InfoHub Logo

İ

Men dúnıege kelgen kezde qazaq ólgenin, týǵanyn qaǵazǵa jazbaıtyn, metrıka degendi bilmeıtin. Áke-sheshemniń jyl qaıyryp aıtýynsha 1902 jyly týsam kerek. Qazir Temirtaý zavody, Telman aýdanynda, Nura ózeniniń jaǵasynda, Jaýyr, Qojyr taýlarynyń eteginde tur. Osy taýlardyń kishkene shashyrandysy Sartóbe degen jerde (Jaýyrdan úsh-tórt kılometr) bir borandy kúnde týyppyn. Ákemniń aıǵyr úıir jylqysy bolypty. Ákemniń ákesi Qydyr zamanynda el bılegen adam desedi. O da onsha baı bolmaǵan. Onyń ákesi Mataıǵa on eki myń qoı bitken. Mataı jasynda batyr bolǵan. Mataı meılinshe ósken ata. Onyń bir balasy Qydyr bos ul týady: Ahmet, Aldabergen, Muqametshe, Mustafa, Qametjan. Ahmet pen Muqametshe el bılegen, abyroıly adamdar. Aldabergen, Mustafa, Qametjan sharýa baqqan, dáýleti shaǵyn adamdar. Mustafa 87 jasynda jyly qaıtys boldy. Eki ret hajyǵa barǵan, shala saýatty adam. Hajyǵa ol baılyqpen barmaǵan, alǵashqyda jalǵyz úıir jylqysyn satyp, shıetteı úsh balasyn tastap, — meniń birer jasar kúnimde, óziniń otyz bes jasynda ketken. Ekinshi rette Joljan degen baıdyń aqshasymen baryp, bedel hajy bolyp kelgen.

Mustafa meılinshe ádil, momyn, minezi aýyr, qorqýdy, sasýdy bilmeıtin, kóp sóılemeıtin, biraq kezi kelip qalǵanda óte tildi adam. Mektep kórmese de dinge berik, quıma qulaq kisi. Eger, din shyrmap qalmaǵanda, oqyǵanda úlken ǵalym bolatyn túri bar.

Sheshem Qadısha, Jekebaı degen nashar adamnyń, nashar atanyń qyzy. Baryp turǵan aq kóńil, dıýanalaý áıel. Áli tiri. Jasy toqsannan asyp barady.

Mustafanyń osy kúnde bes balasy tiri: Zeıne, Ǵabıden, Ábdikárim, Ábdiqalyq, Ǵazız.

Men esimdi biler - bilmes kezimde, jerimizdi pereselenes alyp, alpys úı Elibaı Jaýyrdan kóshedi. Spas zavodynyń shyǵys jaǵynda on jeti kılometr — «Kóktal - jaryq» degen jerge kelip ornalasady (1907 jyldary). Ata mekeninen aırylǵan eldiń zary, jermen qoshtasqandary, kelimsektermen turǵyn el arasyndaǵy urys - janjal, kisi ólimderi meniń kóńilime ólmeıtin ǵajap sýretter qaldyryp ketti. Qazir jazyp júrgen «Kóz kórgen» atty kólemdi eńbegime sol oqıǵalardyń qaısy birin paıdalandym.

Jas kezimde aýyldaǵy moldalardan din sabaǵyn oqydym. Basqa oqý joq. Qazaq eliniń toqsan toǵyz prosenti saýatsyz, saýatty degenimizdiń kóbi moldalar, dinshilder. On jas tolmaı jatyp kúnine bes mezgil namaz oqydyq, ramazan aıynda úsh kúndik oraza tuttyq. Oraza jylyna on kúnnen aýysa - aýysa, jazdyń uzaq, ystyq kúnderine kelgende shydam jetpeıdi. Qudaıdan qoryqpaı, jasyrmaı, moldalardan qorqyp, jasyryp, úzilip baratqanda sý ishemiz, tamaq jeımiz. Musylman orazasy orazalardyń ishindegi eń adaly.

1916 jyly Spas zavodynda tabelshık bolyp isteıtin Maýqymnyń Júsibi degennen bir jyl oryssha oqydym. Ekinshi jyly sol zavodtaǵy bes jyldyq orys - qazaq mektebiniń tórtinshi bólimine kelip tústim. Bir jyl osy mektepte oqyp, tórtinshi bólimdi bitirgen soń, qaıtyp oqýǵa mursha bolǵan joq. 1918 jyldan 1925 jylǵa deıin aýylda júrdim. Alǵan azyn - aýlaq bilimim umytylyp qaldy.

