InfoHub Logo

Bular mingen eski kólik qaıta-qaıta synyp, ábden tıtyqtatty. Kólik toqtaǵan saıyn jolaýshylarmen birge jerge túsip, qumdaqty-sazdaqty, sortańdy sur topyraqty keship áýdem jer júrip alady. Qysta qar kórip jarymaǵan dalanyń shóldep, talmaýsyrap jatqan kelbetinen be, óziniń jetim bota halinen be, muń torlap, tóńirek túgel múlgigen qımyl-qybyrsyz, tek ájim-ájim qumnan turatyn keńistikke janaryn qadaı túsedi. Búıirleri opyraıyp kórinetin shaǵyldar tóbeden tike túsken ystyq lepke balqyp jatyr ma deısiń, mań dalanyń ár-ár jerinen tyrbyq qum butalar, qıaq pen qumarshyq kózge shalynady. Tisqaqqan shopyrdyń qolynyń epsektiginiń arqasynda yńyrana qozǵalǵan kólik aldan kóringen tóbege kóterilgende qumnyń barynsha tyǵyz ekenin baıqaldy. Aýyr kólik shaǵyldyń tóbesine kóterilgende ekinshi jaǵyndaǵy qum tómenge qaraı syrǵı bastady da, aqyry qum dóńderi alystap, kólik jaıyn jolǵa tústi. Uzaq jolda oı serik.

***

Anasy onyń qalqany edi, sol qalqany qırady, sodan beri oq tıgen arqasy opyraıyp qalǵan, sol jaranyń orny jazyla ma, jazylsa qashan jazylady, áldeqaıdan esken sýyq jel sol jaraǵa umsynǵysh. Kóńil jaqyn degen adamdarǵa anasy týraly uzaq-uzaq aıtqysy keler edi, biraq, ózderin qalaı ustarǵa bilmegennen be olardyń bul áńgimeden qashqaqtaıtynyn baıqaǵan.  Sheshesiniń qyrqy jaqyndaǵanda taǵy da aýylǵa  jınaldy. Sol ózi turyp jatqan astanasynda árýaqqa quran baǵyshtasa bolar edi, biraq, jan dúnıesi aýyldastarynyń ańqyldaǵan kóńilin, muny jubatqan, demegen alǵaýsyz yqylastaryn ańsady da turdy.

***

Sheshesiniń telefon shalyp, «Astanańa erteń túsem» degeni keýdesinde kúı kúmbirletip, erteli-kesh ersili-qarsyly adam aǵysy toqtamaıtyn eski vokzalǵa eki saǵat buryn dedektetip ákelgenimen, vagonnan túse sala ózine umsynǵan sheshesin kórer kózge tanymaı qala jazdady. Etjeńdileý kórinetin orta boıly sheshesi kórmegen jyl jarym ýaqyt ishinde alasaryp, shúńkıip júdep ketipti. Alakóbeńde óńi de sarǵyshtanyp kórindi me aý... Tek daýsy ǵana burynǵysha. Qońyr boıaýy joǵalmaǵan sol daýystan sheshesiniń kól-kósir meıiri tógiledi.

Nyǵarlap sala bergennen syrmasy buzylyp, tigisinen sógilip ketken toqbúıir sómkeni kepken etke toltyryp artynyp-tartynyp kelgen sheshesi kirgen bette jelkesine syrǵyǵan oramalyn jóndep úlgermeı, betine muzdatqyshta qatyryp saryqaǵazǵa birneshe qaıtara oraǵan sary maı salynyp, astyna qoldyń qurtyn syqastyryp, Astanada bári ýdaı qymbat dep sala shyqqan qalbyrdaǵy sút, tátti-quttynyń salmaǵynan qolbaýy úzilgen taǵy bir kók jolaqty sómkeni balkonǵa shyǵaryp qoıdy. Ózi kúnshilik jerden júgirip kelgendeı alqynyp, qara terge túsken.

— Myna balqaımaqtan jeseńshi, sen jesin dep shyǵarda jantalasyp júrip  qaınattym.

— Jedim.

— Oıbý, birishek bolyp qalǵanbysyń, etten almaǵanyń ne?

Munyń tábetine kóńili tolmaı támpish tanaýyn tartyp qoıyp, birese ana tárelkeni, birese myna keseni munyń aldyna tyqpalaı beredi. Tap bir  táýlik jarym jol júrip kelgen sheshesi emes, bul sekildi. Al, ózi aýzyna eshteńe salmaıtyndaı. Qasyǵy da qurǵaq. Dına bolsa ishpeı-jemeı toq, endi qaıtsyn, óziniń Astanaǵa kelgenine segiz jyl, osy segiz jylda sheshesiniń munyń artynan kelip turǵany osy. Buǵan deıin úıdegi syrqat qyzynyń qasynan uzaı almaıtyn. «Sonda Gúlmırany kimge qaldyrǵan»? dep oılady ishteı Dına.

— Sháınegińdi ysytyp jibershi, Dınash. Shirkin, shaı dep poıyzdyń sháıin aıtsaıshy, saqyldap qaınap turatyn. Bala kezimizdegi shoq samaýrynnyń sháıi sekildi tap. Biraq, bar ǵoı,  Qudda-a-aı, poıyzdaryń ne degen las edi, odan úıin tek qonaq kelgende bir tazalaıtyn kórshi Bıbishtiń úıi taza ǵoı, álgi jolserik degenin kirgende bir kórgenbiz, jolaýshysynyń bári tegis qońyr ekenin kórip tursa da, «dosvıdanıe» dep orysshalap, keterde bir kórindi ǵoı, áı, biraq...poıyz jınap tońqańdap júrse ókpesi qysylatyn shyǵar, qarny da kebejedeı eken óziniń, onyń ústine..., — sheshesi samaıynyń terin asyqpaı súrtip alyp áńgimesin jalǵaı tústi, — maǵan buıyrǵan jalǵyz oryn ájethananyń qasy bolyp,  shekem qysyp, júregim aınyp, áreń jettim emes pe, oǵan álgi bári jer-jerden pisiretin rollton degenniń ıisi qosylǵanda bar emes pe... tipti álem boldy.

Dına aýzy ashylyp tyńdap otyr. Ásili sheshesi áńgimeshil adam. Poıyzda qandaı adamdarmen tanysqanyn, «rollton shashty» jas jigitti qyz eken dep oılap «sińlim, jaqsy boldy ǵoı, shúıirkelesip shaı ishsek te» dep aıtyp úlgermeı, onyń jigit ekenin kórgende «kótek» dep shoshynǵanyn  jipke tizgendeı qylyp aıtyp shyqqanda eriksiz  jymıdy.

— Qudaı, janym, nege júdeýsiń? Jumysyń tynymsyz ba?

Júdeýmin be, byltyr aýylǵa barǵanda da sóıdegensiń. Mama, al óziń... ózińe ne bolǵan? Tipti tanymaı qala jazdadym, — dep sheshesiniń ájimi kóbeıgen, kónetozdaý óńine barlaı qarady. Sheshesi bir sát oılanyp ketkendeı kóringen.

— Dınash, — degen sheshesi shaıyn aqyryn jutyp, — osy kelgende doǵdyrdyń joldamasymen keldim. Telefonmen bárin aıta almaısyń. Bir jaǵy seni kóre keteıin, bir jaǵy qarala keteıin dep...

«Doǵdyrlardyń joldamasy» degen sóz Dınanyń qulaǵyna birtúrli oǵashtaý estildi. Biraq, onyń ne joldama ekenin suraýǵa batyly jetpegendeı.

— Gúlmıranyń jaǵdaıy qalaı, onyń qasynda bireý bar ma?

— Saǵan aıtpaǵan ekenmin ǵoı... sheshesi az-kem bógelip baryp sózin jalǵady, — Gúlmıra  joq qoı qasymda...

— Ol qaıda? Dınanyń daýsy oqys shyqty.

— Seni ýaıymdar dep aıtpap edim... tapsyrdym... .

— Qaıda?

