Tabıǵat jáne adam
SABAQTYŃ TAQYRYBY: Tabıǵat jáne adam
SABAQTYŃ MAQSATY:
1. Bilimdilik maqsaty:
Oqytýdyń utymdy ádisin oqýshylardyń tıanaqty, tereń bilim alýyna qalyptastyrýǵa baǵyttaý kerek.
2. Damytýshylyq maqsaty:
Tabıǵat jáne fızıka qubylystarymen tanystyrý. Tabıǵat týraly ǵylymdarmen tanystyrý
3. Tárbıelik maqsaty:
Adamgershilikke, uqyptylyqqa, alǵyrlyqqa, otansúıgishtikke, tabıǵatty aıalaýǵa, syılastyq pen ádeptilikke baýlý.
SABAQTYŃ TÚRİ:
jańa bilimdi qalyptastyrý
SABAQTYŃ ÁDİS - TÁSİLDERİ:
Áńgime, jattyǵýlar oryndaý
SABAQTYŃ KÓRNEKİLİKTERİ:
plakattar, sýretter, úlestirme qaǵazdar
Sabaqtyń barysy:
İ. Dk. Uıymdastyrý kezeńi:
Sálemdesý, otyrǵyzý, túgendeý.
İİ. DK. ÚI TAPSYRMASYN TEKSERÝ, QAITALAÝ.
A) teorıalyq bilimderin tekserý.
Á) praktıkalyq tapsyrmalaryn tekserý.
B) esepterin tekserý.
İİİ. DK. BİLİMDİ JAN - JAQTY TEKSERÝ:
İV Dk. Jańa materıaldy qabyldaýǵa ázirlik, maqsat qoıý.
Búgingi sabaǵymyzdyń negizgi maqsaty fızıka neni zertteıtinimen tanystyrý.
V. Dk. Jańa materıaldy meńgertý:
Fızıka neni zertteıdi
Ózderiń ashyp otyrǵan oqýlyq “Fızıka“ dep atalady. Bul jańa ǵylymdy sender mektepti bitirgenshe oqyp ıgeresińder. Fızıkamen tanystyq mektepte aıaqtalmaıdy. Ǵalym - fızıkterdi daıyndaıtyn arnaıy ınstıtýttar bar. Biraq fızıka tek ǵalymdarǵa ǵana emes, ol barlyǵymyzǵa: jumysshylarǵa, dárigerlerge, ınjenerlerge, konstrýktorlarǵa da kerek. Fızıka ilimi adamdy asa aqyldy jáne kúshti etedi, ol tabıǵat apatynyń aldynda álsiz bolmaýǵa úıretedi, óziń ómir súrip otyrǵan álemdi tanyta bastaıdy. Tek fızıkany bile otyryp, úılerdi, zaýyttardy, mashınalardy, elektr stansıalaryn jobalaýǵa bolady. Radıoqabyldaǵyshty, avtomobıldi, ǵaryshtyq apparattardy, tipti kıimder men qorektik azyq - túlikti daıyndaý úshin de fızıkany bilý kerek. Mysaly, fızıkter jaryqtyń aýa men shynyda qalaı taraıtynyn oqyp úırengendikten ǵana kózáınekter, teleskoptar, fotoaparattar men beınekameralardy jasaý múmkin boldy. Kemelerdi, ushaqtardy, aýa sharlaryn qurastyrý men jasaý suıyqtyqtar men gazdardy jáne olarda qozǵalatyn deneler baǵynatyn zańdylyqtardy bilýge negizdelgen. Fızıka iliminsiz saǵatty da, telefondy da, shańsorǵyshty da, teledıdardy da jasaýǵa bolmas edi, sondaı - aq asty daıyndaýǵa jáne saqtaýǵa, bólmeni tazalaýǵa, áýendi tyńdaýǵa jáne t. b. kómektesetin kóptegen paıdaly zattardan quralaqan bolar edik.
Fızıka neni zertteıdi?
