. «Bir toqty urlaý meniń de qolymnan keledi» dep edim, ursyp tastady. Áıtse de, qyńqyldaı bergen soń, sholǵynshy joldastardyń qasyna qosyp, «baýlyńdar» dedi. Meni qus dese kerek. Bylaı shyqqan soń qoıam ba, «osy jolǵy abroıdy maǵan berińder» dep jabystym. «Nemis jetedi. Ala ber», — dedi joldastarym.

Qalyń ormannyń ishinde, qarańǵy túnde, qalyń qarǵa aq tıindeı súńgip kettik. Seni men meniń Oıylǵa súńgýimiz emes — ol. Ólip ketseń de ýaqytsyz bas kótermeısiń. Áıteýir qar jumsaq, shapanymyz aq, qoıan-qoltyq kelgenshe tyqyryńdy da, ózińdi de sezdirmeýge bolady. Tek epti bol. Esińde bar ma? Buǵyp kelip, seni sý ishinde qaldyrǵanda bir Qysylǵan edim, sodan keıin qysylǵanym osy shyǵar. Demim keýdeme syımaı barady. Ógizdeı bir nemis óńkıip, aldymnan tura keldi. Jer beti jym-jylas. Basqa eshteme kórinbeıdi. Olar da qý eken, qar astyna, jer astyna enip ketti. Sháýildegen ıt daýsy ǵana estiledi. «It» degenim solardyń myltyǵy. Bir tynbaıdy. Aspan jarq-jurq, alaı-túleı. Meniń kózim dáý nemiste ǵana. Atyp tastasam «til» joq. Ustaı alsam yryq bermeı me dep seskenemin. «Seskenbeımin» degenniń bári ótirik. O da saýysqannan saq. Torýylǵa shyqqan túri bar. Týra meni basqaly keledi. Qalaı shydarsyń! Atyp turyp, ishten ala bergenimde, myltyqtyń dúmimen betke berip kep jiberdi. Amantaıdyń eki tisi opyrylyp aýyzǵa qulady. Betti qan jaýyp ketti. Tic pen qanǵa alańdasam ózimdi alyp ketetin. Sasyq kúzenshe jabystym. Julqylap, súıretip júr. Ittiń kúshtisi-aı, ishten oraı shalsam da, qyrqa shalsam da túspedi. Myńqyldap bir-ekeýi taǵy kelip qaldy. «Bizdiń ózgeler qaıda!» dedim sonsoń daýystap. Myltyq daýsy shyqty. Sóıtsem, bizdiń qýlar keıingi eki nemisti kútip jatyr eken. Ekeýin qalpaqtaı túsirdi de, meniń dáýimdi bas salyp, aýzyn býyp, ala jóneldi...

Sóıtip, qazir Amantaı sóılegende tili jyltyńdap turady. Bir sebepten osynyń ózi jaqsy boldy. Altyn tis saldyryp, mádenıetti bop baram. Jańaǵy nemisti enesinen jańa týǵandaı qyldym, kombatqa jetkenshe eki tisimniń ornyna tórt tisin qaǵyp aldym. Bárin qaǵyp alaıyn dep edim, joldastarym bermedi.

Nemis degendi kórgenim osy. Aqyly kem, qarýy kóp jurt eken. Moskvany alamyn dep úıdeı-úıdeı tank degen mashına jasapty. Keremet! Yrqyna jiberseń eshteńe qaldyrmaı uıpaı beredi. Er aǵashtyń, er kódeniń túbinde bizdiń jigit- ter ańdyp jatyr. Munda da aýyldaǵydaı ádis, júrek kerek. Bir bótelke, bir oq ne jumyryqtaı granat dál tıgizseń úıdeı tanktiń talqanyn shyǵarady. Nemistiń aqylsyzdyǵy sol emes pe, osy tankke senipti. Endi qadam basa almaı qalshıyp tur. Qyzyq áli alda. Qatyneke, soǵys syryn aıta berýge bolmaıdy. Moskvany alý nemiske aram bolar.

Ketpenge kóp talasa berýshi ediń, qolyńa erkin tıdi. Meniń atyzdarymdy da sýara sal. Shyqań aýrý dep esittim, sen saýsyń. Teńelem dep júrip, erkekten aspasań ne qylsyn, sen qasqa.

Tez hat jaz. Qaljyń aıtshy bir, saǵynyp júrmin. Qosh. Ketik tis Amantaıyń».

Áıelder kúlip otyryp, kóz jasyn tógip otyrdy. Aman¬taı eńbektiń de, kóńildiń de dýmany edi. Ol ketken soń jastar da kóńilsiz sıaqty. Berikpin degen Janbotanyń ózi de bosaǵan tárizdi. Amantaıdyń «Qatyneke» degen sózin myń «siz-bizden» artyq kórip:

— Áı, tenteQ áı tentek! — deı beredi. Eki tentek tań-talasyp júrse de, birin-biri qatty baǵalaıtyn. Sózi, minezi, qaljyńy teń kelgen soń, keıde tipti, qasaqana qaǵysatyn. Endi ol onda, bul munda, qulyn-taıdaı tebise oınap ósken kúnder kóz aldynda kólbeńdep tur...

— Amantaıdy saǵynyp júrmin! — dedi sonan soń Janbota kúrsinip. — Bárin tastap keter edim. Bárin birge kórer edim. Bolmaı qaldy...

Osy sózimen ekeýi ǵana biletin jasyryn syrdy ashyp saldy. Ashpasqa bolmady. Amantaımen qosylyp qalǵan. Kolhoz saltymen toı jasaýǵa úlgirmeı, ol maıdanǵa júrip ketti. Kórgen qyzyq, óń men tústeı bolyp qala berdi. Biraq Janbota jaı qalmapty. ishi kún sanap tompıyp kele jatqan sıaqty. Burynǵydaı qatty júris, oqys qımyldy de¬nesi kóp súımeıdi. «Bolmaı qaldy» dep otyrǵany sol.

Amantaımen qosa bireý balasyn, erin, bireý týysqanyn oılap ketti. Jumys basqan áıeldi qaıǵy qabat basyp, qabyrǵalary synyp bara jatqan sıaqty. Janbota ornynan ushyp turdy.

— Nemene, boljyrap barasyńdar! Jardan, aǵa-ini, ákeden aıyryp qan qaqsatqan nemiske kóz jasy ótpeıdi. Eńbek soqqysy ǵana ótedi. Áskerdiń azyq-túligin, qarý-jaraǵyn molaıt. Úıde qalǵan kempir-shal, jas bóbekterin júdetpe. Qaıtyp keler kún bolyp, qajyp qaıtqan er nalyp otyrsa, odan aýyr bizge ne bar? Azamattyń bizden tilegi osy. Jar súıgen, ata súıgen, bala súıgen áıel búgin tek eńbekti ǵana súı. Amantaı jańaǵy hatta meniń atyzymdy sýara sal depti. Shyqań naýqas. Osy dalanyń qojasy biz bolyp qaldyq. Saǵynysh, qaıǵy, yza, ar-namys isten jarqyldap kórinip jatsyn! Eki júz sentnerdi uran eteıik. Al turyńdar, jolaýshylar tez qaıtady, sonda...

Árqaısysy óziniń belesterine qaraı aıańdady. Bireý kózin súrtip, bireý sińbirip tastap, qaısybireýi endi-endi solqyldap barady.

Janbota men Aısulý bir ketti. Janbota shańǵy taıaǵynyń basyndaǵy qalpaǵyn julyp tastap, qardyń qalyńdyǵyn ólshep keledi. Shıta úshinshi ret kóterilip jatyr. Qar birsypyra qalyńdapty. Biraq ala. Bir jeri elý santımetr, bir jeri jetpis bes, bir jeriniń qalyńdyǵy bir jarym metr.

— Mashına bar. Qar ustap keregi ne? — dedi Aısulý. — Álgi uzynnyń shyǵarǵany osy.

«Uzyn» degeni agronom Sergeı. Uzyn ekeni de, qar ustaýdy sol shyǵarǵany da ras. Shyǵanaq óńdeý tájirıbesin «aram» eginnen kórgennen beri Sergeıdiń sózin jaqsy tyńdaıtyn bolǵan. Qar toqtatý ádisi bul kolhozda bıyl ǵana Qoldanylyp otyr.

Janbota Aısulýǵa jaýap qaıyrǵan joq. Qaǵazyn alyp esepteı bastady.

— Seniń-aq túrtinýiń bitpedi-aý. Odan da ońashada syrlasyp alaıyq ta.

— Orta eseppen alǵanda on toǵyz gektar jerde jarty metr qar jatyr...

— Já, qoıshy endi.

— Tura tur. Shyqań bir metrge jetkiz degen. Sonda bir gektarda myń bes júz kýbometr sý bolmaq.

— Mashına nemdi bitiredi?

— Tura turshy qabattamaı. Ashyq borozda jasamasa aǵyp ketedi-aý.

— Nemene aǵyp ketedi? — Syńq-syńq kúlip jiberdi Aısulý.

— Sýdy aıtam, — dedi Janbota. — Ashyq borozda jasamaı bolmaıdy. Shıtalar jetińkiremeıdi, aqqala soǵý kerek. Átteń kúsh kem, áıtpese eginjaıdyń bárine qar ustar ma edi.

— Qar men qaıǵyny oılap ólemiz be? Basqa birdeme aıtsańshy.

— Ne aıt deısiń, sen osy? — dedi Janbota qaǵaz, qaryndashtaryn qaltasyna salyp jatyp.

— Kóńil sherin tarqat.

— Aqqala soq. Sýdy molaıt. Sonda tary da kóbeıedi, kóńil sheri de tarqaıdy.

— Átek bop ketkensiń be, óziń? Tósek aýzyńa bir túspeıdi ǵoı!

Janbota kúlip jiberdi.

— Bıshara-aý, qur tósekten ne shyǵady?

— Sonda da, jubanysh-taǵy.

— Al. jubatshy qane.

— Senen jasyratyn syr joq, — dedi Aısulý. — Uıyqtasam da erkek esimnen ketpeıdi...

— Tý, anturǵan ekensiń! — dep Janbota da kúlip jiberdi. — Erkektiń, óıtip qadirin ketirme. Ol — ata. Ata degen úıdiń asqar taýy emes pe? Ol — azamat — el shetine jaý kelse, qarsy shabatyn eriń emes pe? Ol — jar — ómirdiń oı-qyryn birge kezetin qosaǵyń emes pe? Men Amantaıymdy osylaı baǵalaımyn. Onyń tentek minezi, ótkir tili maǵan basytqy tárizdi. Seniń Aıtjanyń tym sypaıy ǵoı, babyńdy bilmegen shyǵar.

— Bilsin-bilmesin, Amantaıyńa aıyrbastaǵym kelmeıdi.

— Men de aıyrbastaǵaly yntyǵyp otyrǵam joq!

— Ekeýin de qoıa turaıyq. Ermek tapshy bir, — dedi Aısulý.