— Ózi sıaqty múgedekterdiń ınternatyna berdim... qaıteıin... Ózimnen bolsa kúsh ketti, táleıinen kórer endi, qaıteıin, qalaı qylaıyn... basqa amalym bolmady... daýsy jaryqshaqtanǵan sheshesi kózin súrtti.

Dınanyń bir sátke ishi-baýyry muzdap ketkendeı boldy ma aý... Jańa ǵana jaırańdap otyrǵan sheshesiniń áp-sátte júdep qalǵanyn kórip aıap ketti. Budan ári sóz jalǵanbady.

***

Gúlmıra munyń ózinen úsh jas úlken ápkesi. Týabitti syrqat, aýylda Gúlmıradan basqa da nysanaly bop týǵan ne aqyl-esi damymaı qalǵan bala-shaǵa  az emes, olardy el ishinde  polıgonnyń balalary deıdi. Bala deıin deseń  jıyrmadan asqan, eresek adam deýge sanasy sábı qalypta. Ózin qoıshy, mektep bitirdi de ketti, myna sheshesiniń Gúlmıra úshin kórmegen beıneti az. Boıy sereıgen taqyrbas qara qyz adam tanymaıdy, basy aýǵan jaqqa laǵyp júre beredi. Bir qaraǵanda jaýyryndy, shalbarlanyp alǵan at jaqty bozbala dersiń. Tábeti de jaqsy, «tamaqqa toıǵanyn bilmeıdi» dep sheshesi kúńkildep júretin, kúshi de mol, arpalyssa anaý-mynaý jigitke ál bermeıtin shamasy bar, talaı buǵan qoly batqan, tipti jazataıym mertiktire de jazdaǵan. Úıdegi shaǵylǵan tereze, kúl parsha bolǵan aına, jyrtylǵan tusqaǵaz... Gúlmıra óse kele tipti boı bermeıtin boldy. Aqyl-esinde aýytqýshylyǵy bar degen dıagnozy bolǵasyn ba, dárigerler de sonsha peıilin salyp qaramaıtyndaı. Sanasynda kinaraty bar adamdarǵa qudaı qara kúshti eselep bere me, úıden shyǵam dep qarsylasqanda ózin toqtatpaq bolǵan sheshesin sonshama kúsh shyǵyndamaı aq  silkip tastap kete beretin. Áldi qyzyna shamasy jetpeı yzalanǵan sheshesi keıde ábden júıkelep ózi kembaǵal jandy qolyna túsken nársemen uryp ta jiberetin. Oǵan urdyń aý dep qaıǵyryp jatqan Gúlmıra bolsashy. Ótken jyldyń basynda bir aptaǵa demalysqa barǵanda Gúlmırany kereýettiń aıaǵyna symmen baılap tastaǵanyn kórip Dınanyń júregi aýyrǵan.

Muńaıyńqyrap otyrǵan sheshesiniń kóńilin aýlamaqshy boldy.

— Aýylda ne jańalyq?

— Ne jańalyq bolsyn, baıaǵy bir tirlik. El kúnin kórip otyr ildebaılap, sıyrdan baıaǵy qara sıyrdyń tuqymyn ǵana qaldyrdym, maldyń ózinen shóbi qymbat...  Aıtpaqshy, men aýyldan shyǵatyn kúni Kóptileý degen bolyp edi ǵoı shette, sol uıyqtap ketip oıanbaı qaldy. Sońǵy kezde oıanbaı qalatyndar kóbeıdi, uıyqtap ketsem oıanam ba, joq pa dep oılaıtyn boldyq qoı osy kúni... áıeliniń tipti sony durystap shyǵaratyn jaǵdaıy bolmaı el bolyp jabylyp kómdi ǵoı.

— Turmystary nashar ma?

— Nashar bolmaǵanda... álgi múgedek balasynyń pensıasyna qarap otyr ǵoı...

— Ol qaısy edi?

— E, qudaı, Álimhan degen balasy bar ǵoı.

Eski zamannan qalǵan qambanyń bergi jaǵyndaǵy tapal úıde turatyn týǵannan mylqaý bala kóz aldyna keldi. — Ol da jasy jıyrmaǵa kelip qalǵan jigit emes pe edi...

— Ia, úshinshi klastan ári oqymaǵan.

— Polıgon ǵoı... sheshesi kúrsindi. — Bári sol polıgonnyń kesiri. Gúlmıranyń da syrqaty da  sodan. Meniń de...

***

Aýyldy oılasa júregi sazyp qoıa beredi. Kóktemde kóz jeter jerdi túgel jasyl kilem japqan dalada buzaý qaıyryp, jalańaıaq júgirgen balalyq shaǵyn oılaıdy. Es bile bastaǵanda úlkenderdiń osy aýyldyń aýasy ýly, topyraǵy zárli, sýy zahar degen áńgimelerin estigende de soǵan ılana bermeıtin. Áıteýir, biletini osy aıadaı aýylda týǵannan dimkás adam az emes, anaý úsh úı ári turatyn Asylbek degen jigittiń jasy qyryqtan asqanymen boıy balanykyndeı, týa bitti bir kózsiz týǵan Bolat kókesi de sol polıgonnyń qurbany desedi.  Ózderimen oınap ósken qyzdardyń ishinde qoıan jyryq kishkentaı qyz bolatyn. Ne aıtyp jatqany túsiniksiz bolsa da  bular ony túsinetin. Bala kezinde nege bulaı degen suraqqa onsha den qoımaǵanymen, jasy jıyrmadan asqanda aýylyn oılasa perzenttik saǵynyshynan buryn, qarańǵyda beısaýat adasyp júrip áne-mine opyrylyp ketkeli turǵan jarqabaqtyń basynda turǵan  sharasyz adamdaı qamyǵatyn boldy. Bulardyń aýyly dál polıgonnyń janynda, keńirdeginen shyqqan demi qashyqtaǵyny qulatyp, ýly silekeıi jaqyndaǵandy balqytyp jiberetin naǵyz ajdahanyń ústinde otyrǵanyn oılaǵanda: «Biz nege bul jerden kóship ketpeımiz» deıtin, biraq qaıda kóshedi? Bas kótereri taǵy joq.

Polıgonnan zardap shekken ekologıalyq aımaqtardyń máselesin kóteremiz deıtin ártúrli jıyndardyń qyzyǵyn kórse joǵarydaǵylar ózderi kórip-aq jatqan shyǵar, al ózderine shynymen jany ashıtyn bireý baryna sol aýyldaǵy adamdar senbeıdi. Jeriniń qunarly qabatyn ýly qoqys basyp qalǵan el bul jerde turýǵa bola ma, joq pa, ony da bilmeı máńgirip, ataqonysynyń baýyryna jabysqan kúıi áli otyr. Qashanǵy otyrmaq? Bir amal qylý kerek qoı deıdi ishinen. Neshe urpaq aýyssa da el ishinde kemtar bolyp dúnıege kelip jatqandar áli de bar, biraq, olar polıgonnyń zardabyn tartqandar bolyp eseptelmeıdi. Apyr-aý, sonshama eldiń ishinen bireý shyǵyp, «sorǵa bola qonǵan Sorqudyqtan» jurtyn alyp shyǵar kún bola ma? Ol bireý kim? Qashan shyǵady? Bárin qoıshy, Gúlmıra apasynyń múgedekter úıindegi jaǵdaıyn bilip qaıtýǵa júregi shydaı ma?

— Meniń qyzymnyń obaly solarǵa! — dep kúrsinip qaldy sheshesi munyń ne oılap jatqanyn oqyǵandaı.

— Mama, sen buryn polıgon týraly aıtpaıtyn ediń ǵoı, bir-eki ret suraǵanymda ursyp tastaǵansyń.

— Ol kezde áli bala ediń ǵoı, báribir, meniń aıtqanymdy túsinbesiń anyq, dedi sheshesi aqtalǵan únmen.

— Óziń anyq kórdiń be, kınolarda sańyraýqulaq tárizdi dep sýretteıdi ǵoı.