Fızıka – tabıǵat týraly ǵylym. Biraq tabıǵatta kóptegen alýan túrli ózgerister nemese qubylystar bolady. Fızıka olardyń qaısysyn zertteıdi? Fızıkalyq qubylystarǵa jatatyndar:
1) mehanıkalyq qubylystar (mysaly, ushaqtar men avtomobılderdiń qozǵalysy, maıatnıkterdiń terbelisi men qubyr boıynsha suıyqtyqtardyń aǵysy, Jerdiń Kún aınalasynda jáne orbıtalyq stansıalardyń Jer aınalasynda aınalýy);
2) elektrlik qubylystar (mysaly, elektrlengen denelerdiń tartylýy men tebilýi, elektr togy jáne t. b.);
3) magnıttik qubylystar (mysaly, magnıtterdiń temirge áseri, toktardyń magnıttik ózara áreketi, Jerdiń kompas tiline áseri jáne t. b.);
4) optıkalyq qubylystar (jaryqtyń ár túrli ortalarda taralýy, aınalardan jaryqtyń shaǵylýy, ár túrli jaryq kózderiniń jaryq shyǵarýy jáne t. b.);
5) jylý qubylystary (muzdyń erýi, sýdyń qaınaýy, qardyń túzilýi, metaldardyń jylýlyq ulǵaıýy, elektrlik jylytqysh aspaptardyń áreketi jáne t. b.);
6) atomdyq qubylystar (mysaly, atom bombalarynyń jarylysy men juldyzdardyń qoınaýyndaǵy bolatyn prosester jáne t. b.)
Barlyq osy qubylystar óli tabıǵatqa tán. Biraq olardyń kópshiligi tiri organızmderdiń ishinde de bolady. Mysaly, ylǵal ósimdiktiń sabaǵy arqyly jerden onyń masaǵyna kóteriledi, qan adam men janýardyń denesindegi tamyrlar arqyly aǵady, nerv talshyqtary arqyly mıdan sıgnal beriledi. Qalaısha bir ǵana ǵylym – fızıka – osynshalyq kóp qubylystardy taldaıdy? Onyń sebebi ǵylymnyń ǵajaıyp qasıetterine baılanysty – ıaǵnı qarapaıym qubylystardy zertteý negizinde jalpy zańdylyqtardyń ashylýy. Mysaly, ár túrli bıiktikten mólsheri ár túrli sharıkterdiń erkin qulap túsýin zertteý arqyly basqa denelerdiń qulap túsýi kezinde oryndalatyn zańdardy taǵaıyndaýǵa bolady. Osy kitap boıynsha sender osyndaı qarapaıym qubylystardy oqyp úırenýdi bastaısyńdar jáne olardaǵy mańyzdy zańdylyqtardy anyqtaýdy birtindep úırenesińder.
Fızıkanyń basty mindeti – tabıǵatta bolatyn alýan túrli qubylystardy ózara baılanystyratyn zańdardy ashý, qubylystardyń baılanysy men sebepterin tabý. Mysaly, Kún júıesi sentriniń aınalasynda planetalardyń dóńgelek boıynsha aınalý sebebi olardy Kúnniń ózine tartýynan bolady; kún men túnniń almasý sebebi kún sáýlesimen jaryqtalynatyn Jerdiń óz ósinen aınalýynan bolady (1 - sýret); jeldiń paıda bolý sebepteriniń biri aýanyń birqalypty jylynbaýynan bolady jáne t. b.