— Sen de osyndaı ma ediń! — dep Janbota Aısulýǵa jalt qarady. — Olar qalaı shydap júr? Bas qamyn oılaıtyn shaqta, basqany oılaý basy durys adamnyń isi emes. Dál qazir jaryńa istegen opasyzdyq, Otanǵa istegen opasyzdyqpen birdeı. Qıyn kúnde jan joldasyn qıǵan áıel,

Otanyn da qıyp júre beredi. Júregim tipti sýyp ketti ǵoı! Nemis kelse aldymen senen kerermiz qorlyqty...

Aısulý úndeı almady. Janbota shańǵysyn aıaǵyna baılaı sala syrǵyp ketti. Jaqsy kóretin joldasy jol boıy esinen shyqqan joq. Jas kezinde ózin aldaǵan jigit qosa elestep, áıelden de soǵan bir syńar tapqandaı bolyp keledi...

— Opasyzdyq ár qıly. Báriniń, tamyry bir, — dedi Janbota. Úıine kelip qalǵan eken, júrisin báseńdetti.

IV

Elsiz taýda kóp ýaqyt batysqa telmirip basy aǵarǵan Aqmettiń kózi shaıdaı ashylyp ketti. Qoryqqan eli, qashqan kolhozy basyna qara kún týyp, tómen qarap tunjyraǵan tárizdi. Qula azbanǵa er salyp, ash qasqyrdaı kórine tıýge attansa da, shoshyǵan júrek sap-sap deı berdi. Kári azban qatty júristi kótermeı, qalta qarap turyp qaldy bir jerde. Atty tastap, Aqmet yza kernep jaıaý tartty. Soǵys jaıyn, el jaıyn áli jaqsy bilmeıdi. Áıteýir nemis qıratyp keledi degen daqpyrt elsiz taýdy da jańǵyrtqan edi. Keze-keze Oıylǵa jetti. Oıyl onyń, óz jeri emes. Biraq Oıyl jármeńkesine talaı kelgen. Tókenniń úıinde jatyp, Tóken myrza, Aqmet myrza talaı túnderdi dastarqan ústinde ótkizgen bolatyn. Tókendi bir kórgisi keledi Aqmettiń,. Oıynda úlken jumbaǵy bar, birge otyryp sheshkisi keledi. Kóp ýaqyt ótse de umytpapty, qarańǵy túnde úıin týra tapty.

Tóken attan jańa túsip, tósekte jatyr. Jol boıy Shyǵanaqtyń bir salǵanyn kótere almaı jatyr. Oń ıyǵy, moınynyń bir jaǵy qozǵaltpaıdy. Súıegi aman sıaqty. Kelisimen ıod jaǵyp orap tastaǵan.

Qara báıbishe laǵnatty jaýdyryp júr. Bul kisi Aqtóbeden birjolata kelip, aǵasynyń qolynda turatyn.

— Ana nemeni sotqa nege bermeısiz! — dep shabynady.

— Kýá joq. Oǵan qazir sottyń da shamasy kelmeıdi, — dedi Tóken. Qaryndasy býlyǵyp jylaıdy. Aǵasy aýyr kúrsinip qaırat beredi:

— Jylama. Búgin be, erteń be bizdiń qolǵa da rezınke qamshy tıer...

Mezgilsiz qaǵylǵan esik ekeýin de selk etkizdi. Qońyraýlatyp Aqmet kirdi. Qol alysyp, qyraýyn qaǵyp jaılasqan kezde ǵana Tóken basyn kóterdi.

— Aqmetpisiń, janym-aý! ?

— Aqmetpin. Óldi dep pe eń?

Tóken ornynan turyp, qaıtadan súıisip amandasty.

— Qaıda boldyń, qaıdan shyǵa keldiń? Kórmegeli qaı zaman! v

— Tiri bolǵan soń bódeneshe buǵyp júrdiQ áıteýir.

— Eshteme etpes, jaryqqa shyqtyń ǵoı endi.

— Shyn ba, ótirik pe, meıirimdi qandyra aıtshy.

— Kúmándenetin eshteme qalǵan joq, — dep yrjıa kúldi Tóken — Belorýssıa, Ýkraına ketti. Moskvany alǵan shyǵar endigi. Lenıngrad qamaýda. Myna jaǵy Qara teńizden beri ótip, qaptap keledi!

— Onda bul neǵyp qulamaı tur?

— Ońaılyqpen jan shyǵa ma? Dalbasalap jatyr.

Aqmettiń júzinde áli de qýanysh joq. Elektr shamǵa tesile qarap, til qatpaı otyr.

— Shaıtan sham Oıylǵa da jetken be?

— Bular osy álekeı-shúlekeımen júrgen, nemis eken soǵys tehnıkasyn myqtaı beripti.

— Sen qýanasyń, Tóken. Men qýanarymdy da, qaıǵyrarymdy da bilmeı otyrmyn, — dedi álden ýaqytta Aqmet. — Nemis degeniń ózinen ózgeni jan demeıdi dep esitem. Álimizge qaraı árqaısymyzdyń adam degen dańqymyz, eldik saltymyz bar. Bárin nemis taptasa, odan artyq qorlyq, odan artyq namys bola ma? Eger bul ras bolsa, keskilesseń de óz eliń, úırengen óz jaýyń artyq. Buǵa-buǵa kelgende, kútkenim meniń bul emes. Taǵdyr ákelip, sybaǵańa endi nemis qorlyǵyn tartatyn bolsa, tirshiliktiń qansha keregi bar. Kári qoıdyń jasyndaı jas qaldy ma, joq pa, qalǵan ómirdi qan maıdanǵa jumsaǵaly shyqtym. Kimdi qorǵap, kimdi urarymdy bilmeı turmyn. Bilgeniń bolsa qaldyrmaı aıt.

— Durys aıtasyń, qımyldaıtyn kún týdy, — dep Tóken shoqtyǵyn kótere otyrdy, — Nemistiń dúnıeni ózim ǵana bıleımin, «jańa tártip» ornatamyn dep kele jatqany ras. Reseıdi úsh júz jyldan artyq bılegen aq patshalyq ta «bıleýshi bir ózim» dep ótken. Qazaq sıaqty buratana ultqa Reseı tórinen eshýaqytta oryn saılaǵan emes. Biraq sol qazaqtan shyqqan Aqmettiń aqysy kimde ketti? Ult teńsizdigi — ult ishinen jaryp shyqqan jaqsylarǵa, olardy patsha úkimetiniń qoldaýyna bóget bolǵan joq. Nemis te osy joldan shyǵyp keter deımisiń. Aqmet pen Tókenderge amalsyz súıenedi. Sol nemisiń, mine keldi. Tiri ekenimizdi bildirip, barymyzben aldynan qarsy shyǵaıyq.

— Nemis qolyndaǵy elden habar bar ma?

Bar. Joralap otyrǵam joq. Jobalap otyrmyn...

Tókenniń sózi Aqmettiń mıyna qona ketti. Nemis Moskvaǵa tóngen kezde búkil sovet jurtshylyǵy bylaı tursyn, sovette kegim bar degenderdiń kóbi sol kegin umytyp ketip, Otan namysyna shapqan edi. Aqmet umytam dese de umyta almady. Óıtkeni, sovet tusynda Aqmet pen Tóken eshýaqytta aldyńǵy qatarǵa shyǵa almaıdy. Ol onyń buryn «bolǵandyǵynan» emes. «Buryn boldy» degen sóz umyt bop barady. «Bolǵandardyń» talaıy jańa zamanmen qabysyp, eńbek jarysynda júldesin alyp júr. Tóken men Aqmette bul qabilet joq. Ór keýde, tas bezerlikpen áli ózi jatyp, kópke istetip, kóp ústinde qalqyǵysy keledi. Osy úmitin sovet kesken Aqmet nemiske eriksiz kelip qosyldy.

— El ishinde kóp otyryp etiń úırenip ketse kereQ — dedi Aqmet bir kezde. Kózi áli elektrde. — Myna shamdy álekeı-shúlekeı deısiń. Osy, álekeı-shúlekeıdi erte ýaqytta Oıyl túgil Aqtóbe men Oraldan da kórgenim joq. Elden ketkeli jeti jyl. Kishi júz ben Orta júzdiń japsarynda, dalda qýyp júrsem de kózim talaıdy shalǵan. Biraq dál Oıyl boıyna mynaý jete qoıdy degen joq edim. Jol ústi aǵylǵan mashına, jol jıegi traktor. Aspan aeroplan. Qandyaǵash pen Gýrev arasy sartyldaǵan poezd desedi. Oıyldyń óz boıynda da tútin shyqqan murjalar kórinedi. Az ýaqytta osynsha istep, eldi qolyna qondyryp alǵan sovetti ońaı úkimet deı almaımyn. Nemisiń qansha kúshti bolsa da kómek kerek. Bizdiń kómegimiz qandaı bolmaq, sony aıt?

— Kómek túri tórteý: dúrliktirý, búldirý, tyńshylyq, basty adamdaryn óltirý. Qaısysy keledi qolyńnan?

— Bári de keledi. Jobasyn kórset.

— Men Oıyldy alaıyn. Sen elge shyq...

— Qaı jerde ne bar?

— İrgemizde tarynyń keni bop otyrǵan Shyǵanaq bar. Sony búldirseń, júzdi búldirgenge turady.

— Ol álgi sovettiń ardaqtysy ǵoı?

— Ardaqtysy ǵana emes. Qunykeriń. Seniń toqalyńdy bir jaqynyna alyp berdi.

— Durys. Men sonda baram, — dedi Aqmet. Óńi sýyp ketti. Qara báıbishe tamaq ákeldi. Dastarqan ústinde de Aqmettiń kópke deıin óńi engen joq. Tóken baılanys jaıyn, jol jaıyn aıtyp otyr edi.

— Men nemen baram? — dedi.

— Nemen keldiń?

— Bir mashınaǵa ilesip keldim.

— Meniń atymmen jet te, jolǵa salyp, qańtaryp qoıa ber. Týra úıge keledi.

Tamaqtanyp alyp, tún ortasy aýa, Tókenniń qaragerine minip Aqmet júrip ketti.

V

Tún ortasynda, «Kemershınde», úsh-tórt kolhozdyń komýnıserin jınap alyp Ermaǵambet búgin teQ qyraǵylyq jaıyn sóılep tur:

— ...Bul soǵysta elimiz eki synnan ótpek. Biri — eldiń qashannan beri boıyna jıǵan eldik qasıeti. Ekinshisi — el ustaǵan sovet salty. Sonyń biri álsirese, ekinshisi synyp ketedi. El bastaǵan komýnıserge taǵdyr eshýaqytta mundaı aýyr júk artqan emes. Meıliń kóter, meıliń kúıre dep aqsaqal tarıh moınyńa asyla qulady. El tas bop túıinip aldy. Temir taıaqtan tebendeı, temir etikten teńgedeı qalsa da nemiske qarsy joryqtan toqtaýǵa joq. Biraq nemis maıdanda ǵana emes. Aspanmen ákelip, búldirgishterin ortaǵa tastap jatyr. Qazir aýyl qasyndaǵy qum Barqynǵa da eleýsiz qaraýǵa bolmaıdy. Kúsh pen saqtyq teń kelgende ǵana jeńiske senim bar. Árbir komýnıs óz turǵan jerinde buta bylaı tursyn, mıanyń da arasyn ashyp qaraý kerek. Qybyr etken kóldeneń júris, dúdámal qara, beısaýat sóz tekserýsiz qalmasyn. Búgin, eń qaýipti jaý — beıqamdyq!

