InfoHub Logo

Sabaqtyń tanymdyq maqsaty:
*Tabıǵı radoaktıvtilik qubylysy.
*Bekerel, Kúrılerdiń eńbekteri týraly túsinik berý.
*R/aktıvti sáýlelerdiń qasıetteri túsindirý.
*R/aktıvti ydyraý zańdaryn oqyp – úırený.

Radıaktıvtilik (lat. radio – sáýle shyǵarý, activus – áserlik) – ornyqsyz atom ıadrolarynyń basqa elementter ıadrosyna bólshekter nemese gamma - kvanttar shyǵarý arqyly ózdiginen túrlený qubylysy. Iadrolyq fızıkanyń damý tarıhyna kóz júgirtsek, onyń qaınar kózi 1886 jyly fransýz ǵalymy A. Bekerel ashqan tabıǵı radıoaktıvtik qubylysynan bastalady.
A. Bekerel ýran tuzynyń fotoplastınaǵa áserin zerttegen. Tájirıbeler barysynda ol myna qubylysty baıqaǵan: ýran tuzdary tyǵyz qara qaǵazben oralǵan fotoplastınaǵa áser etip, onyń qaraıýyn týǵyzatyn, ótimdiligi joǵary belgisiz sáýlelerdi shyǵarady eken. Muqıat zertteýler nátıjesinde Bekerel ótimdiligi joǵary belgisiz sáýlelerdi ýran atomynyń ózi, eshqandaı syrtqy ásersiz - aq, ózdiginen shyǵaratynyn anyqtady. Belgisiz sáýlelerdiń zattarmen áreketteskende:
1) fotoplastınkany qaraıtatyny, ıaǵnı hımıalyq áseriniń bary;
2) gazdardy ıondaýy;
3) keıbir qatty deneler men suıyqtardyń lúmınesensıasyn týǵyzatyny sıaqty qasıetteri belgili boldy.
Bul qubylysty zertteý jumystary birden bastaldy. Fransıada 1898 jyly M. Sklodovskaıa - Kúrı men P. Kúrı torıı () elementiniń ózdiginen sáýle shyǵarýyn ashty. Ózdiginen sáýle shyǵaratyn hımıalyq elementti radıoaktıvti dep, al sáýle shyǵarý prosesin radıoaktıvtik dep ataýdy M. Kúrı usynǵan edi. Radıoaktıvtik latynnyń "radio" — sáýle shyǵarý, "activus" — áreketti degen sózderinen alynǵan.
Marıa Kúrı ( Sklodovskaıa) 1867 jyldyń 7 noıabrinde Varshada ıntellıgentter semásynda týdy. Onyń áke - sheshesi bilimdi, parasatty adamdar bolǵan. Anasy mektep dırektory, al ákesi Vladıslav fızıka jáne matematıka pánderiniń muǵalimi.
Marı aldyna maqsat qoıa bildi. 1893 jyly fızıka ǵylymdarynyń dıplomyn, 1894 jyly matematıka ǵylymdarynyń dıplomyn aldy.
Per Kúrı 1859 jyldyń 15 maıynda Parıjde týdy. Onyń ákesi men atasy - dárigerler. Aǵaıyndy Jak pen Per jas kúnderinen bastap – aq ǵylymǵa yntaly jandar bolyp ósedi. Perdiń bilimmen shuǵyldanýyna ákesiniń zor yqpaly tıedi.
1895 jyldyń 26 ıýlinde ǵylym tarıhynda sırek kezdesetin odaq quryldy: Per men Marı úırendi. Eki tamasha ǵalym, ekeýi de Nobel syılyǵynyń laýreaty ataǵyn alǵandar. Bul kezde Per fızıka jáne hımıa ınstıtýtynyń profesory, al Marı Kúrı osy ınstıtýtta eńbek etetin.
Per men Marıa Kúrı zamandastaryna qulshyna jumys isteıtinderimen qosa óz densaýlyǵyn asa bir jaýapkershilikpen qaraıtyndyǵy jáne de demalys kúnderin tıimdi paıdalana biletindiktermen esterinde qalǵan.
Erli – zaıyptylar úshin demalý – ol Sevennany velosıpedpen sharlaý edi. Olar La - Manshtyń bar jaǵalaýyn, Nýarmýte araldaryn aralady.