— Sańyraýqulaqty kórmesem de, zıanyn kórdik qoı. Boıyma osy Gúlmıra bitken kez, — dep jalǵady sózin sheshesi, — Bir kúni jer dirildep, teńselgendeı boldy da, áp-sátte aspanǵa kóterilgen topyraq qap-qara bop jerge keri qonyp, qum sapyrǵan daýyl múlgip jatqan dalany astań-kesteń qyldy. Saıǵa taqaý otyratyn Maǵıa kempirdiń qorjyn úıi, Asan atanyń qorasy, tonadaıdan appaq jumyrtqa sekildi kózge túsetin jalǵyz klýb, ózi de bir-birine súıenisken mal qoralar qırap, sý alyp otyrǵan qudyǵymyz ishine túsip paıdasyz bolyp qaldy. Myna Reseıdiń Volgograd oblysynyń  ný ormanynda adam kózinen tasada Arzamas 16 degen qupıa oryn bar deıdi bilgishter, osy biz turatyn jerde jıyrmaǵa tarta qaýipti jarylys bolǵanyn biz qaıdan bileıik, aldyndaǵy malynyń sanynan basqaǵa oı jibermegen momyn jurtqa ony kim aıtsyn aı...  Sonda deım aý, ol kezde jaspyz ǵoı, ekspedısıa bizdiń jerde jumys jasap jatyr dedi, ol ne ekspedısıa, neni zerttep júrgeninde qumnyń arasyndaǵy eldiń sharýasy bolmaıtyn. Áıteýir, sol ekspedısıa óziniń jumysshylaryna biz sý iship otyrǵan qudyqtyń sýyn bermeı,  anaý shekaradaǵy  Astrahan oblysynan tasıtyn kórinedi. Ol nege óıtedi dep oılanyp, soǵan mán berip jatqan taǵy eshkim joq. Qaıtesiń, qazaqtyń momyndyǵy ózine sor... Sol jyly týǵan Gúlmıra aqyry anadaı boldy ǵoı... Jaryǵym, ne kúıde ekenin... bir Allaǵa tapsyrdym, sharasyzdyqtan súıttim...

— Maǵan bir aýyz aıta salsańyz da bolar edi, Gúlmırany tapsyrǵanyńyz týraly, — Dınanyń daýsy ókpeli shyqty.

— Alysta júrgende ýaıymdamasyn dedim, ári aıtqanda ne isteı alasyń, qasyna kelip baǵa da almaısyń. Onyń ústine sońǵy kezde syrqaty kúsheıip ketti, qajydym. İshten shyqqan balasyn ınternatqa tapsyrýǵa qaı ananyń júregi shydaıdy deısiń, meniń de shyqpaǵan janym tek ásheıin...

Dına únsiz egildi. Ia, ol kembaǵal apasyn baǵa almaıtyn, shamasy jetpeıtin, biraq, báribir ınternatqa berýge qımas edi.

— Seniń ákeń de, onyń inisi de ómirden erte ketti. Aq qan aýrýynan. Tek ol emes, sol mańdaǵy qoıshylar otyrǵan qonysqa baryp júrgen shopyrlardyń bári de sol aýrýdan ketken. Bolat aǵańdy óziń bilesiń, týǵannan múgedek. Qansha degenmen aýyldyń feldsherimin, sol kezde-aq munyń bir syry bar shyǵar dep oılaǵam. Biraq...

— Aýylda bir adam joq pa osyny másele qylyp kóterip, joǵary jaqqa jetkizetin?

— E-e, qansha depýtat kelip ketti, máseleni áp-ádemi kótergenderi de boldy, biraq, sol aıaǵyna deıin jalǵaspaı qalyp jatady ǵoı. Sodan keıin de qanshama adam ómirden ótip ketti. Oı, dúnıe aı... Qoı, qyzym, jatyp demalaıyq, tún ortasy bolypty.

Dına tósegine jatqan soń ákesiniń kelbetin kóz aldyna ákelmekshi boldy. Biraq, es jıyp úlgermegen sábı sanadaǵy ákesiniń kelbeti sý astyndaǵy beıne sıaqty buldyrap jaqyndaı túsedi de, kómeski tartady. Shaı kóńilsiz jınaldy, joldan sharshap kelgen sheshesiniń pys-pys etken dybysyn tyńdap jatqan qyzdyń kirpigi jelimdener emes. Búgingi sheshesinen estigen áńgimesi júregin qozǵap, kóńilin kúpti qyla túskendeı. Talyqsyp baryp uıyqtaǵan ol túsinde birese qum arasynda asyr salǵan Gúlmırany kóredi, birese alystan shań bergen sańyraýqulaq tárizdi tútindi qýyp keledi eken deıdi.

***

Astananyń san túrli ǵımaratyna tamsanyp, klınıkalaryna bas suqqanda sheshesi tym jaıbaraqat edi. «Kileń qazaq bir-birińmen oryssha sóılesetinderiń ersi eken, oıpyrmaı, dárigeri de, medbıkesi de aýyldan shyqqany kórinip tur ǵoı, ári ketse oblystardan-aq kóship kelgen shyǵar, álde oryssha sóılespeseńder sharýalaryń sheshilmeı me»? — dep tańyrqaǵan da qoıǵan.

Arada 2-3 apta ótkende sheshesine qoıylǵan dıagnoz týraly estigen, biraq múldem senbegen. Munyń jar degendegi jalǵyz sheshesine aýyr dert jiberetindeı Qudaı munsha ádiletsiz emes shyǵar degen. Onyń ústine sheshesiniń janaryndaǵy baısal tartqan sabyrly qarasy da  áli úmit bar degizetin.

«Múmkin, qate shyǵar, shirkin aı, osy joly analızderdi qorytýshy dáriger shala saýatty bireý bolyp shyǵyp, qoıǵan dıagnozy múlde sáıkespeı shyqsa eken» dep te tilegen, sondaı bir úmitpen, bir jaǵy dalbasalap sheshesin qaıtadan aqyly, aqysyz tekseristen ótkizdi, biraq, joqqa shyǵarmaq bolǵan saıyn qorytyndylar birin-biri rastap, naqtylap, kóńildi kúpti ete berdi. Bir-eki ret ret ekeýiniń teatrǵa, konsertke barǵandary bar, óstip júrgende sheshesiniń kelgenine de úsh aıdan asty. Sheshesiniń kún ótken saıyn tuıyqtalyp, syrqaty mazalap, túnimen kúrsinip shyǵatynyn da biledi.

Keıde ekeýi áńgimelesken bolady. Onda da aıtatyndary aýyl, aýyldyń adamdary. Dına Gúlmıra apasy týraly aıtýdan ǵana qashqaqtaıdy, ózi de ishinen júz ýaıym keship júrgen qamkóńil sheshesiniń bir jaǵynan Gúlmırany da oılap júdep júrgenin sezedi. Kóńil aýlarlyq áńgime taptym degenimen onysy da aýylǵa kep tirele beretini bar.

— Kúzde áriptesimiz turmysqa shyǵyp, ujymnan birneshe qyz bolyp toıyna bardyq,  Almatyǵa.

— Almatynyń ózi me sonda?

— Joq, aýyly. Biraq, endi aýyl emes jumaq dersiń týra.

— Ie, aıta tússeńshi.

Aýyl degen sóz qulaǵyna jaqqan sheshesi júzine shýaq úıirilip, «Almaty jaq bolsa nýy, sýy mol shyǵar», — dep basyn ızeı túsedi.

— Oı, endi aıtpańyz. Jaıqalǵan neshe túrli jemis aǵashy, jemisteri kósheniń ortasynda, aýlada tógilip jatyr, taýdyń aýasy qandaı, tynysyńdy ashady. Joldary da túp-túzý. Aýyldyń ortasynda móldir bulaq aǵyp jatyr.

— Pa, shirkin, sony aıtsańshy! Naǵyz jumaq qoı onda.

Budan soń áńgime jalǵanbaı, aıtýshy da, tyńdaýshy da únsiz qaldy.

— Bizdiń aýyl da jaman emes qoı, qandaı jumaq bolsa da óz týǵan jerińe jete me? Ózim áıteýir, qaıda barsam da sol qumǵa, qý medıen dalama qaıtqym kep ańsap turam, — dedi sheshesi.

