InfoHub Logo

Paleogeografıanyń jiktelýi geologıalyq kezeńderdegi fızıkalyq-geografıalyq jaǵdaılardyń túrli baǵyttaryn zertteý ádis-tásilderine qaraı ǵylymynyń mynadaı basty baǵyttaryn ajyratýǵa bolady:

Paleoekologıalyq baǵyt — jer qyrtysynda shógindi jynystardyń jınaqtalý erekshelikteri men olardyń quramynda saqtalyp qalǵan organıkalyq dúnıe qaldyqtaryna taldaý jasaı otyryp, ejelgi geologıalyq kezeńderdegi ósimdikter men janýarlardyń tirshilik ortasy týraly; ejelgi muhıt aıdyndary jáne olardyń bólikteri arasyndaǵy baılanystar týraly; sol kezeńdegi klımattyq jaǵdaıdyń, sý alaptarynyń tuzdylyq dárejesiniń ındıkatory bolyp sanalatyn tiri organızmder týraly derekter jınaqtaıdy. Bul baǵytta jumys jasaǵan ǵalymdar arasynan orys ǵalymy R.F. Gekkerdi atap ótýge bolady.

Paleobıogeografıalyq baǵyt — árbir geologıalyq eralar men jekelegen kezeńderdegi zoogeografıalyq jáne floralyq provınsıalar men oblystardyń taralý aýdandaryn, ondaǵy tiri organızmderdiń túr quramy men taralý arealdaryn anyqtaýmen aınalysady. Osy baǵyttaǵy maǵlumattardy jınaqtaǵan L.B. Rýhınniń, N.M. Strahovtyń jáne M. Shvarsbahtyń jasaǵan kartalary asa qundy bolyp sanalady.
Paleoklımatologıalyq baǵyt — paleobıogeografıalyq, lıtologıalyq, geohımıalyq jáne paleotemperatýralyq málimetter negizinde ejelgi klımattyq jaǵdaı men qazirgi klımattyq jaǵdaı arasyndaǵy erekshelikter men ózara baılanystylyqty zertteýmen aınalysady.

Terıgendik-mıneralogıalyq baǵyt — shógindi jynystar qabattaryn aýyr jáne jeńil mıneraldar (kvars, dala shpaty) fraksıalarynyń korrelásıasy (salystyrmaly taldaý) negizinde taldaý arqyly olardyń shaıylý jáne tasymaldaný aımaqtaryn anyqtaıdy. Osy negizde quramy men qalyptasýy jaǵynan birtektes jynystardyń jınaqtalý aýdandarynyń arnaýly kartalaryn jasaıdy. Ondaı kartalar toptamasyn reseılik ǵalymdar A.P. Vınogradov, L.V. Pýstovalov, A.B. Ronov, G.I. Teodorovıch, I.S. Gramberg, L.A. Gýláev jáne amerıkalyq ǵalymdar Ý. Krýmbeın men R. Garrels jasaǵan.

Geohımıalyq baǵyt — ejelgi muhıttar men onyń bólikterindegi sýdyń tuzdylyǵyn, fızıkalyq-hımıalyq rejımin, geologıalyq kezeńdegi ózgeristerin, sondaı aq aýtıgendi mıneraldardy jáne jıi kezdesetin elementterdiń konsentrasıasyn zertteý, sazdy jáne karbonatty jynystar quramyndaǵy temir qosylystarynyń totyǵý dárejesin anyqtaý arqyly atmosfera quramynyń ózgeristerin zertteıdi. Qazirgi kezde ejelgi sý aıdyndarynyń túrli ózgeristerin anyqtaýda fızıkalyq-hımıalyq dál zerthanalyq zertteý ádisteriniń mańyzy kúnnen-kúnge artyp keledi. Osy baǵytta jumys jasaǵan AQSH ǵalymdary G. Lóvenstam, S. Epstaın jáne reseılik ǵalym R. V. Teıs eńbekteriniń ǵylymı jáne qoldanbaly mańyzy zor.

Dınamıkalyq baǵyt — ejelgi sý aıdyndarynyń ózgerisin baqylaý, ıaǵnı tunba jynystardyń jınaqtalý sıpatyn, aǵys baǵytyn (ózenniń arnasy, teńiz aǵystary), shógindi jynystardyń jatý baǵyttary (gorızontal, eńkish, baspaldaqty) erekshelikterin anyqtaýdy maqsat etedi. Bul saladaǵy túbegeıli zertteý jumystary orys ǵalymdary K. K. Markov, A. A. Velıchko jáne A. V. Habakov eńbekterinde kezdesedi.

Paleotektonıkalyq baǵyt — ejelgi tektonıkalyq qurylymdardyń qalyptasý jáne damý zańdylyqtaryn, ejelgi formasıalar men fasıalardyń taralýy men jınalý qalyńdyqtaryn taldaýǵa negizdeledi. Alǵashqy paleotektonıkalyq kartalar V.V. Beloýsov, A.B. Ronov jáne V.E. Haınniń basshylyǵymen qurastyrylǵan. Olar óziniń qundylyǵyn joıǵan joq, olardyń negizinde zamanaýı ádis-tásilder kómegimen jańa kartalar toptamalary qurastyrylýda.

Paleovýlkonologıalyq baǵyt — janartaýlyq aımaqtardaǵy qalypty jaǵdaıda jınaqtalǵan shógindi jynystardyń mezgil-mezgil kóterilgen lavalyq aǵyndar, janartaýlyq kúlder jáne de basqa janartaýlyq atqylaýlar áserinen shyqqan atpa jynystar áserinen buzylǵan aýmaqtardaǵy rejımdi paleogeografıalyq rekonstrýksıa arqyly qalpyna keltirýmen aınalysady. Osy baǵyttaǵy zertteý jumystary F.Iý. Levınson-Lessıng, A.N. Zavarıskıı, I.V. Lýchıskıı sıaqty ǵalymdar eńbekterinde jınaqtalǵan. Qazirgi paleovýlkanologıalyq baǵyttaǵy jumystarda qurylymdyq-fasıalyq, formasıalyq taldaýlar jáne qazirgi zamanaýı fızıkalyq-hımıalyq zertteý tásilderi keńinen qoldanylady. • Paleogeomorfologıalyq baǵyt — ejelgi jáne relıkt (qaldyq) jer bederi qurylymdaryn; jer bederiniń ashyq jáne shógindi jynystar qabatymen jartylaı nemese tolyqtaı jabylǵan bólikterin; jer bederiniń jabylý jáne ashylý kezinde buzylýǵa ushyraǵan bólikterin; sondaı aq endogendik jáne ekzogendik prosester áserinen jer bederiniń ózgerý dárejesin anyqtaýmen aınalysady.
Relıkt jer bederi pishinderin paleogeografıalyq jáne paleogeomorfologıalyq jolmen taldaý nátıjesinde túrli geologıalyq kezeńderde qalyptasqan jer bederi pishinderi anyqtalady, olardyń damý tarıhynyń zańdylyǵy qalpyna keltiriledi. Paleomagnıttik ádistiń kómegimen muhıttardyń syzyqtyq magnıttik anomalıa ózgeristeri nátıjesinde týyndaǵan mobılıstik kózqaras negizinde kembrıı dáýirinde birtutas Pangeıa materıginiń, al paleozoı erasynda sýpermaterık Gondvananyń bolǵandyǵy dáleldendi. Bul jańalyqtar paleogeomorfologıalyq rekonstrýksıanyń keńinen qoldanysqa enýine múmkindik berdi. Paleogeomorfologıalyq zertteýler júrgizýde reseılik ǵalymdar — K.K. Markov, I.P. Gerasımov, Iý.A. Mesherákovtyń eńbekteri óte zor.

Paleookeanologıalyq baǵyt — dúnıejúzilik muhıt tabanyndaǵy júrgizilgen tereń burǵylaýlar nátıjesinde qalyptasty. Bul baǵyt muhıttar paleogeografıasyn zertteýge jáne qalpyna keltirýge múmkindik beretin jańa paleookeanologıa ǵylymynyń damýyna negiz boldy. Bul salada A.P. Lısısyn, Ý. X. Berger, T. Shoıf sıaqty ǵalymdar eńbekterin atap ótýge bolady. Sonymen qatar ataqty fransýz ǵalymy Jak Kýsto basshylyǵymen jumys jasaǵan «Kalıpso» ǵylymızertteý ortalyǵy zertteýleriniń qundylyǵy joǵary.