Tabıǵatty zertteýmen tek fızıka ǵana aınalyspaıdy, basqa da ǵylymdar bar, mysaly, geografıa, bıologıa, hımıa. Árbir ǵylymnyń óz maqsattary men tabıǵatty zertteý tásilderi bar. Fızıkany oqyp úırený arqyly sender birtindep bir ǵylymnyń ekinshi ǵylymnan nemen erekshelenetinin jáne sonymen birge olar ózara qalaı tyǵyz baılanysta ekenin bilesińder. Tabıǵat týraly ǵylym óte ertede paıda bolǵan. Tabıǵatta baıqalatyn qubylystardy túsindirýge birinshi bolyp ejelgi Qytaı, Úndi jáne kóne Grek ǵalymdary talpynys jasaǵan. Bizdiń dáýirimizge deıingi IV ǵasyrda ómir súrgen ejelgi grek ǵalymy Arıstoteldiń shyǵarmalarynda “fızıka“ degen sóz (“fúzıs“ – tabıǵat degen grek sózinen alynǵan) kezdesedi. Bul sózdi XVIII ǵasyrda alǵash ret Reseıde nemis tilinen orys tiline fızıka oqýlyǵyn aýdarǵanda M. V. Lomonosov engizgen. Qazirgi ýaqytta tabıǵatty zertteý ár túrli elder men halyqtardyń kóptegen ǵalymdarynyń tabandy eńbek etýin talap etedi. Olardyń birlesken jumystary adamzat balasyna qorshaǵan álemdegi zańdar men qubylystardy zertteýde ilgeri jyljýǵa múmkindik beredi jáne qoǵam progresin qamtamasyz etedi.
VI. DK. OQYTYLYP OTYRǴAN OQÝ MATERIALYN QABYLDAÝDAǴY OQÝSHY TÚSİNİGİN TEKSERÝ:
1. “Tabıǵat” degen sózdiń maǵynasyn qalaı úsinesińder?
2. Atalǵan qubylystardyń qaısysy mehanıkalyq qubylysqa jatady?
3. Atalǵan qubylystardyń qaısysy elektrlik qubylysqa jatady?
4. Atalǵan qubylystardyń qaısysy magnıttik qubylysqa jatady?
5. Atalǵan qubylystardyń qaısysy optıkalyq qubylysqa jatady?
6. Atalǵan qubylystardyń qaısysy jylýlyq qubylysqa jatady?
VII. DK. Oqytylyp otyrǵan oqý materıalyn bekitý nemese daǵdylandyrý jumystaryn júrgizý:
VIII. Dk. Úı tapsyrmasyn berý:
IX. Dk. Baǵa qoıý.
SABAQTYŃ MAQSATY:
1. Bilimdilik maqsaty:
Oqytýdyń utymdy ádisin oqýshylardyń tıanaqty, tereń bilim alýyna qalyptastyrýǵa baǵyttaý kerek.
2. Damytýshylyq maqsaty:
Tabıǵat jáne fızıka qubylystarymen tanystyrý. Tabıǵat týraly ǵylymdarmen tanystyrý
3. Tárbıelik maqsaty:
Adamgershilikke, uqyptylyqqa, alǵyrlyqqa, otansúıgishtikke, tabıǵatty aıalaýǵa, syılastyq pen ádeptilikke baýlý.
SABAQTYŃ TÚRİ:
jańa bilimdi qalyptastyrý
SABAQTYŃ ÁDİS - TÁSİLDERİ:
Áńgime, jattyǵýlar oryndaý
SABAQTYŃ KÓRNEKİLİKTERİ:
plakattar, sýretter, úlestirme qaǵazdar
Sabaqtyń barysy:
İ. Dk. Uıymdastyrý kezeńi:
Sálemdesý, otyrǵyzý, túgendeý.
İİ. DK. ÚI TAPSYRMASYN TEKSERÝ, QAITALAÝ.
A) teorıalyq bilimderin tekserý.
Á) praktıkalyq tapsyrmalaryn tekserý.
B) esepterin tekserý.
İİİ. DK. BİLİMDİ JAN - JAQTY TEKSERÝ:
İV Dk. Jańa materıaldy qabyldaýǵa ázirlik, maqsat qoıý.
Búgingi sabaǵymyzdyń negizgi maqsaty fızıka neni zertteıtinimen tanystyrý.