Jınalys ishki qaýippen kúresetin erekshe brıgadalar qurdy. Jer-jerdi, eldi ýchaskege jaýapty etti!

Jınalys tarqasymen Káribaı asyǵys qaıtty. Aýyl Moskva kómegin jóneltip jatyr. Oǵan qaraı almaı Shyǵanaqpen qamba ishinde kezdesip shyqqan betinde júrip ketken. Jol boıy oıyna áldeneler keledi. Qaraıǵan kórinse qadala qaraıdy. Jınalysta aıtylǵan sóz tirilip túregelip, kóz aldynan ótip jatyr... Nemis endi Moskva túbinde ǵana emes, osy býyltyq dalada da buǵyp, syǵalap júrgen sıaqty. Braýnıńin qaltasynan alyp, qonyshyna saldy. Onymen kóńili daýalaǵan joq. Nemiste aıla kóp. Qyzylásker túrinde de, jaı adam bop ta kezdese beredi. Qalaı aıyrý kerek? Qyraǵylyq qaıtse jetedi?..

Káribaıdyń keń dalany kezgen oıyn aýylda kóterilgen qıqý ǵana bóldi. Aýyl kóship jatqan sıaqty. Bireý túıege, bireý shanaǵa tıep, tún ishinde shyqyrlatyp tartyp barady. Qoı mańyrap, sıyr móńirep, jol ústi uzyn tizbek. Ulasqan ún. Báriniń beti Oıyl. Tizbektiń aldy uzap ketipti. Arty aýyldan áli shyqqan joq. Birtindep qosyla beredi, jalǵasa beredi, tizbek shubala túsedi...

Mynalar eshteme qaldyrdy ma? — dep Káribaı júgirip jetip kelgende, Sháńgereı túpke saqtaǵan kolhoz qambasynyń esigin ashyp, ishine jańa ǵana enip edi.

— Neǵyp júrsiń? — dedi Káribaı at ústinde turyp. Sháńgereı tysqa shyqty.

— Osydan da eki-úsh kólik jóneltkeli turmyn.

— Qoı. onyń qısyny kelmes.

— Búgin kelmese sirá de kelmes.

— Jańadan bir nusqaý aldyń ba?

— Shyqań aıtyp kelgen joq pa. Partıadan artyq kim nusqaıdy.

— Qambany taqyrla degen nusqaý joq áli. Kolhozdyń túpke saqtaǵan qoryn qozǵama. Erteń de kún bar.

— Sháńgereı bul joly qaqpaqylǵa kónse ıgi edi! Eldi qorǵaýdan aıap ne dep tursyń eziń! — dedi de qambaǵa qaıta endi.

Sarań Sháńgereıdi toqtata almaı turǵanda, Shyǵanaqtyń úıinen shyǵyp, Janbota keldi Káribaıǵa.

— Shyqań jatty ma? '

— Joq.

— Mynany jibite almaı áýre edik. Endi qatyra almaı áýre bolmasaq ne qylsyn. Ashpaıtyn qambany ashyp, qylyqty qylyp turǵanyn kórdiń be?

— Jaqsylyq tezinen keler onda.

— Shyqańdy shaqyrtaıyq, — dep Káribaı atynyń basyn burǵanda:

— Qaıtemiz, aýrý adamdy mazalap, — dedi Janbota. — Ózimiz-aq birdeme qylamyz. Shyqań jańa tynyshtyq alǵaly jatyr.

— Sonda bul ojardy qalaı kóndiremiz?

— Op-ońaı. Bolmaı bara jatsa Ermaǵambetke aıtam deı qoıyńyz. Moıny astynan keledi.

Ekeýi aqyl qosyp qambaǵa endi. Sháńgereı oń qaramaı syrt aınalady. Syralǵy bop alǵan, eki jaqtaǵaly kelgenin sezip tur. Janbota bir jaǵynan, Káribaı bir jaǵynan shyǵyp tura qalǵanda Sháńgereı qalaı burylaryn bilmeı:

— Al, nemene?! — dedi ejireıip.

— Aqylmen isteıik ne istesek te. Myna Janbota da, men de basqarma múshesi. Birimizge aıtpaı munyń ne?

— E, el qorǵaýdan aıamaqsyńdar ma?

— Qaznanyń da qaznasy bar... Beristiń de berisi bar. Soǵys uzaqqa sozylady. irke ustap kóp-kópten óndire bilý kerek.

— Iá, tyrashtyq pen myrzalyq bir emes, — dep Janbota da qostaı ketti.

Sháńgereı sóz taba almaı shyrtyldap tur. Osy joly bolmaspyn-aq degen edi. Taǵy da kóp aýyz birigip, bir aýyzdy basqaly keledi. Turyp-turyp:

— Oı, shirkinderdiń pysyǵyn! — dedi bir kezde. — Búktemege salyp, taǵy da búktemeksińder ǵoı? Al, búkteı qoıshy!

— Búktesetin eshteme joq. Kónbeseń raıkomge baramyn. Ermaǵambet qambany qozǵamańdar degen, — dedi de Káribaı qasaqana shyǵýǵa yńǵaılandy. Sháńgereı bosap sala berdi. Esikti japqaly kiltti qolyna ala turyp sóıledi endi:

— Ózderine kelgende jáp ete túsedi. Báıgege, syıǵa, toıǵa dep, bir qoı, bir qap astyq bershi dep maza bermeıdi, túge! Ákem kelse de kórermin budan bylaı!

Esikti tars jaýyp, kiltin qaltasyna salyp, qorbań-qorbań júrip ketti...

Aýyl tegis jatqan. Kún qabaǵy salbyrap tynysh tur. Alysta, jol boıynda ketip bara jatqan júrginshilerdiń dybysy emis-emis estiledi. Káribaı men Janbota úıine áli qaıtqan joq. Qyraǵylyq jaıynda, nemistiń aıýandyǵy jaıynda áńgimelesip otyryp qaldy. Nemisti áp-sátte uıpap tastaıtyn kúsh, aıla izdeıdi. Gıtlerge jaza izdeıdi. Ekeýin de tappaıdy. Tapqandary nemisti qur jeńý, Gıtlerdi qurtý bop shyǵady. Onymen qaınaǵan kek basylar emes. Tógilgen naqaq qan qaýyt bolǵan dúnıe, kórgen qorlyq tólener emes. Janbotanyń oıy sharyqtaı-sharyqtaı fantazıaǵa barady:

— Ózim ǵana kórip, basqa meni kórmeıtin bir amal tapsam, — dedi Janbota. — Ushyp baryp Gıtlerdi býyndyrar edim de soǵysty dereý toqtattyrar edim.

— Qaýyt bolǵan dúnıeni qaıtesiń? — dep kúrsinedi onda Káribaı.

— Nemisti tepkilep-tepkilep istetemiz de, qalpyna keltiremiz.

— Kek qaıtty, dúnıe ornyna keldi. Al, qyrylǵan jandy qaıtesiń?

Janbota jaýap tappaı turyp qaldy. Azdan soń Káribaı taǵy da surady:

— Gıtlerge qandaı jaza qoldanar ediń?

— Atyp tastaý kerek! Joq, óz istegenin ózine isteımiz. Darǵa asamyz. Bu da az eken. Ol mıllıondy asty ǵoı. Otqa qaqtap óltirý kerek. Joq, bári tez ólim... Taptym! Muny keskilep óltirýge bolady eken, moınynan baılap alyp búkil dúnıeni aralatsa. Ár qalaǵa, ár aýylǵa kelgende denesinen bir japyraq kesip tastap otyrsa...

Bulyńǵyr túnde eppen basqan aıaq tyqyry estildi. Ekeýi de eleń etti. Jalǵyz jaıaý kórinedi. Júrisi tipti ónbeıdi. Sharshap kele me, baıqap kele me? Qaraýy da, bógelýi de kóp.

— Bul qaısyń? — dep qarsy júrdi Káribaı. Kenetten estilgen daýysqa seskene:

— Men! — dep tura qaldy jaıaý. Káribaı men Janbota eki jaqtan úńilse de tanı almady.

Mezgilsiz neǵyp júrsiz?

— Oıyldan keshirek shyǵyp edim, jetkenshe sol boldy.

— Qaıda barasyz?

— Osy jaqta bir týysym bar edi, sony izdep kelemin. Qaljyradym, jan shaqyrýǵa bola ma, shyraqtarym?

— Bolady. Júrińiz.

Ertip alyp Káribaı úıine qaraı aıańdady. Janbota qaı¬typ ketti. Úıge kelgen soń músápir adamǵa kúdiktene qarady Káribaı. Músápir bop otyrǵan qaısar Aqmettiń ózi edi. Bet keskini-aq «meni baıqa» dep turǵan sıaqty. Qansha bıshara bolsa da, bolyp kórmegen minez orasholaqtyǵyn isteı berdi. Úı ıesi ádet boıynsha joǵary shyǵyńyz degende, kishkene úıdiń qaq tórine baryp otyrdy Aqmet. Qabaq bitisin, kózqarasyn baıqap otyryp sóz tartty Káribaı:

— Aqsaqal, jón surasa otyraıyq. Kim bolasyz, qaıdan kelesiz?

— Aqtóbeden kelemin. Rýym Adaı. Atym Súleımen.

— Qaıda barasyz?

— Taısoıǵanda jalǵyz qaryndasym bar edi, sony izdep kelemin.

— Tún qatyp júrgenińiz qalaı?

— Osy aýyldarda sol jaqtan kelip jatqan bireýler bar dep edi. ilese ketem be dep úrtis júrip kettim.

— Aqtóbeniń ózinde turasyz ba?

— Ózinde turatyn edim. Bala áskerge ketti. Kempir qaıtys boldy. Sonan jalǵyz qaryndasymdy izdep shyqtym.

— Qala ne aıtady soǵystan?

— Qaıdan bileıin, shyraǵym. Áıteýir úreı joq. Nemis jan qoıatyn emes deıdi ǵoı.

Esikten áıeli ymdap shaqyrǵan soń, Káribaı shyǵyp ketti. Aqmettiń kózi úı ishin tinte qarap kelip, Káribaıdyń saptama etigine tústi. Etiktiń qońyshynan braýnıńtiń ushy Qyltıady. Aqmet lyp etip alyp qaltasyna sala qoıdy. Káribaı jol boıy qonyshyna salǵanyn umytyp ketken eken. Aýyz úıden kelisimen esine túsip, qonyshqa qoldy salyp qaldy da, óńi buzylyp ketti. Qaıda joǵalttym dep ań-tań. Attan túskeli eshqaıda barmaǵany málim. Túsip qaldy deýge qısyny taǵy joq. Úı ishin qarastyryp, áıelinen surap bolǵan soń, qonaǵyna kóz qyryn tastap, úndemeı biraz otyrdy. Qonaq eshteme sezbegen sıaqty.

— Sharshasam da, sol adamdardy ornynan basqym keledi. Boı jylytqan soń júreıin, meni jolǵa salyp jiber, shyraǵym, — dedi jaıymen otyryp.

— Qonbaısyz ba?

— Ketip qalar. Erinbeıin.

— Qaı kolhozda eken olar?

