InfoHub Logo

Kez kelgen soǵystyń bastalýyna qandaı da bir mańyzdy sebebi bolady, mysaly: uzaq jyldarǵa sozylǵan túsinispeýshilik, aýmaqtyq kinárattar, bılikke talas nemese ekonomıkalyq turaqsyzdyq. Biraq mıǵa qonymsyz sebepter de joq emes eken, mysaly, kartop alańyna kirgen shoshqa nemese urlanǵan aǵash shelek, tipti, shekaradan ótip ketken ıt.

Munda soǵysty tragıkomedıaǵa aınaldyrǵan eń jarqyn jáne kúlkili epızodtardyń bestigin taba alasyz.

Aǵash shelek úshin bolǵan soǵys

Soǵystyń oryn alýyna sebep bolǵandardyń arasyndaǵy aqymaqtyq deńgeıi boıynsha birinshi oryndy aǵash shelekke bergenimiz durys bolar. Elge kádimgi emen shelekti qaıtarý úshin myńdaǵan adamnyń janyn qıýyna týra kelgen.

XIV ǵasyr, Soltústik Italıa memleketindegi eki kórshi qala — Boloná jáne Modena — bir-birimen qyrǵı-qabaq qarym-qatynasta ómir súrdi.  Boloná gvelftardyń partıasyn qoldasa, Modena — olardyń qas dushpandary gıbellındermen jaqsy baılanysta bolatyn. Bul eki eldiń arasy jaqyn, shamamen 50 shaqyrymdy quraıtyn, ıaǵnı, kez-kelgen ýaqytta jaý áskeri tap berip, soǵysty bastap ketýi múmkin edi.  Jáne bastalyp ketti de, biraq bul qaqtyǵystyń sebebi tipti kúlkili boldy.
    
Bir nusqa boıynsha (eń kúlkilisi) áldebir jaldamaly kavalerıs Bolonádan Modenaǵa qashyp bara jatyp, qudyqtyń basynda turǵan aǵash shelekti qolyna ile ketken. Boloná Úkimeti bul shelekti qaıtarýdy talap etti, sebebi ony mýnısıpaldyq, ıaǵnı ortaq menshik dep eseptegen.  

^{Soǵysqa sebep bolǵan shelek.}

Al basqa nusqasy (sál aqylǵa qonarlyq) birneshe kavalerıs bolǵanyn, aǵash shelektiń bos emes, onda qarapaıym bolonıalyqtardy tonaýmen tapqan qundylyqtardyń baryn alǵa tartady. Qalaı bolǵanda da, renjigen tarap shelekti ǵana qaıtarýdy surady. Sebebi sol kezde jeke menshikke qol suǵý týraly eshkim de oılaǵan joq, al qalanyń qoǵamdyq ıgiligin urlaý — bul asqan bassyzdyq bolyp esepteldi.

Qaqtyǵys bastaldy. Dıplomattar kelise almaı, atqysh qarýlardy qoldanýǵa týra keldi. Sheshýshi shaıqasta 2000 sarbaz qaza tapty. Aqyry shelekke qol jetkizgen Modena bul soǵysta jeńdi. Bul shelek áli kúnge deıin qalada jádiger retinde saqtalyp tur. Tek  qarǵys atqan shelekti qaıtaryp alǵany bolmasa bul shaǵyn memleket qazynasyn basqa zatpen tolyqtyra almady.

Qorlanǵan bálishter úshin bolǵan soǵys

Zamanaýı meksıkalyqtar ádette ashshy dámdi taǵamdardy jaqsy kóredi degen stereotıp bar. Al XIX ǵasyrdyń stereotıpti meksıkandyqtary ashshy dámdi taǵamdardy jaqsy kórip qana qoımaı, tátti taǵamdardan túbegeıli bas tartqanmys. Sondyqtan bolar, 1828 jyldaǵy kóshedegi tártipsizdikter kezinde, meksıkalyq ofıserler fransýz azamatynyń kondıterlik dúkenin tas-talqan etken.

Bálishter jáne torttardy aıaq esty etip, dúkende janjal shyǵarǵan, jıhazdardy syndyryp, ydys-aıaqtardy qıratqan, al shokoladtan jasalǵan fondúdi tipti aıtýǵa aýyz barmastaı etip qorlaǵan. Fransýz ótemaqy talap etti jáne ótinishi joǵary ınstansıaǵa — týǵan eliniń patshasy Lýı-Fılıpp I-ge deıin jetti. Patsha óz kezeginde qarapaıym kondıterdiń qaıǵysyn tyńdap, zardap shekken kondıterge 60 myń peso berýdi talap etip Meksıkaǵa últımatým jarıalady. Bul soma ol kezderi qomaqty qarajat edi.  