— Negizi bar emes, mama, basqa elderde  ekologıasy nashar degen jerdiń halqyna ótemaqy beriledi eken.

— E-e, qoıa ber, joǵarydaǵylar shamasy kelse halqyna ótemaqy beretin ondaı elder týraly estimeýge tyrysady, tipti sol sheteliń óz betinshe jarylqap, qaıyrymdylyq jasap aqsha aýdaryp kórsinshi, bizdikiler sony qalaı bolǵanda da qara halyqqa bermeýdiń amalyn jasap baǵady, kórersiń. Bilemiz ǵoı.

Qartań áıeldiń daýsynda senimsizdik bar. Qajyǵan, ábden kóńili qalǵan bul saryndy Dına sońǵy kezde jıi baıqaıtyn. Dese de aýyl týraly aıtsa boldy sheshesiniń óńi kire bastaıdy. Saǵynyp júr.

— Negizi baıaǵyda, baıaǵy bolǵanda sol odaq kezinde deım de,  bizdiń aýyldy ýran óńdeıtin jerge aınaldyrmaq bolǵan eken. Biraq, úlken kásiporyn salýǵa qanshama dúnıe kerek dep, ony ákelý úshin temir jol salmaq... Sodan, áı, qoıshy, sonshama áýrege túskenshe dep ıadrolyq qarýdy synaýǵa  bergen deıdi.

— Bulaı etip jerdiń ábdentý-talaqaıyn shyǵaryp, eshkimge kereksiz qylyp tastap ketkennen góri sol ýran óndirisine aınaldyrsa...

— Qoı, olaı deme!

— Nesi jaman? Aýyldaǵy jastarǵa jumys bolady, Atyraýǵa vahtaǵa baryp júrmeı óz úıinen jumysqa baryp keler edi.

— E-e, qyzym. Bilmeısiń ǵoı... Onda tipti bul kúnimizge zar bolyp qalamyz ba...

Sheshesi oılanyp otyryp baıaý sóıleıdi.

— Men mektep bitirgen 1978 jyldary polıgondy jara bastady, biraq kórshi Serikjan polıgon 1966 jyly bastalǵan dep qoımaıdy. Biraq, ol biletin de shyǵar, sol synaq kezinde ekspedısıada jumys istegenniń biri sonyń ákesi, ylǵı iship júretin adam edi, «ekspedısıada bolǵanda bolgardyń sharabyn iship, chehtyń syrasyn syzdyqtatyp, qolǵa túspeıtin kolbasa men sary maı jep otyrdyq» dep ózi aıtqan talaı.  Sý lastanyp, topyraq ýlanýy sol kezden bastalǵan shyǵar,  jylqylar úıirimen qulap... dalada ólip jatqan kıikterdi ózimiz de talaı kórdik qoı,  obal-daǵy aı...

— Aıtpaqshy, mam,  bizdiń aýylda osy polıgonnyń zıany áli bar-joǵyn tekserý úshin eki jyl zertteý  júrgizdi emes pe? dedi Dına bir mezette.

— E-e, álgi komısıa ma... , olardyń jumysyn qoı, kóz aldaý ásheıin... bul jerdiń lastanýyna dál qazir polıgonnyń esh qatysy joq, aýrý túrleriniń kóbeıýi adamdardyń ómir salty men áleýmettik jaǵdaılardyń tolyq sheshilmeýinen dep qorytyndy jasapty deıdi.  Báldý, báldý bári ótirik degen ǵoı. Oıbý, áńgime aıtamyz dep tún jarymy bolypty ǵoı, Dınash, sen uıyqta. Erteń jumysyńa turýyń kerek. Al, men... uıyqtaı alsam kóreıin... dep betin qabyrǵaǵa buryp jatqan qartań áıel taǵy da óz oıymen bolyp ketti.

Aýylda úlkenderdi bylaı qoıyp jastar arasynda qan qysymy men júrek aýrýyna shaldyqqandar kóbeıgen. Sol jerdiń jamandy-jaqsyly dárigeri bolǵasyn biledi, radıasıanyń azǵantaı áseriniń ózinen qan tamyrlary ish jaǵynan jarylyp jatady, sońǵy kezde gıpertonıanyń ózi ózgerip basqasha túr alǵanynyń da tegin emestigin sezedi. Ol óziniń de syrqatyn shamalaıdy, tek qyzyma salmaq salmasam eken deıdi. Gúlmıra ne kúıde eken...

***

Sheshesiniń óńi qýara túsken saıyn Dınanyń da kóńili jarym.

Onkolog-dáriger asqazan raginiń 4-kezeńinde em júrgizýdiń kúrdeli ekenin, eger erterek kelgende qaryn men talaqty alyp tastaýǵa bolatynyn, al qazir dert asqynǵandyqtan kúrdeli operasıanyń da kómektesý-kómektespeýi neǵaıbildigin, tek hımıaǵa ıek artyp otyrǵanyn aıtqanda qyz jylap jibermeýge tyrysty.

— Dáriger, túsinesiz be, meniń anamnan basqa eshkimim joq. Odan aıyrylsam... aıtyńyzshy, hımıa kómektese me?

— İsikti birneshe ese kishireıte alatyn múmkindik hımıada ǵana bar. Biraq, onda da aýrýdyń kezeńine baılanysty. Meniń tájirbıemde jeti rettik seansta 9 santımetrlik isikti 2-santımetrge deıin túsirgen jaǵdaı boldy. Qalaı degenmen de, biz tyrysamyz, — dedi dáriger kózildirik ústinen qarap. Onyń keıpinde janashyrlyq bar edi.

Endigi jerde Dına anasyna balabaqshanyń balasyndaı qaraıtyn bolǵan. Dárisin ýaqytynda beredi, bári tártippen, jas kókónister úzilmeıdi, on bes shaqyrym jerge saýmal ishýge aparyp turatyn kólikti de taýyp kelisip qoıdy. Qanty kóp táttilerdi anasyna da ruqsat etpeıdi, ózi de almaıdy. Unnan piskenderdi de azaıtty. Jumystan kelip kún ótken saıyn ál-dármeni sarqylyp, del-sal kúıge túsken sheshesin kórgende belgisizdik aldyndaǵy úreıden oılary ár jaqqa ala qashyp, ózinshe bir amal izdep tappaq bolady, aqyry sharasyzdyqtan qaljyrap kózi ilinedi.

— Qyzym, ótken joly endi poıyzǵa minbespin dep asylyq aıtyppyn, ol meniń poıyzǵa sońǵy mingenim eken.

— Olaı demeshi, mama. Eger aýylǵa baram deseń ushaq bar ǵoı, tek aıtsań boldy. Biraq, emdi úzbeýimiz kerek.

— Sen beker áýrege túsetin boldyń aý. Seni sharshamasa eken deımin.

— Mam, olaı deme, sen óziń de dárigersiń, adam aýrýǵa erik berse, qandaı keremet em jasasa da nátıje bolmaıdy, kez kelgen aýrýǵa qarsy em adamnyń óz ishinen shyǵýy kerek.

— Janym aý... bul aýrýdan mıllıonerler de qutylmaǵan, rak degendi jannyń derti degendi bir jerden oqyǵanym bar, adam áldebir qaıǵysyn óz ishine jıa berse onysy ishinde ulǵaıyp ósip, aqyry bir jerden tesip shyǵa ma deımin...

— Qaıdaǵy qaıǵyny aıtasyń, mam... Meni qorqytpashy.

— Já, qoıdym... Shynymen de qaıdaǵyny aıtyp ketippin ǵoı. Aınalaıyn, — dedi meıirlenip, qyzynyń samaı shashyn sıpap. — Qazirden aıtyp qoıaıyn, meni baǵyp, qasymda tapjylmaı otyram degendi oılamaq-aq qoı. Oǵan ruqsat etpeımin. Asty-ústimdi tazalap, dáretimdi tógip júrgenińnen eshqandaı da rahat sezinbeımin. Odan da alańdamaı jumysyńdy jasa, buryn qalaı júrdiń, solaı eshteńege alańdama. Osyny aıtqan sheshesi shıryǵyp alǵandaı kórindi.