Jalpy alǵanda paleogeografıa ǵylymynyń zertteý baǵyttary óte kóp, biraq olardyń keıbiri áli óz dárejesinde ǵylymı turǵyda tolyq negizdelmegen. Paleogeografıa ǵylymy maqsaty men zertteý baǵyttarynyń ereksheligine qaraı birneshe quramdas salalarǵa jikteledi. Narlyq tarıhı ǵylymdar tárizdi paleogeografıa hronologıalyq bólikterge, atap aıtsaq geohronologıalyq júıe boıynsha (eralar, dáýirler, kezeńder jáne t.b.) da bólinedi. Paleogeografıanyń basty tarmaqtaryn anyqtap, olardy jikteýde mynadaı basty kózqarastar men tujyrymdar bar. Orys ǵalymy N.M. Strahov paleogeografıany jalpy keńistikti qalpyna keltirýmen aınalysatyn naǵyz paleogeografıaǵa jáne ejelgi fızıkalyq-geografıalyq jaǵdaıdy anyqtaý máselesimen aınalysatyn — bıonomıaǵa jiktegen. L.B. Rýhın paleogeografıany jalpy jáne regıondyq paleogeografıaǵa bólgen. Dál osyndaı baǵyttaǵy jiktemeni keıinnen M.F. Veklıch jáne V.I. Slavın men N.A. Iasamanov ta usynǵan. Paleogeografıany aldyna qoıǵan maqsaty men zertteý nysandaryna qaraı túrlishe jikteýge bolady. Zertteýdiń maqsattary men mindetterine sáıkes, paleogeografıa jalpy, jeke jáne qoldanbaly paleogeografıa dep bólinedi. Jalpy paleogeografıanyń basty maqsaty — paleogeografıalyq maǵlumattardy taldaý negizinde birtutas geografıalyq qabyqtyń ejelgi tarıhyn, ondaǵy basty ózgeristerdi qarastyrý. Bul salaǵa matematıkalyq ádistásilder men úlgileýdi keńinen qoldanatyn teorıalyq paleogeografıany da jatqyzýǵa bolady.

Jeke paleogeografıa belgili bir naqty baǵyttaǵy paleogeografıalyq máselelerdi anyqtaý jáne taldaýmen aınalysady. Onyń ózi komponenttik, aımaqtyq jáne tarıhı paleogeografıa salalarynan quralady. Komponenttik baǵyttaǵy paleogeografıa ejelgi tabıǵatty quraýshy jekelegen komponentter men prosesterdi zertteýmen — ejelgi landshaft qurylymyn, paleoklımattyq, paleogıdrologıalyq, paleofaýnalyq, paleofloralyq, paleogeomorfologıalyq jáne paleoekologıalyq jaǵdaılardy qalpyna keltirý máselelerimen aınalysady. Aımaqtyq paleogeografıa jer sharynyń jekelegen naqty bólikteriniń (oblys, regıon, aýdan, aımaq, bólik jáne t.b.) ejelgi tabıǵatyn qalpyna keltirýmen, al tarıhı paleogeografıa ejelgi tabıǵattaǵy ózgeristerdi geohronologıalyq retpen belgili bir ýaqyt aralyǵy sheginde anyqtaý jáne qalpyna keltirý isterimen aınalysady. Qoldanbaly paleogeografıa — anyqtalǵan paleogeografıalyq aqparattardy kúndelikti ómirde qoldaný múmkindigin arttyrýdyń tıimdi joldaryn qarastyrady. Onyń quramynda mynadaı basty salalar bar: shógindilik jolmen qalyptasatyn paıdaly qazbalardy (taskómir, munaı, janǵysh taqtatas, boksıt, temir keni, fosforıt, tas tuzy jáne t.b.) izdestirý; boljaý jasaý, onyń ishinde paleogeografıalyq aqparattardy uzaq merzimdi geografıalyq boljamdar jasaýda utymdy paıdalaný; tabıǵat qorǵaý jáne tabıǵat baılyqtaryn tıimdi paıdalaný, qorshaǵan ortany zıandy antropogendik áserlerden qorǵaý barysynda ekologıalyq jáne geoekologıalyq baǵyttaǵy aqparattardy úzdiksiz ári utymdy paıdalaný.

Osy máselerdi qarastyrý barysynda paleogeografıa ǵylymynyń ejelgi tabıǵı orta jaǵdaılaryn zertteıtin jańa bir qoldanbaly, «dástúrli» emes salasy — paleoekologıa qalyptasty. Búgingi tańda tabıǵı ortanyń antropogendik faktorlar áserinen ózgerý dárejesin zertteý barysynda kez kelgen aımaqtaǵy ejelgi tabıǵı orta sıpatyn qalpyna keltirýge negiz bolatyn jańa qoldanbaly sala — paleogeoekologıa jedel qarqynmen damý jaǵdaıynda. Jalpy alǵanda paleogeografıanyń qandaı salasy bolmasyn onyń basty zertteý nysany qazirgi geografıalyq qabyq pen onyń quramdas bólikteriniń qalyptasýy men damýyna alǵyshart bolǵan ejelgi geologıalyq kezeńderdegi zańdylyqtar men prosesterdi qalpyna keltirý bolyp tabylady.

---