V. Dk. Jańa materıaldy meńgertý:
Fızıka neni zertteıdi
Ózderiń ashyp otyrǵan oqýlyq “Fızıka“ dep atalady. Bul jańa ǵylymdy sender mektepti bitirgenshe oqyp ıgeresińder. Fızıkamen tanystyq mektepte aıaqtalmaıdy. Ǵalym - fızıkterdi daıyndaıtyn arnaıy ınstıtýttar bar. Biraq fızıka tek ǵalymdarǵa ǵana emes, ol barlyǵymyzǵa: jumysshylarǵa, dárigerlerge, ınjenerlerge, konstrýktorlarǵa da kerek. Fızıka ilimi adamdy asa aqyldy jáne kúshti etedi, ol tabıǵat apatynyń aldynda álsiz bolmaýǵa úıretedi, óziń ómir súrip otyrǵan álemdi tanyta bastaıdy. Tek fızıkany bile otyryp, úılerdi, zaýyttardy, mashınalardy, elektr stansıalaryn jobalaýǵa bolady. Radıoqabyldaǵyshty, avtomobıldi, ǵaryshtyq apparattardy, tipti kıimder men qorektik azyq - túlikti daıyndaý úshin de fızıkany bilý kerek. Mysaly, fızıkter jaryqtyń aýa men shynyda qalaı taraıtynyn oqyp úırengendikten ǵana kózáınekter, teleskoptar, fotoaparattar men beınekameralardy jasaý múmkin boldy. Kemelerdi, ushaqtardy, aýa sharlaryn qurastyrý men jasaý suıyqtyqtar men gazdardy jáne olarda qozǵalatyn deneler baǵynatyn zańdylyqtardy bilýge negizdelgen. Fızıka iliminsiz saǵatty da, telefondy da, shańsorǵyshty da, teledıdardy da jasaýǵa bolmas edi, sondaı - aq asty daıyndaýǵa jáne saqtaýǵa, bólmeni tazalaýǵa, áýendi tyńdaýǵa jáne t. b. kómektesetin kóptegen paıdaly zattardan quralaqan bolar edik.
Fızıka neni zertteıdi?
Fızıka – tabıǵat týraly ǵylym. Biraq tabıǵatta kóptegen alýan túrli ózgerister nemese qubylystar bolady. Fızıka olardyń qaısysyn zertteıdi? Fızıkalyq qubylystarǵa jatatyndar:
1) mehanıkalyq qubylystar (mysaly, ushaqtar men avtomobılderdiń qozǵalysy, maıatnıkterdiń terbelisi men qubyr boıynsha suıyqtyqtardyń aǵysy, Jerdiń Kún aınalasynda jáne orbıtalyq stansıalardyń Jer aınalasynda aınalýy);
2) elektrlik qubylystar (mysaly, elektrlengen denelerdiń tartylýy men tebilýi, elektr togy jáne t. b.);
3) magnıttik qubylystar (mysaly, magnıtterdiń temirge áseri, toktardyń magnıttik ózara áreketi, Jerdiń kompas tiline áseri jáne t. b.);
4) optıkalyq qubylystar (jaryqtyń ár túrli ortalarda taralýy, aınalardan jaryqtyń shaǵylýy, ár túrli jaryq kózderiniń jaryq shyǵarýy jáne t. b.);
5) jylý qubylystary (muzdyń erýi, sýdyń qaınaýy, qardyń túzilýi, metaldardyń jylýlyq ulǵaıýy, elektrlik jylytqysh aspaptardyń áreketi jáne t. b.);
6) atomdyq qubylystar (mysaly, atom bombalarynyń jarylysy men juldyzdardyń qoınaýyndaǵy bolatyn prosester jáne t. b.)
Barlyq osy qubylystar óli tabıǵatqa tán. Biraq olardyń kópshiligi tiri organızmderdiń ishinde de bolady. Mysaly, ylǵal ósimdiktiń sabaǵy arqyly jerden onyń masaǵyna kóteriledi, qan adam men janýardyń denesindegi tamyrlar arqyly aǵady, nerv talshyqtary arqyly mıdan sıgnal beriledi. Qalaısha bir ǵana ǵylym – fızıka – osynshalyq kóp qubylystardy taldaıdy? Onyń sebebi ǵylymnyń ǵajaıyp qasıetterine baılanysty – ıaǵnı qarapaıym qubylystardy zertteý negizinde jalpy zańdylyqtardyń ashylýy. Mysaly, ár túrli bıiktikten mólsheri ár túrli sharıkterdiń erkin qulap túsýin zertteý arqyly basqa denelerdiń qulap túsýi kezinde oryndalatyn zańdardy taǵaıyndaýǵa bolady. Osy kitap boıynsha sender osyndaı qarapaıym qubylystardy oqyp úırenýdi bastaısyńdar jáne olardaǵy mańyzdy zańdylyqtardy anyqtaýdy birtindep úırenesińder.
