InfoHub Logo

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Nurataı Aıgýl Asqatqyzy

Shoqan Shyńǵysuly Ýalıhanov etnograf, tarıhshy, shyǵystanýshy, zertteýshi, qazaq fólklor ónerin jınastyrýshy ǵalym.

Óz kezeńinde ol birqatar orys ǵalymdarynyń oń baǵasyna ıe bolyp, tarıh ǵylymyna ǵana emes, barlyq ǵylymdarda ózindik orynǵa ıe boldy. HİH ǵasyrdyń qazaq, qyrǵyz tarıhyna baılanysty etnografıalyq derekter, sýretter, sol aýdannyń tabıǵaty jóninde kóptegen málimetterdi bere aldy. Ol qazirgi Qazaqstannyń barlyq aýdandaryna saıahattap, Alasha han mazary, Aıaqqamyr kesenisi týraly jazdy. 

1856-1857 jyldar aralyǵynda ol "Qyrǵyzdar týraly jazbalar", "Qazaq shejiresi" atty maqalalar men eńbekter jazdy. Atalǵan jazbalarda Batys Sibir, Orta Azıa, Qazaqstan halyqtarynyń tarıhy jaıly málimetter, qazaq halqynyń tarıhı ańyz-áńgimeleri, rýlyq aýmaqtarda qonystanǵan taıpalar, ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaı, mádenıet pen salt-dástúr týraly kóptegen erekshe maǵlumattar berilgen. 

Shoqan Ýalıhanov tarıhı eńbekter jazý barysynda kóptegen kesteler, kartalar, óz kózimen kórgen jolaýshylardy, qazaqtar men qyrǵyzdardyń sýretin salyp otyrǵan. 1860 jylǵa qaraı Shoqan Ýalıhanov kóp mólsherde tarıhı jáne etnografıalyq maqalalar, din men derektanýlyq taldamalar týraly maqalalar, jazbalar, geneologıalyq kesteler, tarıhı sáýlet eskertkishteri týraly sýretteýler jazyp otyrdy. 

Ǵalym qazaq tarıhy týraly qundy aqparat beretin "Tarıh-ı Rashıdı", "Nızam-ýt-Tavarıh" atty eńbektermen jumys jasap, qyzyǵýshylyq tanytty. Atalǵan derekterge ózindik túsinik berýge tyrysty. 

Shoqan Ýalıhanov qazaq halqynyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin aıqyndaýda óte kóp eńbek etti. Ol Qazaqstanda jáne basqa Orta Azıalyq memleketterdegi Islam dininiń taralýy men damýyna baılanysty zertteýler júrgizdi. Ol máseleler "Dala musylmandyǵy týraly", "Qyrǵyzdardaǵy shamandyq qaldyqtary", "Edil bulǵarlary" atty maqalalarynda kórinis tapty. 

 Shynymende, Sh.Ýalıhanov qazaq tarıh kóginde aqqan juldyzdaı jarq ete, qaldy. Biraq, onyń áli de shoqtyǵy bıik. Onyń tarıhı muralary tek tól tarıh ǵylymynda ǵana emes Orta Azıa halyqtarynyń da ómirinde óte mańyzdy ekendigi barshamyzǵa málim.

Paıdalanylǵan ádebıet:

Ýalıhanov, Sh.Sh. Kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy.  Almaty: Tolaǵaı grýpp. 2010. - 496 b.

---