InfoHub Logo

Ertede bir han bolypty. Hannyń aty Sumyraı eken. Ol: «Elde joq zat ózimde bar bolsa eken, mende bar zat eshbir adamda bolmasa eken», – dep oılapty. Osy maqsatyn is júzine asyrý úshin Sumyraı han kimniń jaqsy aty, asyl jıhazy, qymbatty múlki bolsa, barlyǵyn da tartyp alyp, óz qazynasyna sala beripti, sala beripti. Sonda da kózi toıyp, kóńili tolmapty. Ol bir kúni jalǵyz otyryp:

         — Osy men mal, jıhaz, qazynany qansha ala bersem de halyqtyń maly da, qazyna, jıhazy da bir bitpeı qoıdy. Qulaq estigen jerdegi jaqsy at, asyl kilem, qyran búrkit, júırik tazy, asyl jıhazdyń bárin de jınap aldym. Endi mundaı asyl qazyna tek jalǵyz mende ǵana shyǵar dep talaı ret oıladym. Biraq jaqsy at ta, asyl zat ta bir taýsylar emes. Mende bar zat halyqta da bar bolyp shyǵa keledi. Men quralaıdy quryqpen ustaıtyn báıge atyn alyp qoısam, onyń ornyna taǵy sondaı bir qarapaıym adam ushqan qusty qutqarmaıtyn tulpar ósirip minedi. Qysqa kúnde qyryq úırek ilgen suńqardy tartyp alsam onyń ornyna taǵy bir qarapaıym adam qysqa kúnde qyryq emes, júz úırek iletin qarshyǵa baýlyp salady, men altynyn alyp qoısam gaýhary shyǵady. Qyskasy, men áli de kedeımin. Mende bardyń bári de halyqta bar.

         Han óz oıynyń tap osy bir kezeńine kelgende onyń yzalanǵany sonshalyq ókirip-baqyryp, óz shashyn ózi jula-jula aldyndaǵy altyn tuǵyrǵa mańdaıynyń qalaı sart etip tıgenin da ańǵarmapty.

         Halyq qazynasynyń qurý ornyna molaıa túsýi, handa bar zattyń halyqta da bar bolýy, qaıdaǵy bir belgisiz kúshtiń ony ádeıi maza etip turǵan   qorlyǵy bolyp seziledi.

         Han osy jatqannan mol jatty. Saraı mańyna, hannyń aldyna eshbir pende aıaq basyp jaqyn kele almady. Hannyń qyryq ýáziri – han oılanyp jatyr, saraı mańyna jan jolamasyn, – dep habar saldy. Bul habardy estigende keı bireýler

— Qorqar qudaıynan,

Qaıtar raıynan,

Zorlyq-zombylyǵyn qoıar,

Bir jaqsylyq bolar, – dep úmit etse, halyqtyń kópshiligi:

«Hannan laq dámetkenshe, Qasqyrdan qulaq dámet», «El jylamaı han kúlmes, Han qulamaı el kúlmes», «Qusta sút joq, Jylqyda ót joq, Handa qaıǵy joq», – degen. Hannyń ońasha oılanýynan jaqsylyq joq. Taǵy qandaı qanisherlik lań bolar eken, – dep shýlasypty.

Otyz kún oılanyp, qyryk kún tolǵanǵan han, aqyry bir kúni oı túbine de jetipti.

Qan sasyǵan qaraǵash,

Han jarlyǵy dar aǵash,

Kisi óltirgish jendetter,

Bas shabatyn dóńbekter.

— Barlyǵy da maıdan basyna ázir boldy. Halyqty jınap han jarlyǵyn jarıalady:

— Kókte qudaı buıryǵy, Jerde han buıryǵy, – dep bastady han jarlyǵyn oqyǵan bas ýázir:

— Jer betindegi barlyq teńizder, kólder, ózender, qudyqtar men bulaqtar – uly dárejeli rızyq ıesi Sumyraı hannyń menshigi. Kimde-kim hannyń ruqsatynsyz bir tamshy sý alatyn bolsa, basy shabylady.

         Han jarlyǵy eki emes. Sýsyzdyqtan adam da, mal da, úı qustary da qyryla bastady. Ólip bara jatqan jas balasyna bir tostaǵan sý alyp ishkizgen talaı ana sábıimen birge darǵa tartyldy, talaı er baltamen shabyldy, qaraǵash qan sasydy, dardyń túbinde ólgen adamdardyń denesinen ondaǵan maıalar turdy.

         Jer betinen sý tatýǵa erki bolmaǵan halyq, mal soıyp, qurban shalyp «kóktegi» qudaıdan jańbyr surady. Qaraıǵan halyq, qybyrlaǵan jan qansha jylap, zar ılep tilense de kók «táńirinen» járdem ala almady.

         Kózi arshylmaǵan bulaq, túbi tazartylmaǵan qudyq, balyǵy týlap, batpaǵy shaıqalmaǵan kól, darıalardyń kózi bitelip quryp ketti. Jan-janýar qyrǵynǵa ushyrady, jer beti tozańǵa toldy, ósimdikterdiń tamyry kúıdi. «Sumyraı kelse, sý qurıdy» degen maqal osy qasirettiń qaıǵyly yzasynan qalypty.

Tartylǵan kóldiń jaǵasynda,

Taryqqan eldiń arasynda.

Sulýlyǵy aı men kúndeı,

Adamgershiligi — barshaǵa birdeı,

On beske kelgen jasy bar,

On burym órgen shashy bar,

Ári sheshen, ári sheber

Raıhan degen qyz bar eken.

