Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 3 apta buryn)
Syn turǵysynan damytý ádisteri arqyly Ybyraı Altynsarınniń  áńgimelerin oqytý
Sheberlik synyp sabaǵy
Ádebı úıirmeler
10 - synyp
Tehnologıa: Ybyraı Altynsarınniń áńgimelerin syn turǵysynan oılaý ádisteri boıynsha oqytý.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Bilimdilik - Oqýshylarǵa qazaq halqynyń asa kórnekti aǵartýshy - pedagogy, jazýshy, etnograf, fólklorshy aýdarmashy, qazaqtyń jazba ádebıetiniń negizin salýshy Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmasynan maǵlumat berý. Áńgimeniń negizgi ıdeıasyn ashý.
2. Damytýshylyq - Oqýshylardyń ádebı bilik - daǵdylaryn: aýyzsha sóıleýin, mánerlep oqýyn, túsinip oqýyn, óz oıyn júıeli aıta bilýin, shyǵarmany taldaı alý jáne shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
3. Tárbıelik - Ybyraı Altynsarın tulǵasyn úlgi ete otyryp, bilimge, izdenimpazdyqqa baýlý. Áńgime mazmunyn aıqyndaı kele, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: Interaktıvti ádis.
Sabaqtyń kórnekiligi: Interaktıvti taqta, mýltımedıa, tirek syzbalar, jazýshy Y. Altynsarın portreti.

Sabaqtyń júrisi:
I. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy
Oqýshylardy 4 topqa bólip, otyrǵyzý.
Vıdeorolık "Táýbeńe kel!"
- Osy beınetaspadan qandaı oı túıdik?
- Óz refleksıańyzdy aıtyńyz?
- Siz óz ómirińizde osy beınetaspadan kórgenińizdeı mysal keltire alasyz ba?
- Sizdiń kórgen beınetaspadan alatyn taǵylymyńyz qandaı?
- Ómir shyndyǵyn ozyq ıdeıa turǵysynan kórsete bilgen kemeńger sýretshi kim?
- Adam belgili bir qoǵamda ómir súredi. Mine, sol qoǵam, qorshaǵan orta únemi qarama – qaıshylyqqa toly. Iakı jaqsy men jaman, bilimdilik pen nadandyq, meıirimdilik pen zulymdylyq, saý men aýrý, baı men kedeıdi salystyra sýretteý arqyly balaǵa ómirdiń jaǵymdy, jaǵymsyz jaqtary jaıynda túsinik berýimiz kerek. Jamannyń jamandyǵy árqashan jaqsymen qatar turǵanda ǵana kórinedi.

II. Maǵynany taný.
I top. Zertteýshi – Áńgimeniń basty keıipkeriniń minezin nemese basty oqıǵany jan – jaqty meńgerý jáne sıpattaý.
Atymtaı baı, jomart, eńbekqor, adamgershiligi mol, qaıyrymdy, júreginde ımany bar.
Esepsiz baı – neıschıslımyı bogach
Eski – qusqy - staryı
Dáýlet - bogatstvo, blagosostoıanıe
Jalańash - nıshıı
Úısiz - bezdomnyı
Jarly - bednyı
Kemshilik - nedostatok
Jel (aýyspaly maǵyna) - zaznavatsá
Jelikken kóńil (aýyspaly maǵyna) - vzbýdorajennoe sostoıanıe
Terezesi tómen (aýyspaly maǵyna) - neravnyı
Beıshara - neschastnyı
Kem - ketik (aýyspaly maǵyna) - nýjda
Járdem - pomosh
Ábiret (dıalekt) - nazıdanıe, nastavlenıe
Beınet - mýka, mýchenıe
Pul - dengı
Kúnály - greshnyı
Ádet - prıvychka
Jomart - shedryı
- Iá, Jomart sóziniń maǵynasy « myrza, qoly ashyq» degendi bildiredi. Bizdiń búgingi keıipker Atymtaıǵa halyq «jomart» degen atty tegin bermegen, ol halyqtyń qamyn oılaǵan, eńbek adamynyń úlgisi retinde kórinedi. Esh nársege muqtaj emes Atymtaı jumys istemeı otyra almaıdy. «Eńbekpen tabylǵan dámniń táttiligi bolady», - deıdi ol.
- Bizdiń qazaq halqynda eliniń qamyn oılaǵan birtýar tulǵalar az bolmaǵan. Olar: Abaı Qunanbaev, Ybyraı Altynsarın, Ahmet Baıtursynov, Maqash Bekmuhambetov, Bókeıuly Jáńgir han. Olar halyqty oqý bilimge, ónerge, eńbek etýge shaqyrǵan.

