InfoHub Logo

 

Ótirik aıtpaı ómir súre alatyn adam ǵana azat.

Alber Kamú

Ókinishke oraı ómirde ótirik aıtatyndar óte kóp. «Shyndyq pen ótiriktiń» arasy bir tutam dep teginnen-tegin aıtylmaǵan. Jalǵan sóıleý durys emes ekendigin bilsek te, kóbimiz keıbir maqsattarda, atap aıtqanda buqaralyq aqparat quraldary reıtıń úshin, saıasatkerler qoldaýshylar sanyn ulǵaıtý úshin, jarnama satý kólemin arttyrý úshin jalǵan aıtyp jatamyz. Osylaı ótirik aıtý bizdiń kúndelikti áreketterimizdiń birine qalaı aınalyp ketkendigin ózimiz de baıqamaı qalamyz.

Alaıda, eshkim aldanyp qalǵandardyń qatarynan tabylyp, qandaı da bir alaıaqtyń qurbany bolyp, sapasyz taýar satyp alǵysy kelmeıdi. Sondyqtan da ótirikti anyqtaý úshin polıseıler men sýdıalar qoldanatyn ádisterdi usynamyz.

Jalǵan sóıleýdi anyqtaý taqyryby «Lie to me» («Ótirik teorıasy») serıaly arqyly jan-jaqty ashyldy. Serıaldyq keıipker kúdiktiniń áreketteri arqyly tergeý júrgizedi. Fılmniń basty keıipkeri Kalıfornıa ýnıversıtetiniń profesory, psıholog Pol Ekmannyń prototıpi. Pol Ekman túr-álpetti, daýysty ózgertý, vegetatıvtik (bettiń qyzarýy, terleý, daýystyń ózgerýi) belgilerdiń kómegimen ótirik aıtýdy anyqtaý týraly eńbekterimen tanymal.

Ótirikti zertteýshi psıholog mamandar, ony anaqtaýdyń senimdi ádisteriniń joq ekendigin alǵa tartady. Sebebi, ótirik – biregeı minez-qulyqtyq ındıkatory bar jeke psıhologıalyq proses bolyp tabylmaıdy. Sondyqtan da kimniń ótirik, kimniń shyn aıtyp otyrǵandyǵyn anyqtaý qıyndaý. Tek adamdarda qatty psıhologıalyq qysym bolǵannan keıin ol sál abyrjýy múmkin.

Ótirik pen shyndyqtyń ara jigin anyqtaýdyń óte qıyn ekendigin eskerip, myna jaıttardy este ustaý abzal:

1. Eshqandaı ádis adamnyń ótirik aıtyp turǵandyǵyn anyqtaýǵa 100 paıyz kepildik bermeıdi.

2. Adamdardy týra qaralaýǵa bolmaıdy. Ózińizdiń pikirińizdi tujyrymdańyz. Qaralaý boljamnan emes, faktiden turady. Shekten tys kúdikshildik (eger ol ataqty, kásibı tergeýshi bolmasa) qarym-qatynastardyń buzylýyna alyp keledi.

3. Verbaldy emes belgiler únemi ótiriktiń negizi kózi bolyp eseptelmeıdi. Qarsy adamnyń áreketterine jáne júris-turystaryna shekten tys sekemmen qaraý, onyń júrgen-turǵanyn ańdý adamı qatynastardyń buzylýyna alyp kelýi ábden múmkin.

4. Ótirikti anyqtaıtyn kóptegen fızıologıalyq elemetter, máselen terlep-tepshý nemese tamaqtyń qurǵaýy ol adamdardyń jekelegen erekshelikterine baılanysty bolýy da múmkin.

Adamnyń ishki seziminiń syrtqy kórinisi. Kópshilik jaǵdaıda ótirik adamdardyń emosıasynda ótirik belgileri baıqalady. Syrtqy jaǵdaıda  qastyń kóterilýi sıaqty belgilermen kórinedi. Oń jáne sol jaq betterde túrli emosıalardyń baıqalý assımetrıasy ádiletsizdikti anyqtaýǵa kómektesedi.

Muryn men aýyz. Zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda, ótirikshiler kóp jaǵdaıda murynyn ustaı beredi. Bul muryn qýystaryna adrenalınniń áser etýi, onyń jybyrlaýyna alyp keledi. Sondaı-aq,  ótirik aıtýshy adam kóp jaǵdaılarda qolymen aýzyn ustap, ernin jybyrlatady. Ótirik aıtqan kezde kóz qabaǵy qalypty jaǵdaıǵa qaraǵanda, uzaq ýaqyt jabyq turady. Er adamdar shyndyqtan aýytqyǵan kezde kózin uıqalaı beredi. Adamnyń kózine qarap-aq onyń ótirik nemese shyn sóılep turǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Óıtkeni adamnyń kózqarasy kópshilik jaǵdaıda adamdy aldaı almaıdy. Bul ádis tıimdi ári taptyrmas quraldardyń biri. Sondyqtan da kóp adamdar shyn keıpin jasyrý úshin kózin túrli baǵyttarda qozǵaltyp, adamnyń kózine tik qaraýyna múmkindik bere bermeıdi.