Fızıkanyń basty mindeti – tabıǵatta bolatyn alýan túrli qubylystardy ózara baılanystyratyn zańdardy ashý, qubylystardyń baılanysy men sebepterin tabý. Mysaly, Kún júıesi sentriniń aınalasynda planetalardyń dóńgelek boıynsha aınalý sebebi olardy Kúnniń ózine tartýynan bolady; kún men túnniń almasý sebebi kún sáýlesimen jaryqtalynatyn Jerdiń óz ósinen aınalýynan bolady (1 - sýret); jeldiń paıda bolý sebepteriniń biri aýanyń birqalypty jylynbaýynan bolady jáne t. b.
Tabıǵatty zertteýmen tek fızıka ǵana aınalyspaıdy, basqa da ǵylymdar bar, mysaly, geografıa, bıologıa, hımıa. Árbir ǵylymnyń óz maqsattary men tabıǵatty zertteý tásilderi bar. Fızıkany oqyp úırený arqyly sender birtindep bir ǵylymnyń ekinshi ǵylymnan nemen erekshelenetinin jáne sonymen birge olar ózara qalaı tyǵyz baılanysta ekenin bilesińder. Tabıǵat týraly ǵylym óte ertede paıda bolǵan. Tabıǵatta baıqalatyn qubylystardy túsindirýge birinshi bolyp ejelgi Qytaı, Úndi jáne kóne Grek ǵalymdary talpynys jasaǵan. Bizdiń dáýirimizge deıingi IV ǵasyrda ómir súrgen ejelgi grek ǵalymy Arıstoteldiń shyǵarmalarynda “fızıka“ degen sóz (“fúzıs“ – tabıǵat degen grek sózinen alynǵan) kezdesedi. Bul sózdi XVIII ǵasyrda alǵash ret Reseıde nemis tilinen orys tiline fızıka oqýlyǵyn aýdarǵanda M. V. Lomonosov engizgen. Qazirgi ýaqytta tabıǵatty zertteý ár túrli elder men halyqtardyń kóptegen ǵalymdarynyń tabandy eńbek etýin talap etedi. Olardyń birlesken jumystary adamzat balasyna qorshaǵan álemdegi zańdar men qubylystardy zertteýde ilgeri jyljýǵa múmkindik beredi jáne qoǵam progresin qamtamasyz etedi.
VI. DK. OQYTYLYP OTYRǴAN OQÝ MATERIALYN QABYLDAÝDAǴY OQÝSHY TÚSİNİGİN TEKSERÝ:
1. “Tabıǵat” degen sózdiń maǵynasyn qalaı úsinesińder?
2. Atalǵan qubylystardyń qaısysy mehanıkalyq qubylysqa jatady?
3. Atalǵan qubylystardyń qaısysy elektrlik qubylysqa jatady?
4. Atalǵan qubylystardyń qaısysy magnıttik qubylysqa jatady?
5. Atalǵan qubylystardyń qaısysy optıkalyq qubylysqa jatady?
6. Atalǵan qubylystardyń qaısysy jylýlyq qubylysqa jatady?
VII. DK. Oqytylyp otyrǵan oqý materıalyn bekitý nemese daǵdylandyrý jumystaryn júrgizý:
VIII. Dk. Úı tapsyrmasyn berý:
IX. Dk. Baǵa qoıý.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: 6 - ǵa kóbeıtý jáne bólý kestesi (prezentasıasymen)
-
Sabaqtyń taqyryby: «Sóılem týraly ótkendi qaıtalaý» (prezentasıasymen)