— Sumyraı hanǵa baraıyn,

Bar ónerdi salaıyn,

On saýsaqty oınatyp,

Til semserin boılatyp.

Keregine ólimniń

Qurbany bolyp jaraıyn, – depti de Raıhan Sumyraı hannyń ordasyna kelipti. Kelgende bos kelmepti, jibek jippen kestelep, asyl taspen túımelep, atlaspen ádiptep, qundyzbenen juryndap, tamasha bir qamqa ton tigip ákelipti de hannyń ıyǵyna jaýypty.

Dúnıequmar, ozbyr han sulý qyz ben qamqa tondy kórgende esinen tana qýanyp, jas balasha jubanypty.

         — Bul óneriń úshin qandaı tilegiń bolsa da alasyń. Biraq aldymen meniń úsh túrli suraǵym bar, soǵan  jaýap  beresiń, – depti han.

         Raıhan: «Aldıar taqsyr, biraq suraq-jaýap bolǵan soń, syn bolǵany ǵoı, synǵa túser bolǵan soń, shyn bolǵany ǵoı. Siz ben ekeýimizdiń synymyz ben shynymyzdy tyńdap otyratyn bir qarıa adam otyrsyn», – deıdi qyz. Muny jón kórgen patsha sol elde eki júz elý jasqa kelgen bir qarıa bar edi, sony alǵyzypty da suraqtaryn aıta beripti.

         — Ákem aıtýshy edi, «Adamnyń aldynan qara mysyq jol kesip ótse, jaman yrym», – dep, keshe dardan qaıtyp kele jatqanymda, bir qara mysyq jolymdy kesip ótti, bul qandaı yrym bolady?

         — Taqsyr, mysyqtyń aldynan ótkeni, ne artynan ótkeni adam úshin eshbir yrym emes, biraq qapteser men taraqquıryq úshin jaman-aq yrym eken.

         — Óziń tiginshi ekensiń. Meniń denemniń aýyr, etimniń semiz ekenin kórip te otyrsyń. Maǵan qandaı tústi kıim kıý  unaıdy dep  bilesiń?

         — Mysaly qoıanǵa aq, túlkige qyzyl, qundyzǵa kúreń jarasady. Semizde shoshqa semiz, olardyń qarasy da, aǵy da, ala-qula teńbili de ózderine jarasyp turady ǵoı. «Baıǵa taı minse de jarasady» degendeı, taqsyr, sizge qandaı tústi kıim kıseńiz de handyǵyńyzǵa unasyp turady dep aıtar edim.

-Ákemniń taǵy bir sózi esime tústi, «Er adamnyń   aldynan bos shelek ustaǵan áıel kezdesse, jaman yrym» deýshi edi o kisi. Birazdan beri qaıda barsam aldymnan bos shelek ustaǵan áıelder kezdesetin boldy, ol qandaı yrym?

         — Meniń ákem: «Nadan adam yrymshyl bolar, jaman jylqy arynshyl bolar», – deýshi edi. Biraq qazirgi jaǵdaıda sizdiń ákeńiz bilgir adam eken, taqsyr! Ol shelekterdi keptirgen ózińiz ǵoı.

         Dál osy araǵa kelgende, manadan beri úndemeı tyńdap otyrǵan qarıa kúlip jiberipti. Buǵan ashýlanǵan han: «Sen, qaqbas, nege kúlesiń, sózim mazaq pa, ózim mazaq pa saǵan!» – dep aqyrypty.

         Sonda qarıa:

         — Sen han bolsań, men – qarıamyn,

         Sen zyndan bolsań, men – darıamyn.

         «Júıeli sóz júıesin tabady,

         Júıesiz sóz ıesin tabady», – degen eken ata-babalarymyz. Óziń bergen suraq ta, qyzym qaıtarǵan jaýap ta qaıyrymsyz qanisher handy tez qurtýdyń yrym-nyshany eken. Men soǵan qýanyp kúldim. Bul da jaqsy yrym. Kóp uzamaı kózińdi joǵaltyp, halqym kúlkige bólenedi eken, – depti.

         Qatty ashýlanǵan han qarıanyń basyn alypty da, Raıhannyn oń jaq qolyn bileginen shaýyp tastapty.

         Qarıanyń óner izdep jolaýshy ketken júz qyzy, olardan órbigen nemere, shóbereleri, jıenderi bar eken. Halqynyń qaıǵyly habaryn estip, han saraıyna kelip tússe, qan-josyq qyrǵynshylyqty kóredi. Qarıanyń urpaqtary handy óltirip, saraıyn órteıdi de ózderi baryp bitelip qalǵan bulaq, qulap qalǵan qudyq, batpaq basyp tartylyp qalǵan ózen, kólderdi arshyp, kózderin tazartypty.

         El de, jer de, maldar men ańdar da jaýyz hannan qutylyp, sýǵa toıyp qulpyra túsipti.

         Sonda Jer-anamyz asyl qyzynyń halyq úshin shabylǵan bes saýsaǵyn jer betine bes japyraqty gúl qylyp ósiripti.

         Jer-ana mundaı mıras-belgi jasaǵanda, el anamyz da bos qalmapty. Ol jaýyz hanǵa qarsy sý úshin bolǵan qyrǵyndy rızyq úshin qyrǵyn dep atap, halyqtyń oıý órnek, áshekeı ónerin de «sý» degen órnekpen máńgi qaldyrypty.

         Qaptaǵan sý, qaýlaǵan ósimdikten neshe túrli dárý jasap basy alynǵan qarıany tiriltip, Raıhannyń shabylǵan qolyn ornyna salyp jazyp, halyq muratyna jetipti.

---