— «Qarakólde» dep esittim.

— Aqsaqal, qas pen kózdiń arasynda myltyq joǵaldy, — dedi Káribaı. — Osy úıdegi úsh adamnyń biri urlap otyr.

— Onda men urlaımyn da. Tynymyn isteńiz.

— Berińiz. Tynymy sol.

— Kelgeli ornymnan qozǵalǵam joq. Tint te, taýyp al, endeshe.

Káribaı kelip qaltasynan sýyryp alǵanda, sasýdyń ornyna yrjıyp qana kúldi Aqmet.

— Myltyqty solaı tastaı ma eken. Ánsheıin bir sastyraıyn, — dep edim.

— Sóıleme, betpaq, shpıon! — dep Káribaı myltyqty kózdep tura qaldy. — Tur shapshań!

Aqmet ornynan jaı turyp, saspaı sóılep barady:

— Búıeni ne aıtyp turǵan? Qaıda baramyz?

— Sol búıendi jaratyn jerge baramyz.

Aqmetti aldyna salyp, Káribaı shyǵyp ketti. Shaı qamdap júrgen áıeli, samaýyr qasynda, qolynda aq sháıneQ ańyryp turyp qaldy...

VI

Tórgi bólmede aq bolyskeı kereýette eki-úsh jasar erkek bala pys-pys uıyqtap jatyr. Jamal esikten dybyssyz endi, balany aımalap, qymtaı japty, endi úı ishin jıystyryp júr. Kereýet basyna ile salǵan púlish paltosyn aınaly garderobqa ákelip ilgende, aınaǵa qarady. Aqshyl beti qońyrqaı tartqan, uzyn kirpikti, móldir qara kózi áli de nurly, tek aınalasyna azyraq ájim túsipti. Sol ájimdi saýsaǵynyń ushymen jazyp turyp:

— Kárilik shirkin, kelip qalǵany ma? — dedi ishinen. Buryn úıdi qazaqsha ustaıtyn qylap áıel, endi qala saltyn engizgen, úıde patefon, shamadan, bıik stol, oryndyqtar da kórinedi. Bárin súrtip jaıǵastyrǵan kezde aýyz úıdiń esigi ashyldy.

— Oljeke! — dep qýanyp ketti Jamal.

Oljabek tórge órlemeı, bosaǵada tur. «Aıaz babaı» sıaqty. Saqal-murtyna, basyndaǵy túlki tymaǵyna turǵan qyraý, muzdaqtan kózi ǵana jyltyraıdy. Únsiz, baıaǵy ádetinshe qolyndaǵy qamshysyn usyna berdi. Jamal qamshyny ile sala, senekte tasyp tógilgen samaýyrǵa júgire shyqty. Oljabek ony baıqaǵan joq. Tymaǵyn, belbeýin sheship, bir qolymen usynyp turǵanda, ekinshi qolymen murtyndaǵy muzdaqty alyp jaty. Qaıtyp engen Jamal kúlip jiberdi.

— «Aýrý qalsa da ádet qalmaıdy» degen osy-ay, — dedi kúıeýin sheshindirip júrip, — mensiz jerde qalaı sheshinesiń?

— Sheshindire ber, aqyńdy jemespin, — dep Oljabek te bir jymyń etti.

Jastardyń kóbi maıdanǵa ketken soń, qarýly, baısaldy Oljabekti Shyǵanaq bronmen ustap, jylqyǵa salǵan. Jylqy otarda. Oljabek anda-sanda Jamalǵa bir soǵyp ketedi. Jamal da malshy: qoı fermasyn basqarady. Mal aýly kolhoz ortalyǵynan bóleQ tústiQ jer. Ekeýi mal jaıynda qysqasha amandyq bilisken soń, Oljabek tórgi bólmege ene bergende:

— Taqalma, — dedi Jamal, — deneń sýyq, shoshyp ketedi.

— Aınalaıyn! Saǵyntaıymnyń, tóleýi — Tóleýtaı, — dedi de, Jamaldy jetelep aýyz bólmege kelip otyrdy. — Al, maıdannan ne habar bar? Moskva ne kúıde?

— Jamanat estilmeıdi. Bir qalpy.

— Shyǵanaq qalaı?

— Shyqaqnyń naýqasy jeńip bara jatsa kerek. Keshe Janbota kelip edi. Ekeýmiz biraz jylap aldyq...

Oljabektiń, Jamaldy ustaǵan qoly jańa ǵana jazyldy. Qoly sylq túsip ketkenin ózi baıqaǵan joq. Ákesindeı Qamqor Shyǵanaq ishin eljiretip barady. Onymen birge bastan keshirgen kúnderi kóz aldynan ótip jatyr...

— Betiń dombyqqan ba, úsigen be? — dep úńile qaldy Jamal.

— Iá , — deı saldy OljabeQ áli de aýyr oıynan aıyǵa almaı otyr. Betiniń qalaı úsigenin, óziniń úlken qaýipten Qalaı qutylǵanyn da aıtpady.

Budan eki kún buryn Oljabek surapylmen bir sátke alysty. Taýsyz, ormansyz jalańash dalanyń borany qandaı kúshti! Jylqyny jelge qaratpaı, yqqa aıdap barady.

Yqta úlken op — sor jatyr. Bul betimen bara berse, sorǵa batyp, qyrylmaq bári.

Oljabek jalǵyz. Joldasy qosta qalǵan. Kelse kerek edi, taba almaı adasyp júrgen bolý kerek. Kún keshkirdi. Jylqy yryq bermeı yqtap keledi. Sasaıyn dedi Oljabek. Shamalaýynsha, sor endi qashyq emes. Dereý kúreń aıǵyrdy ustap mindi. Qashaǵannyń shóbin jutqyzbaıtyn belgili kúreń, jaraý bolatyn. Oǵan minip quryq kótergende, qandaı asaý bolsa da shıpyńdap tura qalady, ne topqa tyǵylady. Oljabek aıǵaıdy salyp, soıylyn úıire qaısybirin qabyrǵadan kóme tyqsyra qaıyrǵanda, jaldas qara aıǵyr basyn tuqyryp, jelge tartty. Sol-aq eken, basqa jylqy soqynan ere jóneldi. Aıǵaıdyń, soıyldyń, aıdyndy aıǵyrdyń kúshimen birin shashaý shyǵarmaı, qaırylýǵa mursha bermeı, úsh júzdeı jylqyny shoqtap, tyqsyra aıdap keledi Olja¬bek. Qyzýmen betiniń ushy shym etkenin baıqaǵan joq. Qas qaraıa, qoryqqa qalyń túbekke jetti. Oıpat, sony túbekti jylqyshylar osyndaı qıyn kúnderde paıdalanady. Boran munda basqa jerden saıabyr. Qary onsha qatpaǵan, shóbi tegis jasyrynbaǵan. Jylqylar kele-aq tura qaldy. Oljabek endi alystan aınalyp, sonda da shashaý shyǵarmaı júr. Kózi kenje týǵan býryl jabaǵyǵa kóbirek túsedi. Názik aıaǵymen qalyń qardy shekip qalyp, jerge eńkeıedi janýar. Eresek jylqylar teýip-teýip jiberip, qalyń qarǵa basyn boılata, býdyratyp jep jatsa, bul bısharanyń aýzyna jóndi eshteme ilikpeıdi. Taǵy tebedi, taǵy tebedi, taǵy eńkeıedi. Aıap ketti Oljabek. Jylqyda júrgende ań aýlap júretin. Qanjyǵasyndaǵy kúregin ala attan tústi. Kúreń aıǵyrdyń aýyzdyǵyn alyp, shylbyryna quryǵyn jalǵap, ony da otqa qoıdy. Býryl jabaǵyǵa kelip kómektesti. Lezde úı ornyndaı jerdiń qaryn arshyp tastap:

— Al, jeı ǵoı, bıshara, jeı ǵoı! — dep qyzyǵyna qarap tur. Ol osynsha maldyń uzyn esebi túgil, árqaısysynyń túsine, kúıine deıin biledi. Jabaǵyny jaıǵastyrǵan soń, jaı basyp, jylqyny jaıaý aralady. Endi izdegeni tor besti. Kóp minilgen, eti juqalaý mal edi, ushyp qala ma dep júr. Qarańǵyda tor bestini de tapty. Ushatyn emes. Áıtse de búrsińkirep shette tur eken, ortaǵa, yqqa aıdap keldi. Bıelerdiń qulyn tastaǵany joq sıaqty. Borandy, uzaq túndi Oljabek osylaı kóz jumbaı ótkizdi. Tań ata boran ashylyp, tıyshtyq ornaǵan kezde, kúreń aıǵyrdy quryǵyna arqandaı, qalyń qardy keýleı jatyp, myzǵyp ketti. Sol eki arada talaı túster kórdi... Kolhoz jınalysy. «Úlgi alyńdar Oljabekten. Úsh júz jylqyny surapyl boranǵa, opqa bermeı jalǵyz ózi aman alyp qaldy. Er Oljabek. Stahanovshy Oljabek!» degen daýystar dý-dý etedi. Boran ashylǵan soń, ash qasqyrlar jylqyǵa shapty. Býryl jabaǵyny basyp qaldy biri. Oljabek aıǵaılaı oıandy. Túsi ekenin bilgen soń, atyna qýana minse de, túsinen seskenip, saqtyǵyn kúsheıte tústi.

Osy kórgenderiniń birin aıtpaı, Oljabek Shyǵanaqty oılap otyr. Jamal qaımaq ákelip, úsigen betine jaǵyp jatqanda ǵana ol oıynan sergip, Jamaldy ishke túrtip qaldy.

— Bıyl urǵashy mal qysyr qalǵan joq. Qar qalyń, jer de býaz. Sende ishteme bar ma?

— Qaıdan bileıin, — dep kúmiljidi Jamal, — ekeýmiz mal basyn kóbeıte bilsek te, adam basyn kóbeıte almaı júrmiz ǵoı.

— Qoılaryń ne kúıde?

— Kúıi jaqsy. Qyrsyq kezdespese, júz saýlyqtan júz alpys qozy alarmyz bıyl. Aıtpaqshy, jurt taǵy kómek jóneltipti maıdanǵa. Biz shette jatyp qalyp qoıdyq.

— Shyǵanaq ne berdi eken?

— Júz put tary, jıyrma myń som aqsha beripti, bul joly.

Oljabek úlken qolyn Jamaldyń ıyǵyna sylq etkizip tastaı bergende, Jamal maıysyp qaldy.

— Shyǵanaqtyń aqyly assa da, maly asqan joq bizden. Osy joly sodan bir asaıyqshy, — dedi kóterilip, Jamal kúle qostady.

— «Aspan asty keń», — dep adasqanda da ere bergem. Asa alsań asa ber.

— Táýekel, onda. Men bes qoı, bir jylqy, elý put tary berem. Budan jaman kúıimde de toıǵa barǵam.

— Bárin berseń de meıliń. Tek nemis jeńilse bolǵany.

— Táıiri, sovetti, kolhozdy jeńý qaıda oǵan, — dep Oljabek lepire jónelgende, tórgi bólmeden taltań basyp bala endi. Ekeýi balanyń ústine shurqyraı tústi.

Jamal dastarqan jaıdy. Samaýyrdy keltirdi. Balanyń Qasyna qoıannyń kójegin, mysyqtyń kúshigin de ákep qoıdy. Báıek bolyp:

— Qarashyǵym, atyń qalaı edi? Qaı qalanikisiń? — • Dese:

— Tre-vo-ga! — dep aýzyn qompaıtady bala. Biriniń sózine biri túsine almaı árnemeni aıtyp otyrǵanda:

— Bo-bomba-pıj! — dep, úlken kózin baqjıta qoıdy.

— O, túsindim! — dedi OljabeQ — soǵysty aıtyp otyr, soǵysty!

Jamal qazaq tilin úıretip:

— Mynaý mysyq, mynaý kójeQ — dese:

— MisiQ kójaQ — dep bala da qaıtalaıdy. Oljabek oǵan máz bolady:

— Qazaq tili ońaı ǵoı, shirkin. Tez úırenip ketedi. Óshken janyp, ólgen tirildi degen osy! Tek uzaǵynan súıindirsin. Saǵyntaıymnyń — Tóleýi ǵoı... — degende Jamal egile jylaıdy:

— Bireýdiń janyna teńgergen jalǵyzy ma? Mańdaıdaǵy juldyzy ma? Botasynan aırylǵan ińgendeı bozdap qaldy-aý, sorly ana. Álde aqyrǵy sózi «qulynym» bolyp, jeztyrnaq nemisterdiń sheńgelinde jan berdi me, bıshara?

— Iá, — dep Oljabek te aýyr kúrsindi. — Ýkraına qalyń el. Qabyrǵadan qan keship jatyr. Atany baladan, balany atadan aıyrdy bul naısap, naısap!..

Jamal men Oljabektiń sózine túsinbese de, óńderinen sezip, sábı jaltaq-jaltaq qaraıdy. Ekeýiniń arasynan kelip, moıyndaryna asyla turǵanda shyradaı janǵan kózi:

— Keıimeńder. Men sonda da baqyttymyn! — degendi aıtyp turǵan sıaqty...

VII

Aýyl áldeqashan jatqan. Kolhozdyń kishkene kontorynda ińirden otyrǵan Sergeı, AqjibeQ Janbota — bári jabylyp Shyǵanaqtyń oıyn tappaı jatyr. Bular jazady. Shyǵanaq aıtady. Tyńdaıdy da qaıta jazdyrady. Bir maqalany úshinshi ret jazyp, jańa ǵana bitirdi. Aqjibek esineı bastady. Janbota ornynan turyp, jańada kelgen soǵys plakattaryn qarap júr. Sergeı shylymyn býdaqtatyp, tómen qarap tek otyr. Dalaǵa shyǵyp ketken Shyǵanaq kirdi bir kezde.

— Boldy ma?

— Boldy. Endi unap qalar, Shyqa, — dedi Sergeı. — Qazaq jazýyn bilmegenim dińkeme tıdi.

— Bizdiń dińkege talaı tıgen. Qatqan moıyn sonda da burylmaıdy. Oryssha bilmegenime men de qatty qınaldym osy arada. Oqy, Aqjibek.

Aqjibek maqalany oqı bastady...

Maqala oqylyp bolǵan soń, Shyǵanaq basyn ustap, tómen qarap kóp otyrdy. Jaratqany da, jaratpaǵany da belgisiz. Basqalary jaýap kútip onyń betine qaraı berdi. Káresin shamnyń jaryǵy álsirep barady. Qystyń uzaq túninde, kishkene kontorda, aýrý Shyǵanaq aldaǵy úlken isti tolǵap kelip túıgendeı, bir kezde basyn keterdi.

— Bul maqalada burynǵyǵa qosylǵan basty-basty bes jańalyq aıtpaq edim: tórttiń ornyna bes sýarmaqpyz, qar ustaımyz, jerdi jemdeımiz. Bul úsheýi aıtyldy. Ekeýi qalyp qoıypty.

— Osy úsheýi kóńildegideı oryndalsa, eginniń kóńildegideı shyǵýyna men kepil, — dedi Sergeı. Shyǵanaq aqyryn ǵana basyn shaıqady.

— Kózdi jetkizip, kezinde bir-aq aıtarmyn degen edim. Oǵan ózim jetemin be, jetpeımin be, senderge aıtyp qoıaıyn. Kórmege barǵanda Lysenkomen kóp sóılestim. Ol kisiden bir nárseni qolqalap suradym:

— Taryny qulatpaý amalyn taýyp berińiz! — degenimde oılanyp otyryp:

— Salqynda sýarsa qaıter edi? — dedi de, ózime qarsy qolqa saldy:

— Taryny molaıtý jolynda toqtar jerińiz qaısy? — dedi maǵan. Men jaýap bermeı, suraq berdim:

— Áýeli ilimniń jetken jerin kórsetińiz?

— En, bildim degen ǵalymdar eki júz sentnerge deıin shamalaıdy. Bátýásin sizden kútem?

— Ala bilse, jer bere beredi, bere beredi... — dedim men. Qazir biz sol ilimniń shamalaǵanyn alamyz dep otyrmyz. Biraq osy maqalada aıtylmaı qalǵan eki nárseni ilimnen estı almadym. Kitabyńa qarashy, Sergeı.

— Ol ne nárse? — dedi Sergeı ańyryp.

— Báse, ne nárse? — dep Shyǵanaq qaıta surady ózinen. — Eki júz sentner, endi eki amal qos dep tur.

Sergeı ańyrǵan boıy turyp qaldy. Shyǵanaq ári beriden soń, baıaý daýyspen úzip-úzip sóıleı berdi:

— Oıdaǵy arman jerdegi bel sıaqty. Birinen assań, aldyńnan biri shyǵady. Egis kezinde Kaspıı jaqtan bir jel soǵady. Qaı gektar qashan egilgenin, qaı ýaqytta qandaı kúıde bolǵanyn bilý az. Kún raıy árýaqytta qalaı bolǵanyn da bilip otyrý kerek. Sol jelden jer betine buryn shyqqan egin keıin shyqqan eginnen túsimi kemdeý sıaqty. Bıyl egindi jelden keıin eksek deımin.

Sergeı qalamyn ala sala bloknotyna jaza bastady. Shyǵanaq toqtalǵan joq, sóılep otyr.

— Endi bir arman, egindi qulatpaý. Janbota! Tary sabaǵy kótergenshe dán bermek. Ol sabaqty kúsheıtpese eki Júz sentnerdi kótere almaıdy.

— Qalaı kúsheıtpeksiz sonda? — dedi Janbota. — Eginniń qulaǵany, shegine jetkeni, — deıdi jurt.

— Ár sabaqqa bir tireýden qoıa ber.

Sergeıdiń qalamy qolynan túsip ketti. Eki qulaǵyn da tas qylyp basyp aldy. Shyǵanaq kúlip jiberdi.

— Qoryqpa, Sergeı, qoryqpa, qaljyńdaımyn. Lysenko kesip aıtpasa da súıkeı aıtqany kóńilge qona ketti. Ystyqta kisi sýsyndy ańsap ishedi. Salqynda shaıqap ishedi. Shaıqap ishken senimdirek. Egin de osylaı ma deımin. Kezek keıin tıip, keshki salqynmen, ne buryn tıip, tańerteńgi salqynmen sýarylǵan eginder, baıqadyńdar ma, qulaǵan joq. Budan bylaı tańerteńgi, keshki salqynmen sýarý kerek. Bul ózi tipti shyǵansyz tájirıbe.

Terezeden júgirip ótken at dúrsili estildi. Bári eleń ete tústi. Bireý syǵalap, bireý tysqa shyǵyp úlgirgenshe, esikten Ermaǵambet, Vasılıı Antonovıch, Tóken endi.

— Súıinshi! Shyqa, — dedi Vasılıı Antonovıch, kire berek-aq, — nemisterdi Moskva mańynan qýyp tastady biz¬diń ásker!..

— Rızamyn táńirge, — dep jylap jiberdi Shyǵanaq. Vasılıı Antonovıch ólgen, plenge alynǵan nemis áskeriniń, oljaǵa túsken nemis soǵys qarýlarynyń sanyn aıtyp jatyr. Janbota men Aqjibek aýyldy habarlaýǵa ushyp ketti. Tóken de qýanǵan bolyp Shyǵanaqtyń qolyn ustaı aldy.

— Tart ári! — dep Shyǵanaq qaǵyp jiberdi qolyn. — Sen ne betińmen qýanasyń!

— Osy ókpe, arazdyq saqtaıtyn kez be, qýanysh ústinde qaqpa qolymdy! Taıaǵyń synǵansha ursań da, tatýlasqaly keldim. Jaman adamnyń kegi óle-ólgenshe ketedi. Jaqsy adamdiki aq jaýlyq kepkenshe ǵana jetedi, — dedi Tóken. Sózi qansha qabyndy bolsa da, Shyǵanaq qaıyspady:

— Taǵy ne sumdyq jasap júrgenińdi bilmeımin. Áneýgi aýyr kúnderde «bıshara» degeniń esten ketpeıdi. Jibimeıdi myna keýde. Aldaýǵa táńirim olaq qyldy meni. ishim muzdap jatqanda, syrtym qalaı jibisin.

Tóken kúrsine berip, otyra ketti. Sóz toqtalyp qaldy. Vasılıı Antonovıch Shyǵanaqqa oqtyn-oqtyn qarap qoıady. Kórmegeli úsh-tórt aı ótken. Qarttyń óńi synyq. ONY ózi sezbegen sıaqty. Kóńilin suraýshylarǵa «jaqsymyn» deıdi. Vasılıı Antonovıch Moskva habaryn aıtqaly ǵana kelgen joq. «Shyǵanaqty jiberińiz, tájirıbesin aıtsyn, kergimiz keledi» degen hattar maza bermegen soń, el aralatpaq edi. Shyǵanaqtyń júdeý óńin, baıaý qımylyn kórip, ol oıynan aınyp qaldy.

— Halińizdi bilgeli kelip edim. Janyńyzdy onsha kútpeıtin sıaqtysyz. Kútý kerek qoı.

Shyǵanaq bir myrs etti:

— Jandy tym kúte berse, náýetek bolady.

— Kútpeseńiz odan da jaman bolady.

— Kút, kútpe, ol shirkin qanshaǵa barar deısiń. Birsypyra jasadyq, kórdiQ estidik dúnıe degendi.

— Jasaı berseńiz kóre beresiz, Shyqa.

— Iá, kórgen saıyn kórgiń keledi. Toıǵan saıyn aranyń ashylady. Sóıtip júrgende, kún bitedi.

Búl qaljyńdardan da Vasılıı Antonovıch «qart ózin kútpeıdi» degen qorytyndyǵa keldi. Qarttyń ómirin saqtaý qamyn oılap otyr.

— Osy joly sizdi Aqtóbege ala ketem, taǵy da dárigerlerdiń qaramaǵynda biraz bolyńyz.

— Meni endi áýre qyla kórme, úlken kisi, — dedi Shyǵanaq. Qıylyp aıtqan túri bar. Shúkir, densaýlyǵym jaman emes. Maıdannan, jan-jaqtan hattar túsip jatyr. Bári tary jaıynda. Jaýap berý kerek. Qashqyn, Kúlmes, Záýreler meniń mashınamdaı bir mashına ustap otyr. Meniń alǵashqy rekordyma jetip otyr. Endi olardy keıingi rekordqa jetkizbeı bola ma? Jumys degen bastan asady. Ýaqyt az, az ýaqytty az ómirdi kópke balap otyrǵan jaıym bar...

Shyǵanaqtyń bolmasyn bilgen soń Vasılıı Antonovıch ekinshi túrde usynys jasady:

— Onda, dárigerdi sizge jiberemiz. Tek sonyń aıtqanyn tyńdaı kórińiz, Shyqa. Bul ýaqytsha shara. Moskvanyń úlken dárigerlerine qaratý jaǵyn qamdarmyn.

— Jaraıdy, — dedi Shyǵanaq.

Aýyl adamdary júgire, alqyna endi kontorǵa. Qaıǵyly kóńildiń qýanyshyn árkim ártúrli bildirip jatty: bireý kúledi, bireý jylaıdy, keıbiri ne derin bilmeı sasqalaqtaıdy. Jatyp qalǵan jurttyń uıqysy shaıdaı ashylǵan, dý-dý etedi. Bir kezde Oljabek pen Jamal da endi.

— Oljabek jylqyda emes pe edi?! — dedi Vasılıı Antonovıch.

— Jylqyda bolatyn. Búgin meniń halimdi bilýge kelgen. Túnde qaıtpaq edi, myna qýanyshqa kezdesti, yrysty anturǵan, — dep Shyǵanaq kúldi.

Oljabek yrjıa kelip, úlken qolyn sozǵanda, Vasılıı Antonovıch qolyn bosatpaı turyp sóılesti:

— Qalaı, boran men qasqyr mazalap tur ma?

— Olardy jańa kórippin be?

— Jospardan artyǵyń qansha bolady bıyl?

— Otyz jylqy.

— Jamal elý bermeQ qalyp qoıǵanyń ba?

— Meniń bir qulynym onyń bes qoıyna turady.

— Durys aıtasyń? — dedi Vasılıı Antonovıch. — Biraq, jas áıelge qyryndaýyńdy qoı endi. Myna Shyqań qoıatyn emes dep otyr seni.

Oljabek nanyp qalyp, ala kózimen qarady Shyǵanaqqa.

— Qudaı saqtasyn. Ataı kórmeńiz. Ótirik aıtady ol.

Shyǵanaq sylq-sylq kúlip, Jamalǵa burdy betin.

— Jamaljan-aý, jalpaq elden osy aıýdy qalaı tańdadyń eken!

— Meniń kózimmen bir qarańyzshy.

— Durys, durys, — dedi Shyǵanaq, — sulý — sulý emes, súıgen sulý. Bir kezde bizdiń qara kempir de sulý edi maǵan.

Qystyń uzaq túni jalyndy jınalyspen ótip barady. Eshkim daıyndamaǵan, baıandamashy belgilenbegen, basqarýshy saılanbaǵan, ózgeshe jınalys. Árkim oıyna kelgenin erkin aıtyp jatyr, kóp aldynda sóıleýge ysylmaǵan tilder múdire qalsa, ekinshi bireý túzep jiberedi, ne tóteden kıip ketip, ózi sóıleıdi. Ol múdirse, Vasılıı Antonovıch pen Shyǵanaq aýzyna umytqan sózin sala qoıady. Birde-biri maıdanǵa berer kómegin atamaı ketken joq. Taıynsha, toqty, tary, aqsha degender ár aýyzdan atqyp shyǵyp jatyr edi, Tóken de qarap qala almady.

— Otan qorǵaý qoryna men bir aılyq jalaqymdy shyǵardym, — dep qorazdana aıtqanda, manadan beri úndemeı otyrǵan Janbota ushyp turdy ornynan:

— Siz úshin, sonyńyzdy men tóleımin. Keshe Aısulýǵa aıtqanyńyzdy aıta ketińiz osy arada!

— Ne aıtyppyn oǵan? Ne aıtyppyn?

— Esine sal! — dedi Janbota. Aısulý aıta bastady.

— Keshe bul kisi bizdiń brıgadaǵa kelip, «Osy qardy kolhoz úshin ustaısyńdar ma, nemis úshin ustaısyńdar ma?» — dedi. Men: «Nemisi qursyn! Ózimiz úshin ustaımyz da» dep edim: «Usta, usta! Moskvany alǵan nemis munda kelmes deımisiń», — dedi de, júrip ketti. Meniń qolymnan kúregim túsip ketti. Dereý Janbotaǵa kelip aıttym...

Tóken saq-saq kúlip jiberdi. Jurttyń bári betine qarady.

— Men oınap aıtyp edim, baıqaýǵa. Shyn kórip qalǵan ekensińder ǵoı!

— Bul «oıyndy» kúlkimen, bir aılyq jalaqymen jaba almaısyz, — dep Janbota qyzaryp, býlyǵyp turdy da,

Káribaıǵa jaltaq-jaltaq qarady. Ol ile suraq qoıdy

Tókenge:

— Tóken, sen Aqmetti bilemisiń?

— Qaı Aqmet?

— Kádimgi baı Aqmet, qashqyn Aqmet?

— E, ony kim bilmeıdi! Jas kezimde talaı kórgem.

— Onda áli jas ekensiń, — dedi de Káribaı qaltasynan shubar bákisin sýyrdy. — Mynaý meniń bákim. Kúzdigúni Tóken ekeýmiz báki aıyrbastaǵan edik. Osy báki Aqmettiń qaltasynan tabyldy. Má, bákiń, — dep tastaı berdi. Tókenge. Tóken sup-sur bop, melshıe qaldy. Aqmettiń atyn estigen Jamal shydaı almaı Oljabekke sybyrlaı berdi:

— Oljeke-aý, mynaý da ıt eken ǵoı! Aqmettiń dosy eken ǵoı! Neǵyp otyr munda? Ekeýi de kolhoz jaýy...

Oljabek únsiz turdy ornynan. Nege turǵanyn eshkim baıqaǵan joq. Bardy da, Tókendi jýan judyryǵymen perip kep jiberdi. Qalpaqtaı tústi. Tóken bajyldap jatyr. Oljabek judyryǵyna túkirip alyp taǵy urǵaly kele jatqanda:

— Toqta! — dedi Shyǵanaq, — úkimet qaıda?! Zań qaıda? Umyttyńdar ma?

Oljabek te, oǵan qosyla umtylǵan basqalary da toqtaldy. Vasılıı Antonovıch Janbotanyń qolyn qysyp, mańdaıynan súıdi, ıeginen qaqty.

— Qyran kózdi Botajan, jaraısyń! Jaraısyń! Biraq, qabaǵyń burynǵydan salyńqy. Álde Amantaıdy qaıǵyramysyń?? Qaıǵyrma, keledi...

— Qaıǵyrmaıym! — dese de, Janbotanyń kózinen jastar domalap ketti. Buryla berip, súrte bastady.

Vasılıı Antonovıch baıqamaǵan bolyp, Tókenge burdy betin:

— Ruqsat. Siz qaıta berseńiz de bolady.

— Iá, men qaıtaıyn! — dep tura jóneldi Tóken. Káribaı men Sergeı ymdasyp, ile shyqty sońynan...

VIII

Moskva soqqysynan júregi shaıylǵan nemis Moskvaǵa qaıtyp betteı almaı, Sovet jerin aınala júgirdi. Jaz shyǵyp, jer aıaǵy keńigen. Sovet eliniń qysylýy da qyspen birge ketken tárizdi. Jaý jazym qyla ma degen qaýip endi joq. Jaýdy qalaı janshamyz degen kek qana qaınaıdy elde. Sol kektiń kúshi el jumysyn burynǵydan da qyzdyryp jiberdi. «Qurman» kolhozy jer jyrtýyn byltyrǵydan bıyl erte bitirip, tuqym sebýge Shyǵanaqqa ǵana qarap tur. Shyǵanaqtyń, aýrýy kún sanap dendep barady. Ázir jatqyzyp tastamasa da, boıdy sergitpeıdi.

Janbota at ústinde. Búgin úlken synnan etedi. Shyǵanaq egis dalasyn óz kózimen kórip, jumysqa baǵa bermek. Qaı jerimnen min tabady dep, Janbota dala jumysyn tasqaıaqtaı qaǵystyryp keledi.

Agronom Sergeı egin jaıyn óz betimen jaıaý aralap júr. Onyń uzyn boıy keń qarasynnyń ústinde áldeqaıdan kórinedi. Tura qalyp ta, otyra qalyp ta jazyp barady. Qarsy aldynda, Oıyl qabaǵynda turǵan Aısulýǵa basyn bir ıip, óte bergende:

— Shuqylaısyń da júresiń. Qaǵazdan sý shyǵa ma? — dedi Aısulý. Sergeı tura qaldy.

— Ne deısiń?

— Qaǵazdan sý shyǵa ma deımin.

— Sýdan da qymbatyraq shyǵady.

— Ol ne?

— Shyǵanaq tájirıbesi agronomıany jańa satyǵa kóterdi. Men sol tájirıbeni kótermekke zerttep júrmin.

— Shyqańdy jurt sensiz de biledi. Odan da áıelderdi kóterseńshi, — dep ásem-ásem kúldi Aısulý.

— Árıne, áıelderdi de kóteremiz.

— Qaǵazda kótergenińdi qaıteıin...

Sergeı Aısulýdyń betine kóz quıryǵymen bir qarady da júre berdi.

Myna jaqtan júgirip Janbota keledi. Qanyn ishine tartyp alǵan, kózinen Aısulýǵa ot shashyrap kele jatqan tárizdi kórindi. Kórisimen ornynan ushyp turdy.

— Neǵyp otyrsyń? — dedi, Janbota kelisimen.

— Jaı ystyq qumǵa belimdi jylytyp otyrmyn.

— Belińe ne bopty?

— Qystaı qarda júrgen soń sýyq ustady da.

— Jumysyńa bar. Men balany emizip kelemin, — dedi de shoqyta jóneldi.

Onyń júregindegi eki qýanysh kóńilge eki qanat bop baılanyp, alyp-ushyp keledi. Biri — jańa týǵan nárestege tez jetip, baýryna qysyp, qushyrlana súımek. Biri óz basqarýyna tıgen jańa egisti Shyǵanaqtyń synynan ótkizip, «jaqsy» degenin estimek. Oǵan at ekpini qosylyp, lepirgen kóńilmen úıge jetkende, kári sheshesiniń «báı-báıi» estildi:

Jalǵyzymnyń jalǵyzy, ýildeshi, báı-báı!

Asaý Taıdan til keldi. Bota da keler, báı-báı!

Qos tentekten bir tentek týǵan eken, báı-báı!

Úsh tentektiń aldynda alsyn, táńirim báı-báı!

Janbota sheshesiniń báı-báıin tyńdap turyp, úıge kirip keldi.

— Hat keldi me, apa?

— Keldi! Má, qarǵam, má!

— İrgeni túrseńizshi. Úı ysyp ketipti.

— Balaǵa jel tıe me dep edim.

— Qymtaı berseńiz tez tıedi.