Ybyraı Altynsarın sıaqty HİH ǵasyrda elimizdiń batys óńirinde de, halyqty bilimge shaqyrǵan, qonystandyrýǵa, kásippen aınalysýǵa, mektep ashqan, saıasatker eleýli eńbek sińirgen aıtýly tulǵalar bar. Olar el arasynda «pravıtel» atanǵan Maqash Bekmuhambetov pen Bókeıuly Jáńgir han.

Bókeıuly Jáńgir han (1801 — 1845) — Kishi júzdiń Ábilqaıyr handyǵynan bólinip shyqqan Bókeı ordasynyń sońǵy hany, Ábilqaıyrdyń shóberesi, Nuralynyń nemeresi. Onyń shyn aty - Jıhanger.
II top. Suraq qurastyrýshy – Negizgi oqıǵalardy qamtıtyn nemese áńgimeniń jalpy mazmuny boıynsha suraqtar daıyndaıdy.
Blým taksonomıasy boıynsha deńgeılik suraqtar qurastyrý.
Deńgeı Suraqtary
Bilim - Atymtaı qandaı adam bolǵan?
- Ony nelikten jomart ataǵan?
Túsiný - Sonda ol ne istegen?
- Baı adamdar óz dúnıesin eshkimge bermeıdi emes pe?

Qoldaný - Atymtaı baı bola turyp, nege ózi jumys istegen?
- Onyń qandaı sebebi bar?
Taldaý - Eńbek etý kemshilik pe?
- Osy úzindidegi jel degenimiz ne?

Sıntez - Osy úzindidegi ábiret degenimiz ne? Ábiret – (Qostanaı, Torǵaı) ǵıbrat
- Munan sen de ózińe ábiret alsań bolady.(Y. Altynsarın tańdamaly shyǵ. 1977j.) «Dıalektologıalyq sózdik» - 105 bet «Arys baspasy»- Almaty, 2007 j.
- Eńbekpen tabylǵan dám nelikten tátti, sińimdi?

Baǵalaý - Mal bergen ıesi kim jáne ol neden qorqady?

III top. Siltemeler tabýshy – Áńgimeniń taqyrybyn, rýhanılyǵyn ashatyn aforızmder, maqal - mátelderdi taýyp jazý.

Keıbireýlerge qansha mal bitse de, baılyq bitpeıdi. (Abaı Qunanbaev)
Peıili kedeı baıdan saqta. (Abaı Qunanbaev)
Bardyń jupyny kıingeni de, joqtyń barsha kıingeni de belgili bolyp turady. (Ǵabıt Músirepov)
Baılyqqa qosar úlesiń bolmasa, baılyqtan alar úlesiń de joq. (Ǵabıt Músirepov)
Baıǵa - mal qymbat, kedeıge - jan qymbat. (Ǵabıt Músirepov)
Baılyqty maldan emes, adamnan izdegen jón bolmaq. (Ǵabıt Músirepov)
Qansha baılyq jyısań da, buıyrǵannan artyq jeı almaısyń. (Qorqyt ata)
Dúnıe - mal shashylmaı, «myrza» degen ataq joq. (Qorqyt ata)

Dáýlet te bireýden kóship, bireýge qona beredi (Maılyqoja Sultanqojauly)
Baılyqty ónermen, sharýamen, qyzmetpen izder bolar. (Álıhan Bókeıhanov)

Maqal - mátelder
Baı bolsań, báseń bol.
Kedeı - baıǵa jetsem deıdi, baı - qudaıǵa jetsem deıdi.

Baqyt kilti eńbekte Kóp eńbegi kóńildi.
Eńbek etseń emersiń.
Eńbektiń nany tátti, jalqaýdyń jany tátti.

IV top.
Dáneker – Negizgi ıdeıalardy nemese oqıǵalardy búgingi ómirmen baılanystyrý.