Terlep-tepshý. Statısıkalyq málimetterge qaraǵanda, ótirik sóıleýshi adam shyn sóıleıtin adammen salystyrǵanda kóbirek terleıdi. 

Bas ızeý. Adamdar kópshilik jaǵdaılarda óziniń sózin nemese kelisimin bildirý úshin bastaryn ızep jatady. Al adam ótirik aıtqan kezde onyń sózderi men bas ızeýi arasynda kidirister bolady.

Abyrjý. «Urynyń arty qýys». Ótirik aıtýshy adamnyń sózinde abyrjýshylyq jáne ózine degen senimsizdik belgileri baıqalady.

Qozǵalys. Shyndyq aıtyp turǵan adam áńgimelesýshi tarapqa jaqyndaıdy, al ótirikshi kersinshe odan alystaýǵa tyrysady. Ótirik aıtýshy adam kóp jaǵdaıda óziniń sózin qaıta-qaıta aıtyp sendirýge tyrysady. Abyrjýly qalyppen qolyn qaltasyna jıi salý (shashyn jınaý, galstýgin jóndeý, birdemeni qolmen qaıta-qaıta ustaý) ótirikshiniń belgileri.

Silekeıdi jutý jáne tynys alý. Tynys alýdyń qıyndaýy jalǵandyqtyń belgisi. Ol mıǵa ottegini kóbirek jiberý úshin jyldam tynys alýǵa tyrysady. Sóıtip ótirikshi qıyn jaǵdaıda ózine yńǵaıly baǵdar jasaýǵa tyrysady. Aýyz qýysynda silekeı sóziniń kóptep bólinýi adrenalınniń bólinýimen baılanysty. Sondyqtan da ol aýzyna qalypy jaǵdaıdan tys bólingen silekeıdi jutýǵa májbúr nemese aýzy kópirshiktenedi.

Daýys. Daýys yrǵaǵy men jyldamdyǵynyń ózgerýi ótiriktiń negizgi ındıkatory bolýy múmkin. Jaýap berý aldynda tosylyp qalý nemese birden aýzyn jaýyp qalý, uzaq ýaqyttyq úzilis ótirik belgileri bolyp sanalady.

Shamadan tys artyq sóıleý. Shynshyl adam fakt boıynsha jaýap berip, qalǵan jaǵdaılarǵa anyqtama bermeıdi. Al ótirikshi kersinshe alystan oraǵytyp, artyq detaldardy aıtyp, ózgelerdiń qoldaýyn izdeıdi.

Emosııalyq reaksıa. Áńgimelesý kezinde qarsy adamnyń áreketterin baqylańyz. Shynshyl adam, ótirikshige qaraǵanda oqıǵany agressıvti jaǵdaılarǵa deıin jetkizbeıdi. Ol barlyǵyn shý shyǵarmaı sheshýge tyrysady.

Tekserý. Biz fılmderden tájirıbeli tergeýshiler suraqtary arqyly adamdardyń ótirigin sheber anyqtaıtyndyǵyn baıqaımyz. Shyndyǵynda alynǵan jaýap arqyly adamnyń ótirigin anyqtaýǵa naqty múmkindik beredi. Alynǵan jaýaptardy buryn bergen jaýaptarmen salystyrý jalǵandyqtyń anyqtaýǵa birden-bir tabylmas ádis. Birdeı nemese «jattandy» sózerdi qaıtalaı berý ótiriktiń belgisi.

Aılaǵa aldanyp qalmańyz. Keıbir ótirikshiler shyndyqtyń betin jabý úshin quıtyrqy aılaǵa baryp jatady. Jıi komplımentter aıtý,  yńǵaısyz suraqtan birden basqa taqyrypqa ótip ketý, túkke turmaıtyn nársege nazardy aýdarý sıaqty jaǵdaılar shyndyqtan qashqan adamdardyń taǵy bir belgisi bolyp tabylady.

Taǵy da qaıtalap aıtqymyz keledi, «shpıondyq» árekettermen shamadan tys aınalyspańyz, ózińizdiń sheshimderińizdi barynsha obektıvti etip shyǵaryńyz. Shynaıylyq qana sizdiń adamı kelbetińizdi bıiktete túsetinin esten shyǵarmańyz.

---