Aıjan tysqa shyqty. Janbota otyrýǵa shydamaı, hatty aıaq ústinde turyp oqydy.

«Bota!

Meni beker aıaısyń. Dódeńniń áli qylshyǵy da synǵan joq. Nemistiń aýzyn qan jalattyq. Qyzyl josa qylyp qýyp baramyz. Bul hatty shabýylǵa shyǵar aldynda jazyp otyrmyn. Esińde bolsyn, Berlınge jetpeı Amantaı elge qaıtpaıdy. Jarylsań da shyda. Buryn barlaýshy, «til» ákelýshi edim. Eki júz jetpis bes eńbekkún taýyp, onyń, ústine syıǵa bir orden aldym. Bul ózi jaqsy kásip bolsa da, jalyqtyrdy. Sonsoń, ashyq urysqa tilenip shyqtym. Qazir meni pýlemechık dep ataıdy. Munyń tabysyn surama! Keshe bir kópirdiń túbinde bir top nemis bir-aq jýsady. Komandırim betimnen súıip, arqaǵa qaqty. Tiri bolsam, úıge orden artyp qaıtatyn túrim bar.

Osynyń ózi qalaı tıer eken saǵan? Seniń sáýegeıligińe qaraǵanda erli-zaıyp teń bolǵanda ǵana mahabbat, ádildik teńelmek. Men asyp baram. Seni tosyp, attyń basyn tejeýge ýaqyt joq. Sol pikirińdi qaıta qarasań deımin, joldas. Asqan saıyn saǵan mahabbatym da artyp bara jatqan sıaqty.

Hatty jıi jazshy. Tarpyshy meni, Botaqanym. Oınaqtashy ústime, jas baladaı saqyldap bir kúleıin...»

Janbota kózine kelip qalǵan jasty tókpeı, súrtip tas¬tap, ile-shala hat jazýǵa otyrdy:

— «Asaý taıym, áli jýasymapsyń! — dep bastady hatty. — Erkektiń áıelden qajyrly ekenin endi moıyndadym. Seniń ómiriń uıyqtasam da, oıansam da kóz aldymnan bir ketpeıdi. Sur shınel, sýyq okoptyń ishin kórmesem de, sen aıtpasań da jaqsy bilemin. Sonda da qajymaǵan quryshym ekensiń.

Meni qazir Bota emes, ingen dep bil. Ózińdeı bir tentek keldi dúnıege. Men qazir ana. Jastyq jalyny dál burynǵydaı laýlamasa da, «ana» degen atty seniń barlyq ordenińe aıyrbastamaımyn. Asyp baram dep ańdamaı aıtasyń. Kishkentaı tentekti qushyrlana bir súıgende, men keýdeme bir orden taǵam.

Biraq ana mindeti bala tabý ǵana emes. Eńbekte de senen qalyspaýǵa sert etkenmin. Sol serttiń dál sheshiler shaǵy endi jetti. Bıyl gektarynan eki júz sentner alamyz dep turmyz. Shyqań naýqas, kún sanap aýyrlap barady. Salmaq maǵan tústi. Osy júkti kóterip mejege jetkizsem, asaý taıym, qolǵa turýyń sheksiz.

Nege ekenin bilmeımin, qansha qatty aıtaıyn desem de, muqalyp qalǵanmyn ba, burynǵydaı tilim saǵan ótkir emes. Taıynbaıtyn, qajymaıtyn sen aıtshy. Syzylǵan «siz-biz» den artyq, tap basar «senińdi» men de qatty saǵyndym...

Hat óte asyǵysta jazyldy. Amankeldini emize sala men de shabýylǵa shyqqaly otyrmyn. Soldat áke men tiri jetim náresteniń tabysqanyn kórgende, shydar ma ekem, jarylmas pa eken júregim degen oıda otyr Botań...»

Janbota hatty tez jazyp bitirdi de, Amankeldini emize otyryp, daladan engen Aıjanǵa Amantaıdyń jaıyn aıtty. Oq astynda júrgen azamat ekeýiniń kózine ár qıly elestedi...

— E, táńirim, osy úsheýiniń aldynda al! — dedi kúńirene túsip báıbishe, sodan keıin, — Shyǵanaqtar atqa qondy qaraǵym, — dep umytyp bara jatqan sózin aıtty.

Amankeldini qysyp-qysyp súıdi de, Janbota úıden atyp shyqty.

Shyǵanaqtar bir top adam ketip barady. Qystygúni hat jazǵan rejıser artıserimen, apparatymen kelgen. Oǵan aýdan basshylary, aýyl basshylary qosylyp, eki-úsh kúnnen beri aýrý Shyǵanaqty bosatpaıdy. Qybyr etkenin syrt-syrt basyp jatqany. Endi egin basyna ere shyǵypty. Shyǵanaq pen Qabysh eń alda, oqshaý, Sergeı men rejıser olardyń artynda áńgimelesip keledi. Basqalary keıin. Jan¬bota bárin basyp-ozyp, Shyǵanaqtarǵa baryp qosylǵanda:

— Bul qyz kim? — dedi rejıser.

— Shyǵanaq zvenosynda isteıdi. Qyz emes, kelinshek.

— Ochaıannyı kelinshek!

— Qaıdan bildińiz?

— Keshe jumys basynda bireýlerdi kınoǵa túsirip jatyr edim, osy kelinshekti qyz eken dep qaldym, atty júgirtip, jetip keldi.

— Nege toqtatasyz jumysty!.. — dep aqyra keldi. Men shaıyp jýa basta dym da, ashýyn toqtatýǵa aqyryn ıeginen qaǵyp qoıdym. Sol-aq eken, shapalaqpen jaqqa tartyp kep jibergeni, shaıtan.

Sergeı kúlip jatyr. Rejıser keshe tıgen shapalaqty, eli aýyrsynyp keledi.

— Sizdiń ony qyzdy basqasha uǵynǵan ǵoı. Óte talapty, ójet áıel. Zvenony bıyl osy basqaryp júr, — dep Sergeı shaıyp-jýǵanda:

— Qarttyń ózine de túsinbedim, — dedi rejıser.

— Bul kisiniń az ómiri qaldy. Eski men jańanyń, ǵylym men tájirıbeniń arasynda turǵan bir shyń. Basyna shyqsań tórt tarap túgel kórinedi. Menimshe túgel kórsetý kerek.

Rejıser oılanyp qaldy. Sergeı sózin tolyqtyra tústi:

— Bizdiń jas qaýym búgingini, aldaǵyny ǵana bilgisi kelmeıdi. Ótkendi de bilgisi keledi. Ómirdi durys uǵyný úshin, tolyq kórsetý kerek.

— Ǵajap nárse! — dedi rejıser oılanyp kele jatyp, — oqymaǵan adam dúnıede bolmaǵan jańalyq jasady.

Sergeı basyn shaıqap qoıyp, sózin bóldi rejıserdiń.

— Ol, qate pikir. Biz ómirdiń kóbin kitaptan oqyp bilemiz. Bul kisi ómirdiń ózinen oqyǵan. Ózgeshe bir qasıeti: tynbaı isteıdi. istegeniniń bárin jadyna saqtap, birin baqylaýsyz, zertteýsiz jibermeıdi. Buǵan baıyptylyǵyn, aqyldylyǵyn qossańyz — úlken ǵalymnyń dál ózi bolyp shyǵady.

— Osy kisi keıingi kezde azyraq aýysqan degen ras pa? Ońasha shyǵyp ketedi, ózimen-ózi sóılesedi deıdi ǵoı?

Sergeı kúlip jiberdi.

— Byltyr, bir kúni aýdanǵa el jata qaıttym. Aı jaryq. Jol boıy tary arasynda bir jaıaý kúıbeń-kúıbeń etedi. Ury ma dep jetip kelsem, mazasyz qarttyń ózi eken,

— Neǵyp júrsiz, Shyqa?

— Osy aıdyń taryǵa áseri bar ma eken, baıqaıynshy dep edim.

Qolynda sheleQ bir sharshy metr jerdi sýaryp qoıypty.

— Munyńyz ne?

— Kóbinese ystyqta sýaramyz. Salqynda sýaryp ta baıqaý kereQ — dedi.

Túsinbegen jurt osyndaı minezderin kórip «aýysqan» deıtin shyǵar. Árkim óstip aýysa berse, bul dúnıe ǵalymnyń dúnıesi bolar edi. Shyǵanaq sol tynbaı zertteýiniń arqasynda bıyl óz tájirıbesine taǵy da eki jańalyq qosyp otyr. Jylda bul ýaqytta tuqym sebilip qalatyn. Bıyl,

Kaspıı jaqtan soǵatyn bir jel bar, sol etsin dep septirmedi. Ekinshi jańalyǵy — budan bylaı egindi salqynmen sýarmaq. Osy tájirıbesi aqtalsa, ǵalym emes, danyshpan deý kerek bul qartty.

Shyǵanaq egiske oıly kózben qarap, ún-tún joq kele jatty da attan tústi. Rejıserdiń adamdary dereý apparatyn saılap, antalap tura qaldy. Shyǵanaq qalaı júrse, olar solaı júredi. Sońynan qalmaı syrtyldatyp basa beredi. Janbota kelip apparattyń aldyn bógedi bir kezde:

— Qutyryp kettińder me? Dáret syndyrǵaly júr.

Qumartqan operator sonda ǵana ernin tistep keıin qashty. Shyǵanaq aýlaqqa baryp, dáretten qaıtqan soń, túsińki qabaǵyn kótere túsip, Janbotanyń mańdaıynan súıdi de, arqaǵa qaqty.

— Jel ótti. Sebe ber. Salqynda sýar. Almatydan telegram keldi. Lenıngradqa kómek aparamyz, Moskvada emdele qaıtarmyn. Saǵan tapsyrdym bárin...

Kınoshylar syrtyldatyp basyp jatyr. Shyǵanaq basqa sózge kelmesten atyna sozalańdaı minip, basyńqy otyryp kete bardy...

IX

Oraq kezi. Oıyl men kolhoz otyrǵan qarasýdyń arasyndaǵy keń qoltyq taryǵa lyq toly. Qalyń qamys tárizdi. ishine enseń jan-jaqty boljatpaı, tóbedegi aspandy ǵana kórsetedi. Anda-sanda úp etken ystyq jel, sháıi shymyldyqty qozǵaǵandaı sýdyratyp, tolqytyp jiberedi. Atpen aralap kele jatqan Shyǵanaqtyń aty kórinbeıdi. Tolqyǵan tarynyń betinde ózi qalqyp júrgen sıaqty. Kóp aralady. Qasynda eshkim joq. Kóz tunǵan taryǵa atyn ıektete dúzip ótip, ashyqqa shyqqan soń Shyǵanaq ilbı aıańdap bara jatyr. Aldynda, kıiz úıde alqa-qotan otyrǵan úlken aýyl. Sol jaqta qotannan da keń qyrman. Qyrmannyń bir shetine baýlaǵan taryny maıa-maıa qylyp úıip jatyr. Ekinshi shetinde tizbektelgen mashına tıep-tıep áketip jatyr. Dál ortada marjandaı aq tary tóbe-tóbe bop úıýli tur. Oıyl ózenin jıektegen jińishke joldy mashına tabany dalıtyp jibergen. Qara quryq keń qyrman men jol aınalǵan sonaý sur beldiń arasynda shańnan qurylǵan perde arjaǵyn kólegeılep kórsetpeıdi...