Sondaı-aq  meksıkalyqtar máseleniń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsinýleri úshin, patsha Meksıkanyń Fransıadan alǵan barlyq qaryzyn qaıtarylýyn talap etti. Alaıda últımatým jaýapsyz qaldy. Bul patsha Lýı-Fılıpp I-niń ashýyn týdyryp, Meksıkaǵa soǵys jarıalady: onyń floty Verakrýs portyn buǵattap, San-Hýan-de-Ýlýa bekinisin bombalaı bastady.

Meksıkalyqtar da qarap qalmastan, elde áskerı jaǵdaı engizdi. Sonymen qatar sol kezde óz aldyna derbes memleket bolyp turǵan Tehastyń qoldaýyna qol jetkizýge tyrysty. Alaıda kedeı memlekettiń Fransıadaı alpaýytpen kúresýge shamasy jetpeıtinin túsingen   Meksıka, Fransıa tarapynyń talaptaryn qabyl alyp, aqyr sońynda qaryzyn tóleýine týra keldi. O bastan–aq bálishterdi taptamaǵanda munyń biri de bolmas edi.

Shoshqa úshin bolǵan soǵys

Naǵyz alapat soǵysqa aınalyp kete jazaǵan Brıtan-amerıkalyq qaqtyǵys. Bul qaqtyǵysqa kartop egistigine kirgen shoshqa sebepker bolǵan.

Brıtanıa men AQSH-tyń arasynda 1846 jyldyń 15 maýsymy kúni Tynyq muhıty jaǵalaýlaryndaǵy memleketterdiń shekarasyn anyqtaıtyn Oregon kelisimine qol qoıylǵan bolatyn. Jospar boıynsha qujat jaǵdaıdy anyqtaýǵa septigin tıgizip, keleńsizdikterden qutqarýǵa tıis edi, biraq bári kerisinshe boldy. Sebebi aımaq kartasy dál syzylmaı, nátıjesinde eki memleket te San-Hýan araldaryn óz aýmaǵy dep sanady. Sondyqtan munda brıtandyq jáne amerıkalyq kolonıster jappaı qonystana bastady. Ári bir-birin zańsyz ımıgranttar dep eseptedi.

1859 jyldyń 15 maýsymy, týra 13 jyl ótken soń, tarıhtaǵy eń aqymaq qaqtyǵystardyń biri dál osy jerde oryn aldy.

Bul kúni amerıkandyq fermer Lıman Katler óziniń jerinde jaıbaraqat jaıylyp júrgen úlken qara shoshqany kórdi, ol onyń baý-baqshasyn taptap, kartopty jep jatty. Bul shoshqanyń onyń baqshasyna alǵashqy kelýi emes edi: birinshi márte Lıman ony qýyp shyqqan, sodan keıin taıaqpen aıdap kórdi, biraq bul joly onyń shydamy sarqylyp, úıdegi myltyǵyn alyp shyǵyp, qabandy atyp tastady.

Sóıtse bul Charlz Grıffın atty jergilikti ırlandyq azamattyń shoshqasy eken. Eki sharýa eki bólek memlekettiń azamattary bolǵany máseleni tipti ýshyqtyryp jiberdi. Qarapaıym aýyl qaqtyǵysy daý-janjalǵa ulasyp, eki sharýa da óz bıliginiń ókilderinen kómek suraı bastady.   Joǵarǵy jaqtaǵylar da bul shoshqa oqıǵasyna basa nazar aýdaryp, birden kómek qolyn sozdy.

Amerıkalyqtar aralǵa tórt júz sarbaz jiberdi. Al Brıtandyqtar óz kezeginde qarap qalmady, bortynda eki myń áskeri bar bes keme attandyrdy. Brıtandyq kolonıanyń gýbernatory kontr-admıral Robert Beıneske eger amerıkalyqtar aýmaqtan ketpese, áskerı is-qımyldardy bastaýyna buıryq berdi. Alaıda ofıser basshylyqtyń bul buıryǵyna qulaq aspady, sonysymen eldi soǵystan qutqaryp qaldy. AQSH pen Brıtanıa sarbazdary kúni boıy bir-birin mazaqtap, ashýlaryna tıýmen kóńil kóterdi, biraq buıryqty qatań saqtap birinshi bolyp oq atpady.

 ^{San-Hýan aralyndaǵy brıtan áskerleri}

Shoshqa úshin bolǵan qaqtyǵys jaıly London men Vashıngton estigende, birden bitimge kelýdiń jolyn izdestirdi. Qaqtyǵystyń aldyn alý úshin araǵa Germanıa ımperatory Vılgelm I-niń basshylyǵymen beıtarap sýdıalardy tartty, olar araldyń AQSH-tyń paıdasyna qaldyryp,  dońyz daýyn sheshti.