1925 jyly kóktemde, kelinshegimdi alyp, (sol qysta úılengen edim) Qazaqstan astanasy Qyzylordaǵa oqý izdep keldim. Oqýǵa túse almaı, qyzmet isteýge týra keldi. Qazaqstan Joǵarǵy sotyna qatynas qaǵazdar tirkeýshi bolyp otyryp, gazet oqýǵa aýyzdandym. Aldymen meniń oqıtynym usaq habarlar, jarnamalar boldy. 1925 jyldyń kúzinen bastap, respýblıkanyń «Eńbekshi qazaq» gazetine usaq habarlar jaza bastadym.

Kelesi jyly (1926) «Malta», «Malaı» degenderdi eliktep ocherk, feletondar jazýǵa, Sábıttiń «Aqbópesin» eliktep áńgime jazýǵa kiristim.

Ol kezde jazýshylyq kásibiniń mańyzyna túsingen emespin. Jazǵym kelgende kórgenimdi, sezgenimdi sol kúıinde jaza salatynmyn. Áli kúnge mektep kórmesem de, sol kezdegi eki sala aıtystar óz tusymnan izdenýge, oqýǵa kúshti áser etti. Óıtkeni, «Ekeýdiń», Qoshke Kemengerovtiń, Ǵappas Toǵjanovtyń taǵy basqa «ońshyldardyń» maqalalary marksshilderden dálel keltirip, aýyz ashyrmaýǵa aınaldy. Orys tiline jóndi túsinbeımin,

sonda da marksshilderdi oqı bastadym.

Sársen men Boqash degen alǵashqy áńgimem «Jyl qusy» jýrnalynda 1927—1928 jyly jarıalandy. 1929 jyly «Er Shoıyn» atty áńgimeler jınaǵym shyqty. Álime qaramaı Toǵjanov, Seıfýllın sıaqtylarmen pikir talastyra bastap edim, Seıfýllınnen basqasy ádebıet maıdanynda qaǵajý kórsetti. Jazǵanym ótpeı qoıǵan soń 1930 jyly maı aıynyń ishinde Qaraǵandyǵa jumysqa kettim.

Men kelgende Qaraǵandyda aǵylshyndardan qalǵan bes - alty jaman baraqtar ǵana, otyz-qyryq jumysshy ǵana bar edi. Olar kómirdi qaılamen qazyp, syrtqa temir shelekpen qol buran arqyly shyǵaratyn. «Shahty» degenderdi bir ǵana qudyq. Men jumysty jer qazýdan, temirlerdiń totyn qyrýdan bastap, birneshe satylardan ótken soń tokar bolyp shyqtym. Úsh jylǵa jaqyn ýaqyt jumysshylyqpen ótti. 1932 jyldyń aqyrynda, 1933 jyldyń basynda jergilikti uıymdar tómennen joǵarylatyp, «Qaraǵandy proletarıaty» gazetine jaýapty sekretar etti. Bul gazette kóp istegem joq. Novosıbır qalasynda «Qyzyl tý» atty jańa gazet shyǵatyn bolyp Qaraǵandydan kadr suraǵan. Tilenip sonda aýystym. 1933 jyldyń maıynan 1938 jyldyń fevraline deıin Qyzyl tý» gazetinde istedim. Gazet jabylǵan soń Novosıbırden Almatyǵa qaıttym.

«Shyǵanaqty» jazǵanda Tolstoıdan da, Gúgodan da irgeni aýlaq salyp, óz tusymnan bir jol tabýǵa shyqqamyn. Sonda da olardyń áseri azdap qalyp qoıypty.

Ágár meniń basqadan tıtteı ózgesheligim bolsa, «Mıllıonerde» kórinýge tıisti. Óıtkeni jurttyń bárinen «qashyp», óz boıymdy kórsetýge bar yntamdy salǵamyn. «Qaraǵandyda» «Mıllıonerden» asýǵa, «Daýyldan keıinde» «Qaraǵandydan» asýǵa barymdy aıaǵam joq. Birinen - birin asyrǵan sıaqty bolsam da «áttegen-aı, ana bir jerin...» demeı qalǵam joq.

Bertin kele sóz saptaý jóninde qazaq jazýshylarynan Áýezov Muqtar men Músirepov Ǵabıt qana unady. Ǵabıt sóziniń dáldigi, jınaqtylyǵy, mysqyly unasa, Muqtar sóziniń salmaqtylyǵy, tereńdigi unady. Unatsam da ekeýiniń sóz qasıetterin jıi elekten ótkizip, ulpasyn ǵana paıdalandym.