— Mam, nege olaı deısiń? Bala ne úshin kerek sonda?

— Bilem, júregiń shydamaıdy. Biraq, aqyl-esim túzýinde aıtyp qoıaıyn, meni baǵam dep  jumysyńnan aırylyp qalma. Úlken qalada jan baǵý da ońaı emes, jaldamaly páter, as, sý da, bári qymbat eken.

— Sonda ne isteımiz? Úıde sen aýyryp jatqanda eshteńe bolmaǵandaı qalaı júrmekpin?

Yrshyp ketken kóz jasyn alaqanymen súrtken kúıi sheshesine suraýly júzben qaraǵan.

— Aýyrǵan adam, onyń ústine jaman aýrý... Myna qýyqtaı páteriń ıistenip tursa... óziń jumystan sharshap kelgende taǵy meni qaraımyn dep... aýrýym janǵa batqanda  tórttaǵandap turyp basymdy qabyrǵaǵa soqsam qańyltyrdaı juqa qabyrǵadan bári estiledi, kórshileriń júgirip kelip esigińdi qaqsa...

— Mama, olaı demeshi. Kerek bolsa qasyńa dárińdi egip, jaǵdaıyńa qarap otyratyn kútýshi medbıke alamyz.

— Joq, masyl bolǵym kelmeıdi. Men sıaqtylardy jatqyzyp emdeıtin jerge baram. Saǵan beınet bolǵym kelmeıdi, seni qınalmaı, jaqsy ómir súrip júr-aý dep oılasam sodan artyǵy joq men úshin.

***

Pallıatıvti ortalyq dep atalatyn jerge kelgende murnyna  ashyǵan kapýstanyń ıisine uqsaıtyn ıis kelgendeı boldy. Bul jerde 21 kúnnen artyq ustamaıdy, tek qaraıtyn adamy joq, jaǵdaıy qıyn bolsa ǵana uzaqqa qalýǵa bolady. Tósekte jatqan sheshesiniń samaıynan súıgen saıyn kóz jasy domalap,naýqastyń kóńilin aýlamaq bop árneni aıtyp otyryp, az kúnniń ishinde onyń bet terisi pergament qaǵazyna uqsap bara jatqanyn baıqady.

— Meniń bet-álpetim nege sarǵaıa bastaǵanyn baıqaımysyń? — degen sheshesi buǵan syǵyraıa kóz salyp.

— Maǵan sonshalyqty qatty baıqalyp turǵan joq, — dep jaýaptan jaltardy bul.

— Bul meniń aǵzam dárini qabyldamaı jatqanynan. Ózi dáriger adam bul sózdi qınalysyn bildirmeı aıtty.

— Jumysyń qalaı ózińniń?

— Burynǵysha.

— Maǵan namaz oqýdy úıretetin kitapty ákeldiń be?

— Ia, tipti birnesheýin aldym. Mine, sýretter arqyly kórsetip, ońaılatyp bergen. Deýin dese de sheshesiniń endigári aıaǵyn nyq basyp namazǵa tura almaıtynyn bilip turdy.

Sheshesiniń sońǵy kezderi dinı habarlar tyńdap, súre jattaı bastaǵany  Jaratýshydan járdem tilegendegi jantalasy ma, bolmasa ózinshe baǵyty belgili saparǵa daıyndyǵy ma, álde  súre jattasam, bireýge jaqsylyq etsem, Qudaı osy isim úshin ómirimdi sál de bolsa uzartar aý degen amaly ma, áıteýir, osynyń bári Dınanyń jarym kóńilin odan saıyn jasyta túsedi. Sheshesi birte-birte budan alystap bara jatqandaı edi...

***

Syrqat ár kezeńde ártúrli qalypta kórinetin, keıde teris qarap jatyp alatyn, keıde ózinen-ózi minez shyǵaryp, Dınanyń betine qaramaı qoıatyn kezderi de bar. Ondaıda tastaı qatyp, qyzynyń jylaǵanyna da jibimeıdi. Múmkin, qaıran sheshe mańdaıyna kembaǵaldyq jazylǵan Gúlmırany saǵynatyn shyǵar. Birte-birte sheshesiniń aldan ǵajaıyp kútip  júrip ómirdiń sońǵy qaqpasyna qalaı tez kelip qalǵanyn bilgen sátte qolyndaǵy táttisin áldekim shapalaqpen uryp, ozbyrlyqpen tartyp alǵan  balanyń qıanat shekken kúıin keship,  tula boıyn belgisiz yza kerneıtin minezi de áldeqaıda joǵalyp, janyna bir mamyrajaı jaılylyq ornap, sabyrly kúıge endi. Keıde sózder onyń keýdesinen jep-jeńil aǵyspen shyǵyp, tolassyz quıylyp jatady.

— Ajaldan qoryqpaıtyn adamdy osy jasyma kelgenshe kórgenim joq. Biraq, Dınash, oılap qarasam, osy maǵan qoıǵan dıagnozdyń ózi sonshama qorqatyn da nárse emes eken ǵoı. Qaıta bir esepten bul da durys boldy ma deımin, jan bar jerde qaza bar, áıteýir, seni jetkizdim... Tek Gúlmıram bolmasa... qarǵam aı, ne kúıde ekensiń...

Endi qalǵan az ýaqytymda ótken-ketkendi oılaımyn, ár nárseni esime alam, ýaqyt bar, saǵan aıtatyndarymdy aıtyp ketem. Adam ólimge tánin emes, janyn ázirleýi kerek qoı.  Óziń oılashy, Dınataı,  qaıta osynyń ózi jaqsy emes pe, al eger kóshede kele jatyp, bolmasa avtobýsta júregiń ustap aıaq astynan jónep ketseń ne bolar edi, qudaı basqa bermesin, men sol júrekten qorqam ǵoı, tipti qoshtaspaq túgili jan-jaǵyńa qarap ta úlgermeısiń ǵoı. Aıtarym... áıteýir, yrymyn jasap jerleseń boldy, kórshi-kólem, Bolat kókeń bar, kómekteser. Sen qınalyp qalmashy tek, botam...jalǵyzsyń ǵoı...Qudaı Gúlmırany da jarymjan qylyp qoıdy, ol saý bolsa ekeýiń bir-birińe súıenish bolar edińder...

Sheshesi áli sóılep jatyr. Osynyń aldynda ǵana appaq shólmekteı bolyp erni kezerip jatqan adamnyń basalqy qalpyn taýyp, entikpeı aq sóılep jatqany  dáriniń áserinen álde bolmasa sheshesiniń erik-kúshiniń myqtylyǵynan ekenin bile almady.

— Suraıyn degenim... kelgeli bireýdiń kelgenin ne bir jaqqa keshikkenińdi baıqamadym ǵoı... yqylas bildirip júrgen  eshkim joq pa edi?

— Joq ázirge...

— Jalǵyz bolma, qarǵam, adal sút emgen bireý bolsa... kóresiń ǵoı. Dıkonaı... barmysyń?

— Ia, otyrmyn ǵoı, qasyńdamyn.

Naýqas bir sát uıyqtap ketkendeı boldy.

***

Sheshesi bul kóktemdi ózgeshe sezimmen kútti. Kóktem shyqsa, terezeni urǵylap nóser jańbyr jaýsa ǵoı degen tilegin eki ret pe, álde úsh ret pe, kúbirleı aıtqanyn estigen. Qudaýanda, osy beıdaýa syrqatqa shaldyqqan adamnyń óz ishinde áldebir tylsym baǵdarlamaǵa qosylǵan erekshe saǵaty bola ma,  qysy kósilip jatyp alatyn, qalyń tońy qapelimde jibimeıtin qalanyń da mańdaıy shýaqtanyp, kóktemniń lebi bilingen shaqta munyń sheshesi de saryla kútkeni áne-mine kep qalardaı áldeneni kútip, elegizip, ásirese, kún kúrkirep, kóktemniń alǵashqy jańbyry tógip ótkende shıraq tartyp, áldebir qýanyshty jaqyndatqysy kelgendeı kúnniń jadyn suraı beretindi shyǵardy. Kúnnen kúnge óleýsireı janǵan balaýyzdaı syrqattyń qýaty túgesile bastaǵanyn kórip otyrǵany da, zilmaýyr tartqan basynyń ishindegi birin-biri janshyp, biri-biri kımelegen oılary da Dınany qaraptan qarap qaljyrata túskendeı.