It úshin bolǵan soǵys

Osyǵan uqsas, biraq qaıǵyly aıaqtalǵan taǵy bir oqıǵa 1925 jyly Grekıa men Bolgarıa shekarasynda oryn aldy. Bul joly sebepker shoshqa emes, shekaradan asyp ótken qańǵybas ıt edi.  

Sol kezde elder arasyndaǵy qarym-qatynas óte shıeleniske toly boldy: birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde olar eki jaq úshin shaıqasty, oǵan qosa árqaısysynda aýmaqtyq kelispeýshilikter bolǵan edi. Sonymen qatar, Bolgarıa aýmaǵynda antıgrekıalyq partızandyq toptar keń taralǵan bolatyn. Osyndaı toptardyń biri shekaradaǵy Petrıch qalasy aýmaǵyndaǵy bılikti basyp aldy. Bul memleket ishindegi memleket edi, shekaralyq terıtorıany «ishki makedon revolúsıalyq uıymy» basqardy. Qaqtyǵys dál osy jerden bastaldy.

18 qazan kúni grek shekarashylarynyń biriniń ıti qashyp, qyrsyqqanda shekaradan ótip ketken. Shekarashy ıtin izdep shyǵyp, dál shekaranyń qıylysynda Petrıchtik patrúldiń oǵyna tap bolǵan. Bul jaıdy grek zastavasynyń ofıseri bilip, máseleniń egjeı-tegjeıin anyqtaý úshin sol jerge barǵan. Biraq ofıser de sol jerde óltirilgen. Osy sekildi basqa qaqtyǵystar da kóp bolǵan, biraq eki tarap ta áli kúnge deıin kináni bir-birinen izeýdi qoımady.

^{Grek áskeri}

Grekıa qaza tapqandardyń otbasylary úshin resmı keshirim men ótemaqy talap etti. Al Bolgarıa bolsa, ózine berilgen 48 saǵat ishinde jaýap bermedi, sondyqtan grek áskerleri Petrıchtiń mańyna basyp kirdi. Shekara mańyndaǵy birneshe aýyldar, tipti qalanyń ózi soǵyspen basyp alyndy. Baqytqa oraı, bul iske Ulttar Lıgasy aralasyp (BUU-nyń sol jyldardaǵy beınesi), soǵysty toqtatty. Endi Grekıa oryn alǵan qolaısyzdyqtar úshin, sonymen qatar, qaza tapqan 50 jaýynger úshin ótemaqy tóleýge mindetti boldy.

Al álgi qańǵybas ıt sol kúıi tabylmaǵan eken.

Fýtbol soǵysy

Tarıhtaǵy eń keleńsiz qaqtyǵystardyń biri — Salvador men Gondýras arasyndaǵy «fýtbol soǵysy» bolǵan. Sol oıyn kezde fýtbol machyndaǵy jeńilis saldarynan myńdaǵan adam qaza taýyp, al eki el uzaq ýaqyt daǵdarysqa túsken edi.

1970 jyly Salvador men Gondýrastyń fýtbol quramalary álem chempıonatynyń fınalyna ótýge tyrysty, sonymen qatar, sport eki memlekettiń ertedegi qarsylastyqtaryn odan beter qyzdyra tústi. Salvadordyń óz alańyndaǵy jeńisi jergilikti turǵyndardyń aldymen gondýrastyqtardy jappaı uryp-soǵýyna, sodan keıin kórshilerine óte qısynsyz talaptarymen shabýyl jasaýyna kúsh berdi.

Tikeleı soǵys Salvadorlyq ushaqtardyń kórshi áýe keńistigine ótýinen bastalyp, eki eldiń bir-biriniń ınfraqurylymdaryn talqandap, joıǵan shaıqaspen jáne kórshi memleketterdiń aralasyp, Salvadorǵa  eshqashan es jıa almaıtyndaı ekonomıkalyq blokada jarıalaıtynyn  eskertýlerimen aıaqtalǵan bolatyn.

Aıtpaqshy, dál osy «fýtbol soǵysy» ekinshi dúnıejúzilik dáýirdiń ushaqtary belsendi paıdalanylǵan sońǵy áskerı janjal boldy. Bul elder óte baı emes edi, sondyqtan basqa elderdiń eski ushaqtaryn satyp alýyna májbúr boldy. Al mundaı ushaqtarǵa otyrýǵa basqa eldiń ushqyshtarynyń júrekteri daýalamaǵany anyq.

---