Shyǵarmada adamdardy sóılestirý, kórinisterdi sýretteý, sújet qurý, sezim mólsherin bilý degenderdi kóp izdenip, aqyry orys jazýshylarynan taptym. Ózimnen de qosqandarym bar. Bul jóninde qazaq jazýshylarynan alǵanym tipti az shyǵar.

Meniń esh bir shyǵarmam áldeqalaı týǵan emes. Tolǵanýdan, armanymnan týdy. «Ómir ne ólim» romanynda ejelden kóshpeli, malshy eldiń Qaraǵandy sıaqty úlken óndiris jasap, ındýstrıaly elge aınala bastaǵanyn, qaınaǵan enbek, sosıalısik kúres ústinde ishki, syrtqy jaýlaryn qalaı jeńip shyqqanyn maqtan ete kórsetkim keldi. Ol kezdegi qazaq ádebıetinde ındýstrıa taqyryby joqqa tán. Halyq joqty jasap jatqanda jazýshy nege syrtqary qalady?! degen sana meni qıynǵa, sonyǵa aıdady.

«Shyǵanaqta» kóshpeli aýyl otyryqshy, kolhozshy aýylǵa aınaldy. Jeke eńbekti birlesken eńbek, jeke menshikti birlesken menshik jeńdi. Naǵyz baılyq, óner, baqyt... bári sosıalızm tusynda jasalatynyn kórsetpek boldym. Romannyń bas geroıy Shyǵanaq Berseev avtordyń oıdan shyǵarǵany emes, shynaıy adam. Ol tary óniminen júıemelete tórt ret dúnıejúzilik rekord jasady. 1944 jyly qaıtys boldy. Osy aqyldy, eńbekqumar, izdengish, alǵyr qart arqyly halqymnyń boıyndaǵy asyl qasıetterin aıtyp qalýǵa tyrystym.

«Shyǵanaqqa» deıin de aýyldaǵy uly ózgeristi beıneleıtin kólemdi shyǵarma qazaq ádebıetinde joq-ty. Sol joqtyq maǵan «Shyǵanaqty» jazdyrdy. Menińshe, ádebıet— ómir aınasy. Ómirdegi orasan oqıǵalardy kórsete almasa, onyń nesi aına?

Jazýshynyń oıynan ómir áldeqaıda keń, shapshań ári ádemi. «Shyǵanaqty» bitirip, jaryqqa shyǵarǵanymsha aýyl ómiri alǵa ketip qaldy. «Mıllıoner» romanynda men endi ómirdiń aldyn oramaq boldym. Shynymdy aıtaıyn, bul romandaǵy mıllıoner kolhozdy, joǵarǵy bilimdi predsedateldi ol kezde kórgen de, estigen de emespin. Boljaýmen jazdym. Osylaı bolady, ádebıet bolǵandy aıtýmen tynbaıdy, bolashaqty da aıta alady, degen Markstik — Lenındik qaǵıdalarǵa súıendim. Sóıtip, ómirdiń aldyn oradym, dep júrgende búgingi kolhoz taǵy da meniń oıymnan ozyp ketipti.

Ómir ne ólimdi» jazyp bitirgenshe Qaraǵandydan bul romanym da keıin qalyp qoıdy.

İİ

Meniń ósken ortam alpys úı Elibaı erterek jerinen aırylyp, qonys aýyp, kedeı boldy. Sol kedeıdiń biri, túbi ózbek, Seıtkemeldiń Áýbákiri Pátıma degen tuńǵysh qyzyn maǵan atastyrypty. Áýbákir 1910 jyldan bastap saýdaǵa aınalysyp, baıı bastady. Jazy-qysy bir aýylda otyramyz. Baıyǵan saıyn bizdi mensinbeýge aınaldy. Úsh-tórt jyldyń ishinde, ásirese, 1916 jyly Áýbákir búkil bir dýan elge yqpalyn júrgizdi. Qyzyn bermeýge aınaldy. Bermegennen buryn, aýyl úı otyryp, onyń qatyn-qalashtary, malaılaryna deıin namysymyzdy qorlap baqty. Bala kezimde, ińirde, qarańǵy úıde sheshemniń:

— Qarashyǵym, keshegi jalǵyz úıli sart mensinbedi, qudaı, arýaq bar bolsań tap!—dep betimnen súıe talaı eńiregen kóz jasy ishime muz bop qatqan. Rý namysyna qyzǵan kedeı aǵaıyndardyń da ishi muzdaǵan edi. Sol Áýbákir 1919 jyly, dál qyzyldar keler aldynda qyzyn amalsyzdan berdi. Bir jyldan keıin qyzy ólip qaldy. Meniń ishimdegi kek ólmedi, órshı berdi. Aýylǵa laý kelse, salyq tússe, baı Áýbákir kedeılerge ózimen birge tartqyzdy. İshten tyna kelip, men bir kúni jaryldym. Biraq, elde turyp aıtysýǵa Áýbákir boı bermeıtin bolǵan soń, 1925 jyly Qazaqstannyń astanasy Qyzylordaǵa birjolata kettim. Jeke bastyń qamynan, usaq-túıekten týǵan osy aıtys Qyzylordaǵa kelgen soń naǵyz taptyq jolǵa tústi.

Taptyq jolǵa túskenmen jaýym japyryla qalǵan joq. Aýylda ol kezde baıshyl, rýshyl, feodalshyl yqpal basym. Halyqtyń qaptal kópshiligi saýatsyz. Azǵantaı oqymystylar ala: biri Sovetti qoldasa, biri baıdy qoldaıdy. Jalshy, kedeıge ezýshi jaýyn qolmen kórsetip tursań da jaýlasa qoımaıdy. Qulaqtardy qospaǵanda jeti júz shamaly iri baı -feodal bar. Úkimet jarlyǵyn olardy attap oryndaý qıyn. Sondyqtan, jıyrmasynshy jyldary aýyldy sovettendirý, tap jigin ashý uranyn keterdi partıa. Tap kúresi qyzdy. Qyzdyrýshylardyń, sovetshilderdiń biri bola tura nahaqqa talaı kúıdim. Babam iri feodal, ákem hajy, qaıyn atam baı. Dushpandaryma bul tap kúresi kezinde qolaıly qural boldy. Ózim — kedeı, adal. Dostarym meni sol úshin qoldady.

Qyzylordaǵa kelisimen komýnıs — Sáken Seıfýllın, Sábıt Muqanovtar tobyna qosyldym. Qazaqtyń aýyly ǵana emes, az ǵana oqymystylarynyń, jazýshylarynyń arasy da byt-shyt eken. Seıfýllın bastaǵan top jazýshylar uıymyn qurdy (RAP). Eleýli eńbegim bolmasa da, sol uıymǵa múshe bolyp edim. Muqtar Áýezov, İlıas Jansúgirov, Beıimbet Maılın sıaqty iri jazýshylardy, komýnıs, basshylyq qyzmette júrgen Rabbas - Toǵjanov sıaqty synshylardy bul uıym syrtqa tepti. Olardyń ózi de enýge enteleı qoıǵan joq. Sóıtip, aýyldaǵy tap tartysynan kele sala ortalyqtaǵy ádebıet tartysyna aralastym. Bul tartys 1928 jyly aýyldaǵy jeti júz iri baı - feodaldy konfıskalap, jer aýdarǵan soń, eldi ındýstrıalandyrý, kollektıvtendirý árqıly sosıalısik shabýyl kúsheıgen soń toqtaldy. RAP joıyldy. Ońǵa, solǵa tartqan jazýshylar bári bir uıymǵa bas qosty. Ádebıettegi taptyq kúrester, tap joıylǵan soń endi toptyq kúresterge aınaldy. Men bul toptyq kúresterden aýlaq turdym.

Salt-sana, saıasat maıdanyna men óz qatarymnan keıindeý kelgem, jem tárizdi qaq - soqpen jumysym bolmaı, momyn bolyp óstim. Sovet bedelin paıdalanyp, túrli zorlyq, zombylyq istegen sypyra jaýyzdar aýyl arasynda ózderin keýdege men sıaqtylardy qolynan eshteme kelmeıtin dep júrdi. Men olardy ishimnen jaýyz dep júrdim. Bilimsiz aralassam da sovet adamshylyǵy, degendi júregim jaqsy sezse kerek, aýa jaıylǵan jerim bolǵan joq. Bala kezimde ákemniń bergen dinı tárbıeleri bir sypyra paıdaǵa, ádildikke jarady.