— Dáriger, ótinem. Siz oǵan kómektesińizshi. Aýrýyn jeńildetip...

— Biz ol kisige morfıı saldyq, promedol da qoldandyq.

— Taǵy bolmaı ma?

— Joq, menińshe, qajet emes. Kórip tursyz ǵoı, tipti 0,1 mólsherdiń ózi qıyn bolady. Kótere almaıdy. Syrqattyń múldem áli joq. Qarańyzshy, qatty aryqtap ketken.

— Endi ne bolady...

— Biz qoldan kelgendi jasadyq. Mine, qarańyz, úsh lıtr glúkoza quıdyq, biraq, eki kúnnen soń anańyz qaıtadan álsirep qaldy. Eń durysy... siz ony qınamańyz, —   dedi dáriger.

***

Bul kúni Astananyń tumany da juqaryp, ylǵaldy  jeli aǵash  butaqtaryn oraǵyshtap tur edi. Tastardyń jaryqtaryna, aǵashtardyń búrshik atqan japyraqtaryna, shyq sebilgen shópterdiń arasyna tún qarańǵylyǵy jasyrynǵan mezgilde Dınanyń anasy sybyrlaı til qatty.

— Dınataı...

— Barmyn, mama, otyrmyn.

Anasynyń kózinde dál osy sátte kóktem týǵanda jer ústindeginiń bárin shýaǵymen aınalyp-tolǵanǵan, jer betindeginiń bárine jylýyn arnap, únsiz mápelegen tabıǵat ananyń sheksiz meıirimi tunyp turdy.

— Kúshim taýsyla keldi aý deım... Aıtyp keteıin...

— Sharshap qalasyz, mama...

Bul kezde alakóbeńdenip turǵan tereze perdesiniń shetinen aı kórinip turǵan edi. Kókte baıaý júzgen aı kól betinde qanatyn jýǵan jalǵyz aqqýǵa uqsap kórinedi. Búgin ol da muńaıatyndaı.

— Sózdi bólme. İshimde ketpesin... budan ári arqalaı alatyn emespin, aýyrlap...

— Dınanyń júregi dúrs-dúrs soqty. Sheshesi ne dep ketti, álde adam ýaqyty jaqyndaǵanda sandyraqtaı bastaı ma? Anasynyń sybyrlaǵan úni birtúrli qorqynyshty estiledi.

— Men kúná jasadym, qyzym aı, mamań ... qatelesti ǵoı, — degende arqa-basy muzdap ketti. Shashyrap qatar-qatar syzyq túsken kózdiń shetinen sorǵalaǵan jas aq býryl samaıdy sıpaı jyljıdy.

Bul sóz Dınanyń tula boıyn lezde sýytyp, bir sátte ishine byqsyp janǵan shalany tastap jibergendeı.

— Mam... ne dep kettiń? Demalyp alshy...dedi ózi dirildep ketken qyz.

— Men.. Ásıa jeńgeń biledi... Ásıadan surarsyń...

— Dına... meni qudaı keshirer me eken? Keshirer me eken...

***

Bir ýaqta sheshesi munyń qolynan alyp, ózine qaraı tarta berdi.

— Mam, saǵan ne boldy?

— Meniń qasymda basy qabaqtaı bir bala júr, — dep alqyndy aq shashty áıel.

— Basy nege sonsha úlken? Mynaý sol emes pe? — dedi erni kezergen kúıi.

— Mama! Shoshynǵan qyz qalshyldap ketti.

— Ol meni alyp ketpekshi...  sen... qasymda bolshy...

Shyǵys jaq qyzyljolaqtanyp, sońǵy juldyz da joǵaldy, keń dúnıeni shapaǵymen aıalaǵan kúıi kún alqyzyl boıaýyn jaǵyp, kúlli dúnıeniń árin kirgizgen mezette Dınanyń anasy sońǵy demin aldy.  Osy sátte onyń qabaǵy janyna tilegen tynyshtyǵyn tapqandaı jazyńqy kúıde edi. Ózin bir sátte týý bıikten ushyp túsip, myń san bólikterge bólinip qalǵandaı sezingen Dına budan ári ne isteý keregin bilmegen. Ol týý bıikten qulasa da esin jıyp, óziniń kishkene synyqtaryn taýyp, qurap alýy tıis bolatyn.

***

Bir jaǵyna qaraı buratylyp, empeleńdeı basyp kele jatqan adamnyń bet-júzi anyq emes sekildi, kir terezeni qalaı bolsa solaı aıǵyzdaı súrtkendeı kórinedi. Taǵy eki qadam, odan taǵy bir qadam jaqyndaǵanda baryp beısharanyń bet-júziniń tym-tym sátsiz jaralǵanyn kórip júregiń zyrq eter edi. Kórgen saıyn adamnyń júregi shym etip, túsi qashyp qaltyraı tońǵan sońǵy japyraqtaı bolyp jany muzdap ketetin kórinis ózine bala kezinen tanys. Óziniń ákesiniń inisi bolsa da osy kisiden qorqatyn. Adamǵa záredeı qıanaty joq adam da sony seze me, qaryndasyna jaqyndaı bermeıdi. Taǵdyrdyń ózi aıǵyzdap tastaǵan keskinniń qorqynyshty jeri bir jaq ezýi sógilip ketkendeı tómenge sozylǵan aýyz da emes, túbinen alyp, aýzy-murnyn túk qaldyrmaı kóktep shyqqandaı shunaq qulaq ta emes, oń jaq kózdiń ornyna ersi bitken tómpeshik edi. Qudaıtaǵalanyń qyrsyq shalǵan dúnıeni kórip-tanýǵa bir kóz de jetedi degeni me, bir kózi kem bolsa kóretin sumdyǵy da azdaý bolar dep topshylaǵany ma, áıteýir, osy aǵasyn jalǵyz kózben jaratypty. Óz betinshe paıda bolǵan biteý jara sekildi, ne jarylmaıtyn, ne qoımaıtyn, syǵyraıyp bolsa da ómiri ashylyp kórmegen sol biteý kózdiń ıesi munyń Bolat kókesi. Tek sol jaq kózi ǵana jylt-jylt etedi.

— Qaryndasym, aı, jeńeshemniń artynyń qaıyryn bersin, — degende keńsirikten qońq etken dybys shyqty. Jyrtıǵan jalǵyz kózden jas domalady. Birge jylasqan birdi ekili-aǵaıyny bar, qaıǵysyn kóterisip qaýmalaǵan aýyldastarynyń arqasynda  sheshesin aq jýyp, arýlap jerge berdi. Toı túgili ólimniń dastarhany da báseke bolǵan elirme aýrýdan qum arasynda buıyǵy jatqan bul aýyl ázirge aman edi, bári óz jolymen, shama-sharqyna qaraı jaıǵastyryldy. Bolat kókesi soıys malyn ázirlep, búkil joralǵysyn jasap tynym tabar emes.

***

Sheshesiniń qyrqy ótkennen keıingi shaı ústinde de munyń sheshesiniń jaqsy adam ekeni, qolynyń shıpaly bolǵandyǵy, osy aýyldyń balasynyń kóbin bir ózi aman-saý bosandyryp alǵany  aıtyldy. Anasy týraly áńgimeler Dınanyń keýdesin jylyta túsedi.

— Abysynym sońǵy kezderi syrqattanyp júrgenin de bildirmeı ketti aý, áli sene alar emespin, tipti kim oılaǵan, biz ony qyzyna qydyryp baryp, shánıip jatqan shyǵar dep oılap edik, Astanaǵa baryp tósek tartyp, elge súıegi keledi dep oıladyq pa? — dep egildi alystan týysatyn Ásıa jeńgesi.