Shyǵanaq óz eńbeginiń sáýletine baıyppen qarap kele jatty da:

— Darıǵa! Shattana bir kúlsem, shartıa bir toısam, jalǵanda armanym joq sıaqty! — dedi kúrsinip. — Arman.

Arman. Jetkenimnen jetpegenim kóp eken. Aldyń arman, artyn, taıǵaq ken, dúnıe-aı, munsha sulý bolarmysyń! Qýaraǵan kári de, baldyrǵan jas ta saǵan qumar. Shirkin arman! Shattana bir kúlsem, shartıa bir toısam, jalǵanda armanym joq sıaqty. Jazylǵan bar ma osydan? Qashan toıam qý arman!

Bet súıekteri shyǵyńqyrap, urty ishine enip ketken. Kóz sharasy keńip, kózi burynǵydan kishireıe túsken. Sylbyr aıańdap, eńsesi túsip keldi de, sozalańdap attan tústi. Beldeýdegi botanyń qasynda qyzyl buıra, tap-taza arýana, kózi móltildep Shyǵanaqqa qaraı berdi.

— Eski dosym, arýana! Tamshylaǵan terińe taryny tonnalap aldym, tegershikti talqan qyp, arqańdy bosattym ǵoı, — dep arýananyń uzyn moınyn qushaqtap, móldir kózinen sıpap biraz turdy da úıge kirdi.

Zárý báıbishe de, dáriger Marıam da demalýǵa jantaıyp edi. Shyǵanaqtyń, aýyr engenin kórgen soń, ekeýi de ushyp turdy. Súıemelep aparyp tósegine jatqyzdy da, Marıam tamyryn ustaı bastady.

— Taǵy da bir ýkol salsam qaıtedi, ata?

— Sony qoıaq qoı, shyraǵym.

— As qazanyńyz as tilep tur?

— Ol shirkin suraı beredi. Qabyshtan da suramsaq.

— Jazylasyz. Eshteme etpeıdi, sharshap qapsyz.

— E, jazylam, shyraǵym...

Marıam nandyrǵandaı, Shyǵanaq nanǵandaı boldy. Ekeýi de ishinen nanǵan joq. Jalǵyz-aq Zárý báıbishe nanyp otyr.

— Kúnin tospaı-aq bara berse qaıtedi, — dep kúńkildep Qoıady.

Shyǵanaq Moskva — Lenıngrad saparynan uzaq júrip, taıaýda qaıtqan. Lenıngradty nemistiń áli qorshap jatqan kezi. Jaı adam bara almaıtyn bolǵan soń, aparǵan bir poezd syılyqtaryn Lenıngrad obkomynyń sekretary Moskvaǵa kelip ózi qabyldaǵan. Sodan keıin Shyǵanaq Moskva dárigerlerine qaraldy. Asqynǵan qyltamaqqa eshqaısysy em tappady. Ulǵaıǵan adamǵa operasıa jasap, tútikpen qorektendirýdiń qısyny taǵy kelmedi. Munyń birin aıtpastan, Dárigerler jyly sóz, jaqsy joramen uzatyp saldy.

— Jazylasyz. Baıqaqyz. Bolmasa taǵy kelersiz, — Depti.

Shyǵanaq buǵan ózi senbese de ańqaý Zárýdi, bala-shaǵalaryn sendirip qoıǵan. «Kóresińder me, mine jazylyp kelem» degendeı kóńili selt etse, atqa mine jóneldi. Onyń aýylda bolýy, aýrý da bolsa at ústinde kórinýi «Qurman» tursyn, búkil Oıylǵa aıbar edi. Ol joqta Oıyl arnasy omsyraıa qalǵandaı, ol kelgende lyq tola qalǵandaı bola¬tyn. Onysyn jaqsy bilgen Shyǵanaq aýrýǵa ishin bergenmen, syrtyn bermedi.

Qyrman basynda qaýyrt jumysty basqaryp, alasurǵan Janbota, Shyǵanaqty syrttan baqylap, aýylǵa qaıtqanyn, eńsesi túsińki bara jatqanyn kórgen soń, bir qaǵa beriste ushyrtyp otyryp aýylǵa keldi. Amankeldini emize salyp, Shyǵanaqtikine engende, tórge órmelemeı bosaǵada turyp qaldy. Basyna oramal tartqan, jelkesine túıgen shashy qobyrańqyrap, qamshysyn eki búktep ustap tur. Beti de, etigi de tozań. Sary gımnasterka, keń shalbardyń shańy kórinbegenmen qyrtystary synyp, belbeýi bosańqyrap ketipti. Eki kózi qos shyraqtaı janyp, Shyǵanaqqa qadala qaraıdy.

— Botajan, qobyrap ketipsiń ǵoı! — dedi Shyǵanaq. Aqyryn ǵana ezý tartyp, — Eki júz sentner ıe bermeı jatyr ma?

Shyǵanaq kemitip aıtty. Eki júz emes, bıylǵy gektardyń bireýiniń bergeni 1232 put. Janbota buǵan mán bergen joq. Ústin jóndep. Shyǵanaqtyń qasyna kelip otyrdy.

— Jatyp qaldyńyz ba?

— Jaı, tynystap jatyrmyn. Kárilik shirkin aıaqtan qaǵa beredi.

— Qaısar dalany jeńgende, qaýsaǵan kárilikti neǵyp jeńe almaı júrsiz?

— Aı shyraǵym-aı, onyń súıeýshisi myqty ǵoı.

Janbota aýzyna kelip qalǵan sózdi aıtpastan, jalt berdi. Shyǵanaqtyń «myqtysy» qudaı edi. Qudaıǵa til tıgizgendi unatpaıdy. Sonsoń sypaıy qaljyńǵa sala qoıdy Janbota.

— Jaryqtyq, bir súıegendi ólerdeı súıeıdi, bilem.

Shyǵanaq jaýap qaıyrǵan joq. Taǵy da bir jymıyp kúldi de basqa áńgimege kóshti.

— Sergeı ekeýiń áneýgi telegramdy jiberdińder me, osy?

— Sol kúni jibergenbiz.

— Aldaǵy jyldyń qamyn osy bastan oılaı berińder.

— Ne oılaıtyny bar. Eki júz sentner normadaǵy.

— Norma degenniń ózin, ózimiz jasaıtyn bolyp aldyq qoı. Ósirmeısińder me taǵy?

— Bále! Shyqań tipti kete beredi — dep Janbota saqyldap kúldi. — Osynyń ózine jurt jaǵasyn ustap talyp qala jazdady.

— Bul kúnde sovet jerinde rekord berýshi kóp, — dep Shyǵanaq ta ezý tartty. — Kóptiń biri bolmaý kerek. Shyn júırik aldyn bermeıdi. Jurt tásilińdi úırenip jatyr. Erteń bireýi qýyp jetip, ozyp ketse qaıtesiń? Baıaǵyda Dúrjyǵuldyń tórine bir shyǵyp edim dep Qabysh sıaqty qur keýdemen qalýǵa bolmas.

— Assalaýmalıkúm! — dep daýsyn kótere Qabysh enip keldi osy kezde. Shyǵanaq myrs-myrs kúlip jiberdi.

— Kimdi aıtsań sol keledi. Zárý, shubat ákel, bul ońbaǵan, qulqyny kepkende sálemdi osylaı beredi.

— Seniń qulqynyń jetisip turǵan shyǵar.

— Ázir jurtta qalǵan jún-jurqany jegenim joq.

— Dert jeńbegen seni men jeńe almaspyn, — dep Qabysh shubatty sylq-sylq juta bastady. Úlken kárden keseni basyna bir-aq kóterip, qaıtyp bergende, Zárý taǵy da ákep usyndy. Muny alyńqyrap otyryp baryp ishti.

— Boldym.

— Men úshin birdi ishshi, — dedi Shyǵanaq. Ol ishkende ózi ishkendeı súısinip otyrdy. — Aýdannan kelesiń be, úıińnen shyqtyń ba?

— Úıge soqqam joq. Kelip túskenim osy.

— Soǵatyn qaıbir úı bar sende. Alpystan asqansha el aqtap óttiń-aý, bıshara.

— Ókinbeımin. Qartaıǵanda kenelgeli turmyn.

— E, baıǵusym, kóbirek boqtyqqa kezdestiń be?

— Boqtyqty ne qylaıyn. Sen ólgeli otyrsyń, ornyń maǵan bosaıdy.

— Táıt! — dedi Zárý báıbishe. Shyǵanaq ta, Qabysh ta saq-saq kúlip jiberdi. Kúlki ústinde Qabysh qaltasynan alyp hat usyndy.

— Bul kimnen?

— Bilmeımin. Pochtaǵa soǵyp em, ala keldim.

Janbota hatty ishinen oqyp shyǵyp, oryssha jazylǵan eken, qazaqshaǵa aınaldyryp aıtyp berdi:

«Asa Qurmetti, Bersıev Shyǵanaq joldasqa! Sizdiń telegrammańyzdy alǵanda nanar nanbasymdy bilmeı kóp sendeldim. Eń bildim degen ǵalymdar gektarynan 200 sentnerden artyq astyq alý múmkin emes degenge bekigen edi. Búl jaı aıtylmaǵan. Ósimdikter kún qýatyn boıyna qansha sińire alatyndyǵyn eseptep baryp aıtylǵan bolatyn. Siz osy esepten asyp túsip, egin shyǵymynyń mólsheri adamnyń óz qolynda ekenin dáleldep berdińiz.

Buryn-sońdy dúnıe kórmegen, orasan eginniń masteri bolǵan sizge kishilikpen bas ıemin. Mártebeńiz ese bersin. Densaýlyǵyńyzdy, uzaq ómir súrýińizdi tileımin.

Akademık T. D. Lysenko»,

Shyǵanaq jastyǵyna shyntaqtap, hatty sulyq tyńdap otyrǵan kúıinde oılanyp ketti. Janbotanyń keýdesin qýanysh kernep, «meniń atymdy qashan ataısyz?» degendeı damyl-damyl qaraı beredi. Qabysh ta hatqa ábden túsingen sıaqty. Anda-sanda kóz qyryn tastaı otyryp:

— Bir týǵan qara nar, osynsha nege shirendiń? — dedi. Sol kezde Shyǵanaqtyń óńinen ólim beınesin kórgendeı boldy. Kóńili buzylyp, sıpaqtap, Qabysh teris qarady.

— Arman. Arman. Shirkin arman! — dedi Shyǵanaq aqyryn ǵana. — Bizdiń Bota 240 sentner berem dese qaıter edi? Tary shirkin endi ilimge de azyq boldy.

Janbota qýanyp ta, oılanyp ta qaldy. Sóılegenshe Shyǵanaq oń jambasyna aýnap, teris qarap ketti. «Tynyshtyq alsyn» degendi birine-biri ymmen aıtyp, sybdyrsyz shyǵa bastady úıden.

Zárý ǵana qaqqan qazyqsha tapjylmaı, ún-tún joq, Shyǵanaqty kúzetip qala berdi.

Sońy.

---