Ákem uzaq túnderde, jaman hikimatin bar daýsymen oqyp, jylap otyratyn. Ádildik, adaldyq, ýádeshildik, kishipeıildilik, bul jolda taıynbaıtyn erlik jaıynda dinge baılanysty kóp áńgimeler aıtatyn. Óziniń týǵan aǵasy Muqametshe otyz jyl bı boldy. Sol kisiniń alǵan sharalaryn, ádilsizdigin, meniń qaıyn atam Áýbákirdiń qıanatyn, zorlyǵyn, ózinshe sottap otyratyn. Aýyldyń atqa minerleri kedeıdiń bir jyltyraǵanyn kórse urlap, ne tartyp áketetin. Kedeıler jylap kelgende, ákem aǵam Muqametshe, ury inisi Iaqıamen, qudasy Áýbákirmen qandy tóbelesterge deıin, pyshaq jumsaýǵa deıin barǵan ýaqyttary boldy. Ákem biraq bunyń bárin taptyq sanamen emes, Muhammet joly úshin istep júrdi. Ol kisiniń nanymynsha Muhammet uly patsha, qudaıdyń eń birinshi dosy, tárki dúnıe, kedeıdi, ǵaripterdi, halyqty súıgen. Osyndaı panatık bola turyp ákem Sovetti de jek kórgen joq. Ókimet ámirin oryndaý paryz, Sovet ókimetiniń joly Muhammet joly sıaqty, kedeılerdi qoldaıdy, ádil deıtin. Ózi baı bolmaǵan soń sovetten ol qysym kórmegen. Jalǵyz-aq qudaı joq, degendi jaratpaıtyn.

Óz basym qudaıshyl bolmasam da, ákemniń osy minezderi jas sana-sezimime kóp áser etti. Eseıgen soń da, sana engen soń da onyń jaramdylary boıymda qalyp qoıǵan sekildi.

Partıa qataryna 1940 jyly ǵana engem. Oǵan deıin «Hajynyń balasy», «Seıtkemelovtiń kúıeýi» dep qýdalaýdan kóz ashqanym joq. Partıaǵa engen soń da, 1953 jylǵa deıin «domalaq» aryzdarǵa jaýap berýmen keldim. Qyzǵanarlyq baǵym, mansabym ne kesirli minez - qylyǵym joq. Maǵan nege óshigedi?! dep tańdanatyn edim, óshigetinder jat adamdar deýshi edim. Jat emesterdiń, tipti dostarymnyń, ishinen talaı peıli nasharlar tabyldy, keıde jaqsy degenim jaman, jaman degenim jaqsy bolyp shyqty, tabynǵan adamdarymnan taıyzdyq baıqaldy... Sonyń bári dúnıege syn kózimen qaraýdy, onsha alysty kóre almasam da, aıaq astyn kórseterlik qolǵa bir shyraq ustaýdy úıretti. Adam árqıly kúneltedi, árqıly iz qaldyrady artyna kúneltýde, iz qaldyrýda men jazýshy eńbeginen artyqty tilemedim, izdemedim.

Jazýshy eńbegi — qıyn, jaýapty, eń ardaqty eńbek. Ǵylymda dańǵyl jol bolmasa, kórkem ádebıette de dańǵyl jol joq. Men biraz jasadym, biraz eńbek ettim, qalamym ábden tóselgendeı boldy. Sonda da árbir jańa shyǵarma tusynda bastyqpaǵan taıdaı bultaqtaı beremin, sharyq uryp izdene beremin. Oılarymdy, jazǵanymdy san ret óshirip, san elekten ótkizip baryp jaramdy degenimdi ǵana qaldyramyn. Sol jaramdymdy jazyp otyrǵanda kúlemin, qýanamyn, qaıǵyramyn, jylaımyn. Jazǵanyń ózińe osylaı eser ótpese, basqaǵa múlde áser etpeske kerek. Qınalmasań, qınalyp tapqan bir sóziń ne bir oıyń «Men baqytty!» degizbese, ondaı jazýshyǵa jazýdyń keregi ne?

Men aldyma qarasam, eń artta qalyppyn dep qorlanamyn. Artyma qarasam, menen de keıin qalǵandardy kórip jubanamyn. Ońasha bólmede, uzaq ýaqyt oı tizip sarǵaıa otyrǵanymda jer táńirine bir ózim. Tizgenderim kóp talqysyna túskende men bir jańa túsken kelin. Ágár jazýshynyń basyna qarama-qarsy osy eki qasıet ornamasa, jazýshy shyǵarma ústinde ózin halyq oıshysy, memleket qaıratkeri dep, shyǵarmasy bitken soń bulardyń tek atqosshysymyn dep sezinbese ondaı jazýshyny naǵyz jazýshy deý qıyn. Naǵyz jazýshy bolǵandy ǵana aıtyp qoımaı, bulaı bolsyn dep te aıta alady.

Meniń jazýshylyq jolymdaǵy ómirim, oıym qysqartyp aıtqanda osylaı. Shyǵarmalarymnan, kúndelik dápterimnen, múmkin, budan tolyǵyraq kóriner.

---