— Já, sabyr endi... Dınanyń kóńilin odan ármen bosatpaı, — dep basý aıtty Bolat kókesi.

— Ózi sezgen de shyǵar syrqatyn, qansha degenmen doǵdyr ǵoı, biraq, Gúlmırany qaraımyn dep ózine kóńil bóle almaǵany ras. Bári de jazý ǵoı, Allanyń jazýy...

Al, Dınajan, qaıratty bol, ýaqyt emdeıdi ǵoı dep jubatty aýyldastary quran oqylyp,bet sıpaǵan soń. «Ýaqyt emdemeıtin shyǵar, tek bos qýysty kúndelikti tirliktiń bitpeıtin kúıbeń estelikterimen toltyratyn shyǵar» dep oılady.

***

Kún túske tyrmyssa da aýyl múlgigen qalpy, kóshede bir jan joq, kún tóbeden tik túsip tur. Ásıa jeńgesiniń úıi bir qaraǵanda adam turmaıtyn úı sekildi, qaqpa ashyq jatyr, úretin ıt joq. Bul barǵanda Ásıa jeńgesiniń ulyn jýyndyryp bolǵan beti eken. Qyryq jyldan beri júrmeıtin ulyn jetekteýmen kele jatyr. Bul aýylda Beken sıaqty týa sala táleıine múgedek bolý jazylyp, eshýaqytta aıaǵy kús-kús bolyp oınap, jýa terip, qumarshyq qaǵyp, jalań aıaq jýsan keship kórmegender qanshama? Azǵyrdyń quıqaly shaǵyldarynyń arasyna zaharly ýyn synalap jibergen tajaldyń qurbanyna aınalsa da olar osyǵan moıynusynǵan.   Árneni aıtyp kóz jastaryn syǵyp alǵan muńlyqtar áńgimeni shaı ústinde jalǵady.

— Jeńeshe, osy polıgonda synaq júrgizýdi múldem toqtatty ma, joq pa? — dedi Dına biraz únsizdikten soń.

— Ony bir Qudaı biledi.

— Zıany áli de bar sıaqty ǵoı...

— Endi... kim bilipti...

— Papam da, onyń inisi de aq qan aýrýynan ketipti. Keshe mamam da... Aýyldaǵy aýyratyn balalardy saýyqtyrý jaǵy qalaı osy? Ózderińizdiń máselelerińizdi aıtyp júrsizder me?

— E-e,bizben kim sanasyp jatyr deısiń sol...  Ásıa jeńgesi shynyaıaqty eki qaıtara súrtkishtedi.

— Meniń tańǵalatynym — baıaǵyda osy jerde synaq jasaǵanda óz jerinde ne bolyp jatqanyn bizdiń aýyldaǵylar múldem bilmegen  deıdi, mysaly, siz bildińiz be?

— Iadrolyq synaq dep qazir aıtyp júr ǵoı, ol kezde qaıda bileıik? Kim aıtady ony bizge, nadan jurt, eshteńe bilmeı júre bersin deıdi ǵoı... aýzyń qaısy dese murnyn kórsetetin baıǵustar dep... Keıbir jerdi qorshap tastady, «ol jerge barmańdar» dedi, boldy, bizdiń aýyldyń adamdaryna ne, momyn halyq qoı, «ózimizdiń jerimiz emes pe, nege barýǵa bolmaıdy?» dep surady deısiń be bireýi. Meniń biletinim, sol jyldary ózine qol salǵandar da kóp boldy. Azǵyrdy bertin kele japty ǵoı. Ol jyldary artyq áńgime aıtpaıtyn da, aıtylmaıtyn. 1979-1981 jyldary Qurmanǵazy aýdanynyń Azǵyr jaǵynda  úkimettiń maly da, jekeniń maly da jappaı qyrylyp jatty. Baǵymdaǵy mal óz aldyna, mań dalada ózimen ózi jortyp júrgen kıikter de úıirimen aram qatypty. Sonyń bári, qudaı biledi, polıgonnyń kesiri.

— Sonda sonshama mal qyrylǵanda onyń sebebin anyqtaıtyn maman bolmaı ma, olar kelmeı me, tekserip zerttemeı me,  munyń sebebi polıgonnan dep bireýi aıtpaǵan ba?

— Mamandar ne desin, baıaǵysha anyqtalmaǵan aýrýdan ólgen dep aqpar beredi-daǵy. Qaı jyly Atyraýdyń tonna-tonna balyǵy qyrylyp qalǵanda «men ólgen balyq  kórmedim»  dep kózin japqan mınıstrdiń qasynda kúni úshin qaltyrap otyrǵan jaı mamandarǵa sot bar ma? Qyzym, jaıshylyq pa, sen búgin meni suraqqa aldyń ǵoı tipti.  Kónetoz jaýlyǵyn túzegen Ásıa jeńgesi kúlgen boldy.  

— Meniń kelgenim... Ásıa jeńeshe... Mamam qaıtys bolarynyń aldynda birdeńe aıtqysy keldi, biraq, úlgermedi... álde aıta almady ma... Áıteýir, Ásıa jeńesheńnen sura, sol biledi ,soǵan ǵana aıttym dedi.

— I-ı, janym aı deseıshi...Ne aıtpaq boldy eken?

— Men kúná jasadym dedi. Meniń mamam jaqsy adam ǵoı, ol kisi bir kúná jasady degenge... sene almaımyn.

— Kúná... kim perishte deısiń bul ómirde? Kúná tiriniń bárinde bar shyǵar aý.

— Shamasy kúná dep Gúlmırany ınternatqa tapsyrǵanyn aıtqan shyǵar dedim. Biraq... qaıtys bolar aldynda «basy úlken bala júr, sol emes pe?» dep, ol maǵan tús kórip uıqysyrap ne aýrýǵa shydamaı  sandyraqtaǵandaı kórindi... Ia, sol kúni... qaıtys bolarynyń aldynda ǵoı...

Ásıa qolymen tekemettiń órnegin syzǵylap, qunysqan kúıi otyryp qaldy.

— Ol ne syr, meniń bilýim kerek pe, joq pa... Áıteýir, men kúná jasadym dedi. Sodan beri mazam joq. Qyzdyń daýsyna diril aralasty.

— Aınalaıyn aı... Anań jaqsy adam edi ǵoı. Syrlas edik. Onyń Gúlmırasy, meniń myna ulym syrqat, qaıǵymyz bir bolǵasyn bir-birimizdi jaqyn tartyp, syrymyzdy jasyrmaıtynbyz. Meni biledi dese sol syrdy seniń de bilgenińdi qalaǵan shyǵar. Álde sońǵy sátinde arylǵysy keldi me eken...

— Ol ne syr? Neden arylmaqshy? Jeńeshe aı, jumbaqtaı berdińiz ǵoı.