Keıin, Per qaıtys bolǵannan keıin de Marıa Kúrı eki qyzymen kez - kelgen aýa - raıynda jaıaý serýendep, Kúndelikti dene jattyǵýlaryn jasaýdy toqtatpady.
Alǵashqy jyldary olar mıneraldardan radıoaktıvti zattardy bólip alady, sodan soń olardyń sáýleleriniń kúshin ólsheıdi.
Biraq radıı óziniń syryn ashqysy kelmedi, ózine kushtar jandarmen tanysýǵa eshbir yńǵaı kórsetpedi. Jumys kúnderi aılarǵa, aılar jyldarǵa sozyldy.
1902 jyly, radııdiń barlyǵy týraly aıtylǵan boljamnan keıin qyryq segiz aı ótken soń, Marı aqyry jeńiske jetti. Ol taza radııdiń bir desıgramyn aldy jáne onyń atomdyq salmaǵynyń 225 ekendigin anyqtady.
1903 jyly Per, Marıa Kúrıler Bekerelmen birge radıoaktıvtik qubylysy úshin Nobel syılyǵyn aldy.
1906 jyldyń 19 apreli. Jańbyrly kún. Tańerteńgi sapyrylysta jubaılar bir – birimen qoshtasyp ta úlgere almady. Per óz jumystaryn bitirip, Fransıa astanasynyń eń bir ý - shý kóshesinen ótpek boldy. Óz oıymen bolyp kele jatqan ǵalym eki arbakeshtiń arasyna qalaı túsip qalǵanyn bilmeı qaldy. Álemniń eń asyldarynyń biri adamzattyń óshpes maqtanyshy Per Kúrı kenetten apatqa dýshar boldy, ol lezde jan tapsyrdy.
Qatty qaıǵy Marıdiń ishki dúnıesin tóńkerip tastady. Osy kúnnen bastap ol búkil álemde jalǵyz qalǵandaı boldy. Marı qaıysyp baryp qalpyna keldi.
1906 jyldyń 6 mamyrynda Marıge ”profesor” ataǵy berilip, ol Per úshin ashylǵan kafedrany basqaratyn boldy..
Marıa, Per Kúrılerdiń ata - analary balalarynyń ǵylymmen aınalysýyna jol salǵan adamdar.
Al olardyń qyzdary Iren Jolıo - Kúrı (1897 – 1956) — Nobel syılyǵyna kúıeýi Frederık Jolıo - Kúrımen birge jasandy radıaktıvtik ashqany úshin ıe bolǵan.
Al ekinshi qyzy Eva Kúrı (1904 – 2007) — jýrnalıs, anasy týraly «Marıa Kúrı» atty kitaptyń avtory. Genrı Rıchardson Labýassǵa turmysqa shyqqan.
Iren men Frederıktiń qyzy Elen de atomdyq fızıkamen aınalysty, al uly Per bıologıany tańdady.
Marıa Kúrı sıaqty eshqandaı áıel – ǵalym tanymal bolyp kórgen emes. Ol 10 premıa men 16 medalǵa ıe bolǵan. Marıa Kúrı 106 ǵylymı mekemeler men akademıalardyń, qoǵamdardyń qurmetti múshesi bolyp saılanǵan.
Parıj ýnıversıtetinde profesor bolyp saılanǵan alǵashqy áıel adam. 1914 — 23 j. Parıjdegi Radıı ýnıversıtetinde fızıka - hımıa bólimin basqardy.
Nobel syılyǵymen eki ret (1903 j. fızıka, 1911 j. hımıa salalary boıynsha) marapattaldy.
Dúnıeni dúr silkintken tarıhta aty altyn árippen jazylǵan ǵalym.
Madam Kúrı kúıeýi men ózi ashqan radıoaktıvti zattarmen uzaq merzimdi baılanysta bolǵan qurbandardyń biri edi. Ol 1934 jyly 4 shildede dúnıe saldy.

Pán muǵalimi: Sadykova Elmıra Týlegenovna
Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany, Qulsary qalasy, № 20 JOBBMMM

Tolyq nusqasyn júkteý