InfoHub Logo

Ózi bolǵan jigitke qaıda barsa oryn bar. Bola almaǵan jigitke en dalada oryn tar. Bolǵanǵa da, bola almaǵanǵa da kindik kesip týǵan jer, qazdaı qalqyp ósken el senen ystyq bar ma eken!

«Keri ala atty» saýyrlaı salǵan kúreń jolmen qaıqańnyń qyr jotasyna shyǵa kelgende kóne jer kózge ottaı basyldy. Bári tanys. Bári jyly shyraımen qaraıdy. Aǵash at, tal sadaq, asyq oınaǵan taqyrshaq, qyz uzatqan, kelinshek túsken, kókpar shaýyp, balýan kúresken jer — ana, sonaý bala shaqty eske túsirip kúlimdegendeı bolady...

Osy qaıqańǵa shyǵyp, tóńirekke kóz jibermegeli dál on bes jyl ótti. Buryn ondaǵan jyldar ózgerilgenin bildirmegen dala, tanyp alǵysyz túrge enipti. Qarsy aldymyzda qaraýytyp qara Nura jatyr. Botaqara kóz ushynda munartady. Jaýyr taý mine. Nura jaǵasyndaǵy bul eki turǵynyń arasy myqty atqa kúndik jer bolatyn. Nura — teńiz, kúndik jer, kóz tunar el bop ketipti. Bul qaı el, qaı teńiz? dep qapelimde kóz bir tosyrqady.

Balekeń aqyryn ǵana yńyldaıdy. Úsh bes jyldyqty osy aýmaqta kózimen ótkizgen qart kenniń ǵana ınjeneri emes, uly ózgeristiń de shejiresi sıaqty. Ol áńgimeni áriden qozǵaıdy.

— Kómirekeńniń keremeti ǵoı, shyraq.. — dep bastady bir kezde...

Biz shyqqan jonnyń jotasynan tóńirek tegis kórinedi. Qaraǵandy art jaqta: ertede, baıtaq jonnyń betinde, aýyl aımaǵyndaı ǵana qara qoqyrdyń ortasynda shoshaıǵan jalǵyz turba bul kúnde órbip ketken. Qara jartas, kók munar, qaınaǵan qala batysqa qaraı bel asyp kete barady. Eski Qaraǵandynyń mańyndaǵy Buqpa, Qyzyl qudyq, Aqqudyq, Qampan poselkeleri qalamen tutasyp ketken. Sovettik Qaraǵandy qazir qara Nurany jastana, aıaǵy Sherýbaı Nurany tireı jatyr. Eki Nuranyń arasy qysqa kúnde kúndik jer, ertede Altaı rýynyń mekeni. «Arǵyn bolsań Altaı bol» degen mátel Qaraǵandynyń dál osy beınesine qaraı aıtylǵan tárizdi. Jalshy, jylqyshy Altaı bala jahandy kezip kelip, moıymas qara altyndy jastana jatypty.

— Biz Qaraǵandylyqpyz. Qaraǵandy bizdiń jer, — degen sóz el maqtany bolyp ketken. Týǵan jerdiń tolyqsyǵan beınesine qarap turyp, ońashada ishimnen men de bir maqtandym.

— Qaraǵandynyń sýsyny, júregi ǵoı mynaý, — dep Balekeń kók teńizge qaraı ıegin kóterip tur. Uzyndyǵy jıyrma bes - otyz kóldeneńi tórt-bes kılometr kók joıqynnyń ortasynda «Kindik tóbeniń» tóbesi ǵana qyltıady. Bek, Orazbek aýyldarynyń mańyndaǵy qystaýlary, Qojyr poselkesi sýdyń astynda qalǵan. Qojyr taýynyń ózin sý úsh jaǵynan qorshap alypty. Nura — Nura bolǵaly talaı shalqyp tasyǵan bolar, sýatynan talaı myń ıektep júzip qalqyǵan bolar. Biraq, esh ýaqytta mundaı teńiz bolǵan emes, arnasyn buzyp órge qaraı aqqan emes. Alyp Qaraǵandy áldeqaıda bıik jonnyń betinde, shólde jatyr. Kólkigen Nurany qos tútikpen kúndiz-túni soryp jatyr. Bir tútik jer astynda, sý tartady. Búkil Qaraǵandynyń jan-janýaryn sýaryp tur. Ekinshi tútik aspanda, toq tartady, Qaraǵandynyń barlyq mehanızmin júrgizip tur. Eki tútiktiń kindigi Qaraǵandynyń elektr stansıasy — KarGRES.

* * *

KarGRES — jaratylys asýyn noqtalap minýdiń aıqyn bir beınesi. Ómir boıy yryq bermegen asaý Nurany tereń saǵadan qylǵyndyra býypty da, býynyp bara jatsa bosatyp, tynystata qoıatyn bes temir qaqpa jasapty. Beseýinde bes ózenniń kúshi bar. Jazǵy turǵy tasqynda býynǵan Nura býyrqana soqsa da, qoldan jasaǵan bes tıekti tebirente almaı, jaǵadaǵy jartasqa, bylsh-bylsh ura beredi. Erteden shókken nán jartasty doly tolqyn jeńbeı tynar emes, arashaǵa tek adam túsip, dúleı kúshti jónge salypty.

Batysqa qaraı kóldeneń tartqan «temir astaý» tereń arna tolqyndardy túıdegimen jutyp jatyr. Osy arna birneshe kılometrge sozylady. Eki jaǵy sýarmaly ogorod, sonaý Syrǵabaı tóbeshigine deıingi keń alqap kókpeńbek, ónimi ishine sımaı lyq-lyq etedi. Arnasynan asqan Nura alyp Qaraǵandyny ǵana emes, en dalanyń da túgin túletip, túrin qulpyrtyp jibergen...

Batysy — sol qulpyrǵan dala, shyǵysy — taý baýrynda týlaǵan Nura, aralyqtan ádemi qala ósken. Qalanyń kóp qabatty, alýan tústi, zańǵar úıleri bar. Úı mańy órbip kele jatqan báıterekter. Dál ortada úlken baq...

Sáýletti qalanyń shapshań óskendigi sonsha, turǵan halyq at qoıyp ta úlgirmegen. Bireýler «KarGRES», «Qazmetalzavod» dese, bireýler «Samarkand» dep júredi. Bir qalany úsh túrli ataýda mán bar. Soǵys ústinde Nurany teńiz, Qaraǵandyny joıqyn kúsh etken KarGRES osy qalada. Ony jasaýshylar qalany óz óndirisiniń atymen ataıdy. Qazaqstanda qara metalýrgıanyń alyby «men» dep turǵan jas noıan da osy qalada. Ony jasaýshylar da qalany óz óndirisiniń atymen ataıdy. «Samarkand» — ertede osy qalanyń ornynda bolǵan kishkentaı poselke, aýyzǵa ol ádet boıynsha ásheıin ilinip júr. Durysynda, báriniń saǵalaǵany Nura. Qalanyń aty Nura bolsa bári de yrza bolar edi.

* * *

Sýdan bý alyp, býdyń kúshimen elektr qýatyn óndirip turǵan KarGRES-tiń ishi tolyp jatqan shytyrman. Tehnıkanyń alýan tetikterin sózben uǵyndyrýdyń qıynshylyǵy sonsha, eń aqyry kochegar joldas ta ózgerip ketipti. Omyraýyndaǵy Eńbek Qyzyl Tý ordeni bar qazaq jigiti bir ásem saraıda bir ózi otyr. Aldynda jarqyraǵan taqta, taqtanyń beti jypyrlaǵan knopka, ólsheýish quraldar... Saraıdyń ishi — tym zeınetti ǵylymı-zertteý laboratorıasyna, jigit — ǵalymǵa uqsaıdy. Dırektor Mıhaılenko joldas, sonda da, «kochegar» dep tanystyrdy osy jigitti. Kochegar degenniń qolynda soıyldaı temir kóseý, kózinde tomaǵa kózildirigi bolatyn edi. Ol ysyldaǵan dáý qazan, lapyldaǵan otpen qara ter bolyp alysyp jatatyn edi. Al, myna kochegar kabınette otyrǵan dırektor Mıhaılenkonyń ózinen saltanattyraq.

— Jańa tehnıkaǵa eski til ere almaı qalǵan eken, — destik.

— Kochegar degenshe, mashınıst deý kerek, - dep kombınat bastyǵy Rachev joldas túzegen bolady. Oǵan qansha túzelgenin qaıdam, áıteýir, tehnıka ózgerisi — tildiń de ózgerisi ekenin, elektr qýaty — barlyq istiń, mádenıettiliktiń kilti ekenin bir kochegardyń ózi-aq dáleldep tur. Osy ádemi saraıdaǵy jalǵyz jigit búkil stansıanyń mehanızmderin júrgizedi. Al, stansıanyń ózi Qaraǵandy men Qaraǵandy metal zavodyn, taǵy bir alyp qurylysty júrgizedi. Osynshama kúrdeli mehanızmdi bir kisi basqaryp otyrǵanyna qaramastan Rachev joldas jumysshy kúshi jetpeıdi dep zarlaıdy. Soǵys bitti, maıdandaǵylar kelip jatyr. Kelisimen-aq óndiriske kirip jatyr. Biraq, keleshegi qazirgisinen de kúshti elektr komýnızmge jetpeı jaı tabar ma!

— Respýblıkamyzdyń jıyrma bes jyldyǵyna deıin eńbek ónimdiligin taǵy da on prosent arttyrdyq!.. — degen uran qabyrǵalarda jazýly, jumysshylardyń aýzynda. Iýn aıynda stahanovshylar men ekpindiler jıylysy bolyp, mereke aldyndaǵy jarysty bir sholyp ótken eken:

«...Eki júz jetpis tonna kómir únemdeldi. Bir avarıa bolǵan joq. Jóndeý jumystary merziminen buryn, «jaqsy» degen baǵamen bitti. Ekinshi agregatty ornatý jumysy grafıkten ozyq keledi. Eńbek ónimi on bir prosent artty...» degen qorytyndy shyǵarypty.

Stahanovshylar bul júgin ábden salmaqtap, jańadan on bir túrli mindetteme alypty. Sonyń biri — ekinshi nómirli qazan men ekinshi nómirli týrbogeneratordy ornatý kórinedi. Bul stansıa qýatyn eselep kúsheıtý sharasy. Ózgesi, bar kúshti baptap, durys paıdalaný qamy. Merekege osy alǵan mindettemelerin oryndap kelse, olardan kim ozar! Ázirgi júrisinde aıyp joq. Áıtse de, Rachev joldas:

— Qara jarysta oza beredi. Uly jarysta ozǵandy aıt, — dep Yqyshev pen Asylbekovti qaljyńmen qaırap tur.

Ustaradaı qylpyldaǵan, qysyq kóz qara jigit:

— Qara jarysta oza berse, túbi sol tegin emes, — dep kúlimdeıdi, — stansıamen birge ósken, qara jumysshydan montaj sehynyń bastyǵy bolýǵa deıin kóterilip, jaqsy eńbegi úshin jańada ǵana orden alǵan Yqyshov Altynbek osy. Elektr sehynyń bastyǵy Altynbekov te tómennen órlep, ordenge jetkenderdiń biri. Ósken tehnıka adamdy da ósirgen. Biraq, tehnıka da, adam da ózdiginen óse bere me? Kóp ósirýde ǵoı. Mıhaılenko, Rachev joldastar stansıanyń ósý tarıhyn uzaq hıkaıa qylsa da, ony jasasqan kóp qazaqtardyń ishinen úsh-tórt-aq jigittiń atyn ataýǵa jarady. Bul ózderine de olqy kórindi, dereý kadr máselesinen taıyp shyǵyp, basqa áńgimege kóshti!..

Qalaǵa erekshe kórik, tynys berip turǵan úlken baqty nusqap:

— Tájıev joldas jasatyp ketip edi, — deıdi jumysshylar. Sol baqtan shyǵysqa qaraı, stansıany qorshaı jıyrma myń túp aǵash egilgen. Jumysshylar turatyn kórkem úılerdiń arasyna trotýarlar salynǵan. Endi birer jylda, qalyń aǵashtyń ishinde, taý baýrynda, týlaǵan ózen jaǵasynda demalys — saıahat orny bop kóringeli tur KarGRES.

Shirkin Nura, jer shuraıy senen óter me! Kómir, temir, elektr, egin — bári senen órbip tur.

1945 jyl.

---