— Anańnyń Gúlmıranyń aldynda kóringen ul balasynyń aty Ersin edi, ákeń men Saǵı kókeńniń qasyndaǵy kishkentaı tómpeshikti kórip júrsiń ǵoı, alty aıdan asqanda balanyń týa bitti sal ekenin bildi. Jáne júreginde aqaýy bar dedi oblystaǵy vrashtar.  Allam aı, ózi tıtteı sábıdiń tıtteı júreginde tesik bolady degendi de estidik qoı. Sol Ersin aqyry  ákesiniń artynan ermedi, jasqa tolar-tolmasta aýrýy meńdep úzildi. Odan keıin Gúlmıra týdy, ol da, meniń ulym da týǵannan aýrý boldy. Ol kezde balanyń syrqaty polıgonnan degen oı mıymyzǵa  kirip shyqpaıtyn. Qara jer habar aıtyp barmasyn, sizdiń úıdegi qaıynaǵa iship alǵan saıyn myrsyldap jylaıtyn. «Ózim ákeden jalǵyz baıǵus edim, kileń aýrý bala tabatyn boldyń ǵoı sen qatyn» dep anańnyń onsyz da jaraly janyn ınemen piskilep shabaqtaı beretin.  İshpese óziń bilesiń, jaqsy adam edi ǵoı. Gúlmıra ekige tolǵan jyly seniń anań taǵy da ashshy kójege jerik-tuǵyn. Oıbý, nesin aıtasyń, sol jaz  erekshe ystyq boldy ǵoı, kún qatty ysyǵany eshteńe emes, qyzýy alabóten ótkirlenip, adamnyń mıyn da, búkil denesin de túırep ótetin. El ishinde Reseı jaqtan ushqan raketalar bu jaqqa qulap, geptıl tógilipti degen áńgime arakidik aıtylyp qalatyn. Aıy-kúni alys bolsa da aýdandaǵylar seniń anańdy qoıarda-qoımaı qalaǵa jiberdi. Ózi de dáriger, birdeńe durys emesin sezgen sıaqty, maǵan ýaıymyn aıtqan. «Balanyń basynda sýy kóp, jáne ol ósip barady» depti ári-beri tekserip. Múmkin, qate bolar dep úmittendik. Áıteýir, aýylǵa balasy shetinep ketipti degen habar jetti. Artynan ózi keldi ǵoı júdep-jadap. Keıin maǵan aıtqan syry ǵoı: «Tolǵaqtan kel-qaıt, kel-qaıt bolyp, ábden sorym qaınap, qınalyp, adam tózgisiz azaptan esimdi jıǵanymda kórgenimdi aıtsam... alla aı...basy shar sekildi, beti bir ýys balamdy kórdim. Kórdim de shoshydym. Qaıtadan talmaýsyrap ketippin. Adam óz balasyn qubyjyqqa teńemeıdi, biraq, basy shar sekildi, kózi jyrtıǵan tirshilik ıesin qushaǵyma basa almadym. Buny aparsam onsyz da mańdaıyn  bosaǵaǵa uryp júrgen kúıeýim beıshara shermende bolyp basy aýǵan jaqqa bezip joǵalar dep qoryqtym da... men sorly basy shar tárizdi usqynsyz jaratylystan bas tarttym» dep eńirep edi maǵan. Mamań aýylǵa sábı shetinep ketti dep kelgende araǵyn iship, láılip júrgen baıǵus kúıeýi odan «shetinegen ul ma edi, qyz ba edi» dep te suramapty ǵoı. Sonyń bári kúıik. Seni aldanysh etti ǵoı, osy jaqtan shyqqan kúıshiniń atyn qoıdy Dına dep, ósken saıyn baǵýy qıyndaı túsken Gúlmıranyń qaıǵysy bar, sonda  da qıyndyq kórdim demeıtin. Myqty adam edi ǵoı marqum. Feldsher bolǵasyn aýyldaǵy múgedek balalardy qaraıdy, solardy kórgen saıyn jany jasıtyn, «baıaǵy ózim tastap ketken bala bar ma eken» deıtin...

— Dınash aı...

Dına bir sát estigeninen esin jıa almaı otyrǵan.

— Jylama, qarǵam... Óziń suraǵasyn aıttym. Anańnyń kinási joq, táleıine jazǵany da...

— Mamataıym aı... janym, anashym, kórmegeniń joq eken aý... dedi qyz  solqyldap.

— Bul anańnyń jyldar boıy kókiregine shemen bop qatqan qaıǵysy, aıta almaǵan shyǵar... sen ony kinálama, aınalaıyn, — degen kúıi Ásıa qyzdy basyn baýyryna tartty.

— Joq, Ásıa jeńeshe... mamamdy kinalaı almaımyn, sol kezde ne isterin bilmegen shyǵar... Gúlmırany tastap ketken joq qoı, ol úshin qansha azap shekti...

***

Sarǵaıyp ketken tusqaǵazdyń ár jer-ár jerden jyrtylǵany, túkpir bólmedegi tereze kóziniń oıyǵy Gúlmırany eske salyp, keńsirigi ashyǵandaı boldy. Úıdiń ishinen ystyń ıisi shyǵady. Óziniń órekpigen kóńili me, álde sheshesi bolmaǵasyn jatyrqap, sekemshildikke bıletti me, boıynan diril júgirip ótti. Bir sát demin ishine tartyp tynyp qaldy, sheshesiniń aıaq dybysy estilip... sálden soń bireý esikti tartqylaǵandaı boldy. Shynymen de áldekim demin ishine tartyp, únsiz baqylap turǵandaı...

Terezeniń oń jaq  buryshyndaǵy týmbonyń ústindegi neshetúrli túıme salynǵan vazany aıalaı sıpap, qasyndaǵy bir býda jipke qol sozdy. Sheshesi teledıdar aldynda otyrsa qolynan symy men jibin tastamaıtyn. Eski servanttaǵy neshetúrli bokaldar ustalmaǵan kúıi shań basypty, sheshesi Dınaǵa «bul bokaldardy seniń toıyńda ustaımyz» deıtin... Servanttyń joǵary bóligindegi tizile jınalǵan kitaptardyń kóbi medısınaǵa qatysty, keıbireýiniń sheti qaıyrylyp qalypty. Sońǵy kezderi kúntizbe jınaıtyn bolǵan ba, ana jerde de kúntizbe, myna jerde de. İletini kerek pe, jyrtatyny ma... Baıǵus sheshesi munyń demalysqa kelem degen ýaqytyn eseptep, áldebir  erekshe oqıǵany kútken tárizdi. Álde óziniń syrqat ekenin sezdi me eken...  Áıteýir, kúntizbeni jınaı bergen... Anashym... baıǵusym aı... Osylaı oılaýy muń eken, Dınanyń ishinen birdeńeler úzilip-úzilip jatty.

Tysqa shyqqasyn da týǵan úıine uzaq qarap turdy, ystyqtan jarylyp, kók syry kóshken qaqpanyń esigi ashyq-shashyq jatyr. Ótkende mán bermepti,  ágin kóktemgi jańbyr shaıyp, qabyrǵasy aıǵyzdalǵan jazǵy saraı men qaqpaǵa qarama-qarsy jerdegi qoranyń da kúıi ketken.  Keıde shyǵystan, keıde batystan jel soqsa qum basyp, oppa qumnyń osy bir obyr minezinen zárezap bolyp, sekseýil otyrǵyzsa sep bolar edi degendi kóbirek ýaıym etken  jurtyn qaldyryp, jolǵa jınaldy. Gúlmıraǵa barǵanda ala baraıyn bir qalta qurt salyp, Bolat aǵasynyń úıine baryp, úıdiń kiltin qaldyrdy.

— Myna úı ózińizge amanat, aǵa. Bir qajetińizge jaratarsyz.

— Qoı, qaryndasym olaı deme, otyrǵan úıim bar, amandyq bolsyn, kelip turasyń ǵoı. Tiri bolsam kelesi kelgenińde shamam kelgeninshe úıińdi jóndep qoıarmyn. Jolyń bolsyn, qaryndasym, aǵamnan qalǵan kózsiń ǵoı, aman júr. Aýylda bir jaman aǵam bar edi dep... oıla... Ne deıin...

***

Telefonyndaǵy anasynyń beınesine uzaq úńildi. Eń jaqyn adamyn joǵaltqannan keıingi syzdaǵan hal burynǵydan sál báseńdeıin depti, biraq, birjola joǵalyp ta ketpeıdi eken. Qyzaryp batqan kúnniń shuǵylasyna shomylǵan kúıi anasynyń beınesi munyń janynan alystaı túsedi. Jasy 25-ke shyqsa da ol áli de ózin ný ormandaǵy bıik-bıik aǵashtardyń ortasynda sileıip turǵan kúıde elestetedi, qaıda burylarǵa bilmeıtindeı.  Aınala tutasqan qarańǵylyqta qasyna anasy kelse dep armandaıdy. Áldeqaıdan alyp-ushyp jetken anasynyń qoınyna tyǵylyp, ıisin alar edi, ekeýara aıtylmaǵan qanshama syr qaldy deseńshi. Ol ishi-baýyry syzdap otyryp, ári qaraı da ómir súrýge kúsh tabýy kerektigin túsindi. Sheshesi bardaǵydaı.  ...munyń synǵan qanatyn túzep bererlik perishtesi qaı jaqta ushyp júr eken...

---