Men Atyraý qalasynyń shetindegi kishkene ǵana aýylynda turamyn. Bizdiń aýyl qaladan 3 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalasqan. Aýyl «Geolog» dep atalady. Sebebi, bul aýyl munaıshylar men geolog barlaýshylarǵa arnalyp salynǵan. Osy aýyl turǵyndarynyń ishinde ónegeli ómir súrip jatqan jerlesterim kóp. Sonyń ishinen bizdiń Qanysh Sátbaev orta mektebiniń túle – gi, menen eki synyp tómen oqyǵan - Janıazov Aıbar Serikuly. Ol ózi qarapaıym otbasynan shyqqan. Ákesi – munaıshy, anasy bizdiń mektepte muǵalim bolyp jumys istedi. Aıbar tynymsyz eńbeginiń jemisin kórýde. Atyraý qalasynyń belgili kásipkeri, eldiń qurmetti azamaty, tek ol óz kásibin el tóńireginde emes, tipti shet elde de ashýda. Eline syıly bolýynyń máni – onyń qarapaıymdylyǵy, adamgershiligi, eńbekqorlyǵynan dep oılaımyn. Ol úlkenge de, kishige de únemi jaıdary amandasyp, óz bitirgen mektebine qaı kezde bolmasyn kómektesýge daıar. Búgingi kúnniń Atymtaıy deýge ábden laıyq tulǵa.

Osy aýyldyń turǵynynyń biri – Nárli apa. Ol - ózi názik jandy bolǵanymen, er azamattyń jumysyn atqaryp, sol eńbeginiń jemisin kórip otyrǵan asyl ana. Kezinde er azamatynan erte qalsa da, ómirdiń aýyr soqqysyna moıymady.
Eńbek ete júrip, bes balasyn er jetkizip, uldy uıaǵa, qyzdy qıaǵa qondyrdy.
Qazir sol balalar qolǵabys qylyp, analarynyń kásibin órge domalatyp otyrǵan jóni bar. Bul kúni apamyzdyń jas kúnindegi qıyndyǵynyń bári artta qalyp, qalamyzdaǵy «Nárli» dep atalatyn úlken meıramhananyń ıesi, «Dına» saýda úıinde de birneshe saýda núkteleri bar belgili kásipker atandy. Árıne bul tynymsyz eńbek, qaırat, qaısarlyq arqyly kelgen dúnıeler.
Apamyz - aıaýly ana ǵana emes, nemere – jıenderiniń súıikti ájesi. Bizdiń mekteppen únemi baılanysta bolatyn ata - analar komıtetiniń tóraıymy. Mektepke únemi qoldaý kórsetetin bizdiń belsendi ata - anamyzdyń biri. Mekteptegi uıymdastyrylǵan barlyq sharaǵa kómektesedi. Munyń ózi úlken júrekti adam ekenin bildiredi.

Al osy eki tulǵaǵa uqsamaıtyn qansha jan bar. Záýlim úıde tursa da, aınalasyna raqymy joq adamdardy kórgende qynjylasyń. Asta - tók bolsa da, eshkimge eshteńe bermeı, tek óz qara basynyń qamyn jep júrgen azamattardyń da balalary aldymyzda otyr. Mektepten berilgen tárbıe de, bilim de birdeı bolǵanymen, ómirge degen kózqarastary ár túrli. Adamgershilik, qarapaıymdylyq, meıirim, eńbekqorlyq degen jaqsy qasıettiń bári – ananyń súti men ákeniń qany arqyly beriletininiń bir dáleli osy ma dersiń?...

Ybyraı áńgimeleriniń basty taqyryby – eńbek, eńbek adamy. Eńbek etý, óz mańdaı terińmen jetistikke jetý, sol arqyly týǵan elińniń damýyna úles qosý ­ búgingi kúnniń ózekti máselesi, zaman talaby. Bunyń dáleli retinde Elbasymyz «Qazaqstannyń áleýmettik jańǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna qaraı 20 qadam» atty tujyrymdamasynda bylaı deıdi:

«Búginde eńbek - HHİ ǵasyr jaǵdaıyndaǵy sheshýshi ulttyq faktor retinde, jahandyq básekelestik jaǵdaıynda, - aldyńǵy kezekke ilgeriletilýi tıis.»
İİİ. Oı tolǵanys.
Prezentasıa. Ár top óz jazǵandaryn synypqa aıtady. Basqa oqýshylar tyńdap, suraqtar qoıyp talqylaıdy. Sabaqty oqýshylar qorytyndylaıdy.
Baǵalaý.

Atyraý qalasy, Geolog poselkesi,
Q. I. Sátbaev atyndaǵy orta mektebiniń
Orys synyptaryndaǵy qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi:
Seıilhanova Meıramgúl Seıilhanqyzy

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama