Tárbıe – bilim bastaýy
Aqtóbe oblysy, Alǵa aýdany,
№3 Alǵa qazaq orta mektebiniń
matematıka páni muǵalimi
Týrebekova Jańylsyn Barsaevna
Tárbıe – bilim bastaýy
Qazaqstanda qazirgi ýaqytta bilim berý júıesi – bolashaq urpaqty jan – jaqty jetildiretin, básekege tótep berýge qabiletti, sapaly adam etip tárbıeleıtin bilim berý júıesi ekeni sózsiz. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zańynda oqytý ádisterin, tehnologıalaryn tańdaýda kóp nusqalyq qaǵıdasy bekitilgen, bul bilim muǵalimderge ózine yńǵaıly nusqany qoldanýǵa, pedagogıkalyq úrdisti kez kelgen úlgimen, tipti avtorlyq úlgimen qurýǵa múmkindik beredi.
Jalpy 12 jyldyq mekteptiń maqsaty: jedel damyp kele jatqan ortada ómir súrýge qabiletti, ózin-ózi damytýǵa, óz oıyn erkin aıta bilýge, óz qalaýlary men qoǵam talabyna saı, ózin kórsete biletin joǵary bilimdi, ulttyq tildi, tarıhty jetik meńgergen, otandyq jáne álemdik mádenıeti boıynda qalyptastyrǵan, básekege qabiletti, shyǵarmashylyǵy damyǵan jeke tulǵany qalyptastyrý bolyp otyr.
Osy maqsattan tómendegi mindetter týyndaıdy: tárbıeleý jáne damytý is-áreketin uıymdastyrý; quzyrettikterdi qalyptastyrý jáne damytý; oqýshy jeke tulǵasynyń qalyptasýyna kómektesý, onyń ishki múmkinshiligi, beıimdiligi, maqsat - múddeleri men shyǵarmashylyq qabiletteriniń baıqalýy men qalyptasýyna jaǵdaı jasaý. Bul maqsat-mindetterdi iske asyrý úshin tárbıe júıesi tulǵany áleýmettendirý ıdeıalaryn iske asyra otyryp, oqytýdyń jańa ádisterin: jeke tulǵalyq qasıetterge baǵyttalǵan oqytýdy, zertteý, jobalaý ádisterin, densaýlyq saqtaýshy ádisin qoldana otyryp tárbıe jumysyn uıymdastyrýy qajet.
12 jyldyq bilim berý júıesindegi tárbıe berýdiń ereksheligi – tek óz halqynyń ulttyq mádenıetiniń negizinde ǵana shektelip qoımaı, jalpy adamzattyq jáne órkenıetti damyǵan memleketterdiń ozyq jetistikterin, mádenıetin t. b. adamgershilik qundylyqtaryn ıgerý arqyly tulǵanyń jan-jaqtylyǵyn tárbıeleý.
Qazirgi jaǵdaılarda adamnyń uzaq ta arnaıy uıymdastyrylǵan ómirge tárbıesiz aralasýy óte qıyn. Tek tárbıe ǵana jeke tulǵanyń damýynyń áleýmettik baǵdarlamasyn júzege asyratyn, onyń beıimdiligi men qabilettiligin jetildiretin sheshýshi kúsh. V. G. Belınskıı; «Tárbıe – uly is, tárbıe arqyly adam taǵdyry sheshiledi» degen bolatyn. Tárbıeniń mańyzdylyǵy sondaı, bizdiń bolashaq urpaǵymyz tárbıeden ǵana rýhanı baılyq alyp, tárbıe arqyly ǵana Adam bolyp qalyptasady.
Oqý men tárbıe egiz, olardy bir – birinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Uly danamyz Ál – Farabı «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy» dese, al V. Belınskıı «Bala tárbıesine erekshe mán berilýi kerek, tárbıeniń arqasynda bolashaq adamzat taǵdyrynyń negizgi máselesi sheshiledi» dep aıtqan bolatyn. Búgingi básekege qabilettilikti talap etken qoǵamda jas urpaqty sol qoǵam múddesine saı, onyń muń – muqtajyn óterlik, elin, jerin, halqyn kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaıtyn ultjandy, otanshyl azamat etip tárbıeleý kózdelinedi. Sondyqtan ustazdar qaýymynyń maqsaty: búgingi urpaq – elimizdiń bolashaǵyn – qazirgi qoǵam muratyna saı jan – jaqty jarasymdy tulǵa etip ósirý.
Kún sáýlesi ósimdik tirshiligine qandaı qajet bolsa, tárbıe tulǵanyń durys ósip jetilýine sonshalyqty qajet. Urpaǵymyzǵa durys tárbıe bere alsaq, onyń jan dúnıesi de durys qalyptasyp jetiledi, ıaǵnı boıyna jaqsy qasıetterdi sińirip ósedi. Bul qasıetterdiń bári adamnyń boıynda bala kezinen bastap turaqty qalyptaspaq. Balanyń ómir súrýge qushtarlyǵynyń oıanýy jaqsy men jamandy ajyrata bilýi ózin qorshaǵan ortasyna, muǵalimine, ata – anasyna, qurby – qurdastaryna, olardyń is – áreketterine jáne de basqa da qasıetterine baılanysty. Bala tárbıesi - óte kúrdeli proses.
Onyń kúrdeligi besikten bastaý alyp, únemi ýaqytpen, bala kóńil – kúıimen, jeke qabiletimen, ıkemdiligimen, tizgindi únemi qadaǵalaý qajettigimen uǵyndyrylady. Tárbıe negizinen balanyń bal dáýreninen bastap azamat bolǵanyna deıin táni men janyna birneshe arnamen quıylady: otbasy, mektep, qorshaǵan orta, jumys orny.
«Tártiptiń eń tamasha mektebi – otbasy», «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» deıdi halqymyz. Iá, urpaqtyń tárbıesi - qoǵamnyń bolashaǵy jáne oǵan asa zor jaýapkershilikpen qaraý - árbir sanaly azamattyń boryshy. «El bolamyn deseń, besigińdi túze», - dep M. Áýezov dál aıtqan. Bala tárbıesiniń durys jolǵa túsýi ony qorshaǵan ortaǵa, ásirese otbasy men ustazdar qaýymynyń parasattylyǵyna baılanysty. Memleketimizde qazirgi tańda sapaly bilim berýmen qatar, bolashaq jastardy rýhanı – adamgershilikke tárbıeleýdiń de zor qajettigi týyndap otyr.
Tárbıe jumysy - pedagogtardyń naqty mindeti, ıaǵnı shákirt tulǵasyn somdaý máselesin sanaly túrde sheshýge baǵyttalǵan úılesimdi is - áreketi.
Tárbıe jáne tárbıe jumystary ár balany qaıtalanbas tulǵa retinde qarap, onyń ózgeshe qasıetterin damytýy qajet. Árbir bala - tulǵa, ózinshe bir álem, al ár pedagogtyń mindeti ár tulǵany kóre bilý, júrekterine jol tabý. V. A. Sýhomlınskıı: «Álemde adam tulǵasynan kúrdeli, odan baı eshnárse joq», - dep jazǵan. Búgingi kúnde barlyq ustazdardyń aldyndaǵy maqsat - ómirdiń barlyq salasynda belsendi, shyǵarmashylyq is - áreketke qabiletti, erkin tulǵa tárbıeleý bolyp tabylady.
Tárbıe máselesiniń nátıjeli bolýy ata - analar men qoǵamdyq ortanyń tárbıe isinen shet qalmaı belsene aralasýyna, adam tárbıeleýdegi jaýapkershilikti birlese kóterip, jumyla isteýge tikeleı baılanysty. Ol jóninde Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zań jobasynda «Ata - analar balalardyń ómiri men oqýy úshin olardyń densaýlyqtaryn, rýhanı ári dene qýatynyń qaýipsiz damýyn, adamgershiligi jaǵynan durys qamtamasyz etýge mindetti» delingen.
Synyp ata - analarymen bala tárbıesinde ata - ananyń alatyn ornynyń erekshe ekenin túsindirý, oqý - tárbıe úrdisindegi mindetti júzege asyrý úshin ata - analardyń belsendiligin kóterý jáne yntymaqtastyqty nyǵaıta otyryp, otbasy men mektep arasyndaǵy baılanysty kúsheıtý maqsatynda « Balanyń bas ustazy – ata - ana» taqyrybynda dóńgelek ústel ótkizildi. Otyrysta ata - analar: otbasyndaǵy bos ýaqytty qalaı paıdalanasyzdar, balańyzdyń dosy kim, onyń qandaı is - áreketin, qylyqtaryn bilesiz, bilim sapasyn kóterýde ata - ana róli bar ma, kez - kelgen isińizdi tastaı salyp, balamen aınalysa alasyz ba, balańyzdyń qandaı pánderge beıimdiligin baıqadyńyz, sizdi erekshe tolǵandyratyn qandaı jaǵdaılar suraqtary tóńireginde pikir alysty.
Halyqtyń bolashaǵy - urpaǵy, urpaqtyń tárbıesi – ustazda. Ustazdyń muraty - jetilgen, tolyqqandy azamat tárbıeleý. Al tolyqqandy azamat qalyptasý úshin – aqyl - oı tárbıesi, ımandylyq, eńbek, estetıkalyq, tildik qatynas, dene tárbıesi, sonymen qatar ekologıalyq, ekonomıkalyq, jynystyq, patrıottyq tárbıe berilýi tıis.
Oqýshy jastardyń júregin tebirentip, oı - sezimine áser etý úshin birinshiden, tárbıeshi ustazdyń saıası saýatty, jan – jaqty ensıklopedıalyq mol bilimi bolýy shart, ekinshiden, tálimger ustaz óz boıyndaǵy bilimdi oqýshy júregine erkin uıalata alarlyqtaı ádiskerlik sheberligi qajet, úshinshiden, muǵalim oqý – tárbıe úrdisin júrgizý kezinde oqýshynyń psıhologıalyq oı - órisiniń ósý, damý dárejesin baqylaı biletindeı sezimtal psıholog bolýy kerek.
Iaǵnı A. N. Tolstoı aıtqandaı «Muǵalim ón boıyna óz isine, shákirtine degen súıispenshilikti jınaqtasa ǵana ol naǵyz ustaz».
Bilim men tárbıeni sabaq barysynda ushtastyryp, birlikte oqytý - árbir ustazdyń basty sharty bolsa, synyp jetekshileri tek sabaqta ǵana emes, sabaqtan tys ýaqytta da izdene júrip, oqýshylardyń boıyna tárbıeniń eń izgisin, eń asylyn sińire bilýi kerek. Qazirgi ýaqytta jas urpaqtyń jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna izgilik, ǵylymılyq, júıelilik ustanymdaryna negizdelgen úzdiksiz ekologıalyq bilim berý júıesin qurý, onyń tárbıelik múmkindikterin saralaý ózekti máselelerdiń biri bolyp sanalady.
K. D. Ýshınskıı – balany tabıǵatpen jastaı tanystyra damytý, onyń ózindik logıkalyq oıyn, sóz qorynyń, sanasynyń jetilýine áseri mol ekenin kórsetken. Al tabıǵatpen tanystyrý – balalardyń tanymyn damytýdyń basty quraldardyń biri. Munda balalardyń qorshaǵan orta jónindegi uǵym túsinikterin baıytatyn jalpy jáne naqty ǵylymı málimetter alýynyń mańyzy zor. Tabıǵatpen tanystyrý barysynda «Tabıǵat – búkil tirshilik ataýlynyń altyn uıasy, tal besigi, ósip - óner mekeni» ekendigi jóninde naqty túsinikter beriledi.
Tabıǵattaǵy ádemilikti sezinip, qabyldaý daǵdysy ózinen - ózi kele qoımaıdy, ony damytý, jaǵymdy is - áreket túrine aınaldyrý ata - analardyń jáne tárbıeshi - ustazdardyń kómegimen júzege asyrylady. Demek, olardy óz betinshe áreket jasaýyn baqylaý, onyń mazmunyn taldaý balalardyń jeke basy erekshelikteriniń ekologıalyq tárbıeliliginiń deńgeıin anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Synypta oqýshylarǵa tabıǵat uǵymynyń mánin ashyp, túsindirý, tabıǵatty aıalap, súıýge tárbıeleý, oǵan únemi qamqorlyq jasaýdy nasıhattaý, jerge degen meıirimi men yqylasyn oıatý, ekologıalyq bilim berý, eliniń baılyǵy men ásem tabıǵatyn qorǵaı bilýge úıretý maqsatynda «Tabıǵat – tirshilik ıesi» atty ashyq tárbıe saǵaty ótkizildi. Sýsyldap aqqan sýdyń, saıraǵan qustyń, shýyldaǵan ormannyń dybystary oqýshylardyń tabıǵat sulýlyǵyn sezinýine áser etti.
Elimizdiń damý baǵytyn bekitken «Qazaqstan – 2030» baǵdarlamasynda salaýatty ómir saltyn ustaný memlekettik mańyzy bar máselelermen teń dárejede ekendigi basa kórsetilgen. Salaýatty ómir salty tulǵanyń damýy men tárbıesinde mańyzdy ról atqara kele, qalypty ómir saltynyń basty quramdas bóligi bolyp tabylady. Oıshyl ǵalym Gıppokrattyń aıtýynsha «Adamǵa ómirinde bir - aq ret berilip, ómir boıynda shyǵyndalatyny bul – densaýlyq.» Bul baǵytta mektebimizde kúndelikti sabaq bastalar aldynda erteńgilik dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasaý ádetke aınalǵan.
Bala dúnıege kelgen kúnnen bastap birneshe psıho - fızıologıalyq daǵdarys kezeńderinen ótedi. Sonyń biri bizdiń synyp oqýshylary bastaýysh mektepten orta býynǵa ótken shaǵy, ıaǵnı «5 - synypqa beıimdelý» kezeńi. Bul kezeńde balada daǵdarys kezeńi baıqalady. 5 - synypta jańa tanys emes pánder enip, oqý júktemesi kóbeıedi, kúndelikti jospary aýysady, keıbir oqýshylarda fızıologıalyq ózgerister de baıqalyp jatady.
Bul kezeńde psıhologıalyq jaǵynan – agresıa, senimsizdik, óz ortasyn moıyndamaý, óshpendilik, qarym – qatynasta enjarlyq tanytý, emosıonaldy qyzbalyq, mazasyzdaný, beımazalyq, jalǵan sóıleý, ushqalaqtyq baıqalady. Biri ótpeli kezeńdi uzaq ýaqyt boıy ótkerse, biri belgili bir ýaqyt arasynda kózge túsedi. Bul kezeńde oqýshylarǵa mektep psıhologynyń kómegi aýadaı qajet. Olarmen psıhologıalyq trenıńter ótkizilip, túrli saýalnamalar alyndy. Tárbıe kúrdeli, kóp ólshemdi, kóp qyrly proses. Tárbıe jumysyn uıymdastyrýda synyp jetekshisi óziniń oqýshylarynyń ınısıatıvasyna súıený, barlyq balanyń deńgeıin, qyzyǵý baǵyttaryn, árqaısysynyń dara damýyn, jeke tulǵalyq qalyptasý jolyn jáne shyǵarmashylyqpen jańa formamen túrlendirip ótkizýi qajet.
Qoryta kele. bala tárbıesi kúrdeli de jaýapty mindet ekendigi bárimizge belgili. Balanyń ómirge beıimdeýde mektep, ustaz jáne ata – ananyń orny bólek. Tálim – tárbıelik jarasymdylyq mektep pen ata – ana, áleýmettik orta birlesip jumys istegen jaǵdaıda ǵana úılesimdilik tabady. Qaı halyq bolsyn urpaǵynyń tárbıesine tereń mán berip, bolashaǵyna únemi alańdaýshylyqpen qaraǵan. Urpaq tárbıesi keleshek qoǵam muragerlerin tárbıeleý isi. Sondyqtan ata – analar men ustazdar qaýymy úshin jas urpaq tárbıelep, ony qoǵam múddesine jaratý kezek kúttirmeıtin másele. Osy máselege ata – analar men ustazdar qaýymy bolyp birge atsalyssaq, alar asýymyzdyń bıik bolary sózsiz. Sondyqtan da ustazdar qaýymy, sapaly bilim bere otyryp, elimizdiń bolashaq jastaryn ulaǵattylyqqa tárbıeleıik!
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. «Qazaqstan – 2030» strategıasy
2. «Qazaqstan mektebi» jýrnaly,
3. Qoıanbaev J. Semá jáne balalar men jetkinshekter tárbıesi. – Almaty:
Raýan, 1990.
№3 Alǵa qazaq orta mektebiniń
matematıka páni muǵalimi
Týrebekova Jańylsyn Barsaevna
Tárbıe – bilim bastaýy
Qazaqstanda qazirgi ýaqytta bilim berý júıesi – bolashaq urpaqty jan – jaqty jetildiretin, básekege tótep berýge qabiletti, sapaly adam etip tárbıeleıtin bilim berý júıesi ekeni sózsiz. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zańynda oqytý ádisterin, tehnologıalaryn tańdaýda kóp nusqalyq qaǵıdasy bekitilgen, bul bilim muǵalimderge ózine yńǵaıly nusqany qoldanýǵa, pedagogıkalyq úrdisti kez kelgen úlgimen, tipti avtorlyq úlgimen qurýǵa múmkindik beredi.
Jalpy 12 jyldyq mekteptiń maqsaty: jedel damyp kele jatqan ortada ómir súrýge qabiletti, ózin-ózi damytýǵa, óz oıyn erkin aıta bilýge, óz qalaýlary men qoǵam talabyna saı, ózin kórsete biletin joǵary bilimdi, ulttyq tildi, tarıhty jetik meńgergen, otandyq jáne álemdik mádenıeti boıynda qalyptastyrǵan, básekege qabiletti, shyǵarmashylyǵy damyǵan jeke tulǵany qalyptastyrý bolyp otyr.
Osy maqsattan tómendegi mindetter týyndaıdy: tárbıeleý jáne damytý is-áreketin uıymdastyrý; quzyrettikterdi qalyptastyrý jáne damytý; oqýshy jeke tulǵasynyń qalyptasýyna kómektesý, onyń ishki múmkinshiligi, beıimdiligi, maqsat - múddeleri men shyǵarmashylyq qabiletteriniń baıqalýy men qalyptasýyna jaǵdaı jasaý. Bul maqsat-mindetterdi iske asyrý úshin tárbıe júıesi tulǵany áleýmettendirý ıdeıalaryn iske asyra otyryp, oqytýdyń jańa ádisterin: jeke tulǵalyq qasıetterge baǵyttalǵan oqytýdy, zertteý, jobalaý ádisterin, densaýlyq saqtaýshy ádisin qoldana otyryp tárbıe jumysyn uıymdastyrýy qajet.
12 jyldyq bilim berý júıesindegi tárbıe berýdiń ereksheligi – tek óz halqynyń ulttyq mádenıetiniń negizinde ǵana shektelip qoımaı, jalpy adamzattyq jáne órkenıetti damyǵan memleketterdiń ozyq jetistikterin, mádenıetin t. b. adamgershilik qundylyqtaryn ıgerý arqyly tulǵanyń jan-jaqtylyǵyn tárbıeleý.
Qazirgi jaǵdaılarda adamnyń uzaq ta arnaıy uıymdastyrylǵan ómirge tárbıesiz aralasýy óte qıyn. Tek tárbıe ǵana jeke tulǵanyń damýynyń áleýmettik baǵdarlamasyn júzege asyratyn, onyń beıimdiligi men qabilettiligin jetildiretin sheshýshi kúsh. V. G. Belınskıı; «Tárbıe – uly is, tárbıe arqyly adam taǵdyry sheshiledi» degen bolatyn. Tárbıeniń mańyzdylyǵy sondaı, bizdiń bolashaq urpaǵymyz tárbıeden ǵana rýhanı baılyq alyp, tárbıe arqyly ǵana Adam bolyp qalyptasady.
Oqý men tárbıe egiz, olardy bir – birinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Uly danamyz Ál – Farabı «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy» dese, al V. Belınskıı «Bala tárbıesine erekshe mán berilýi kerek, tárbıeniń arqasynda bolashaq adamzat taǵdyrynyń negizgi máselesi sheshiledi» dep aıtqan bolatyn. Búgingi básekege qabilettilikti talap etken qoǵamda jas urpaqty sol qoǵam múddesine saı, onyń muń – muqtajyn óterlik, elin, jerin, halqyn kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaıtyn ultjandy, otanshyl azamat etip tárbıeleý kózdelinedi. Sondyqtan ustazdar qaýymynyń maqsaty: búgingi urpaq – elimizdiń bolashaǵyn – qazirgi qoǵam muratyna saı jan – jaqty jarasymdy tulǵa etip ósirý.
Kún sáýlesi ósimdik tirshiligine qandaı qajet bolsa, tárbıe tulǵanyń durys ósip jetilýine sonshalyqty qajet. Urpaǵymyzǵa durys tárbıe bere alsaq, onyń jan dúnıesi de durys qalyptasyp jetiledi, ıaǵnı boıyna jaqsy qasıetterdi sińirip ósedi. Bul qasıetterdiń bári adamnyń boıynda bala kezinen bastap turaqty qalyptaspaq. Balanyń ómir súrýge qushtarlyǵynyń oıanýy jaqsy men jamandy ajyrata bilýi ózin qorshaǵan ortasyna, muǵalimine, ata – anasyna, qurby – qurdastaryna, olardyń is – áreketterine jáne de basqa da qasıetterine baılanysty. Bala tárbıesi - óte kúrdeli proses.
Onyń kúrdeligi besikten bastaý alyp, únemi ýaqytpen, bala kóńil – kúıimen, jeke qabiletimen, ıkemdiligimen, tizgindi únemi qadaǵalaý qajettigimen uǵyndyrylady. Tárbıe negizinen balanyń bal dáýreninen bastap azamat bolǵanyna deıin táni men janyna birneshe arnamen quıylady: otbasy, mektep, qorshaǵan orta, jumys orny.
«Tártiptiń eń tamasha mektebi – otbasy», «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» deıdi halqymyz. Iá, urpaqtyń tárbıesi - qoǵamnyń bolashaǵy jáne oǵan asa zor jaýapkershilikpen qaraý - árbir sanaly azamattyń boryshy. «El bolamyn deseń, besigińdi túze», - dep M. Áýezov dál aıtqan. Bala tárbıesiniń durys jolǵa túsýi ony qorshaǵan ortaǵa, ásirese otbasy men ustazdar qaýymynyń parasattylyǵyna baılanysty. Memleketimizde qazirgi tańda sapaly bilim berýmen qatar, bolashaq jastardy rýhanı – adamgershilikke tárbıeleýdiń de zor qajettigi týyndap otyr.
Tárbıe jumysy - pedagogtardyń naqty mindeti, ıaǵnı shákirt tulǵasyn somdaý máselesin sanaly túrde sheshýge baǵyttalǵan úılesimdi is - áreketi.
Tárbıe jáne tárbıe jumystary ár balany qaıtalanbas tulǵa retinde qarap, onyń ózgeshe qasıetterin damytýy qajet. Árbir bala - tulǵa, ózinshe bir álem, al ár pedagogtyń mindeti ár tulǵany kóre bilý, júrekterine jol tabý. V. A. Sýhomlınskıı: «Álemde adam tulǵasynan kúrdeli, odan baı eshnárse joq», - dep jazǵan. Búgingi kúnde barlyq ustazdardyń aldyndaǵy maqsat - ómirdiń barlyq salasynda belsendi, shyǵarmashylyq is - áreketke qabiletti, erkin tulǵa tárbıeleý bolyp tabylady.
Tárbıe máselesiniń nátıjeli bolýy ata - analar men qoǵamdyq ortanyń tárbıe isinen shet qalmaı belsene aralasýyna, adam tárbıeleýdegi jaýapkershilikti birlese kóterip, jumyla isteýge tikeleı baılanysty. Ol jóninde Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zań jobasynda «Ata - analar balalardyń ómiri men oqýy úshin olardyń densaýlyqtaryn, rýhanı ári dene qýatynyń qaýipsiz damýyn, adamgershiligi jaǵynan durys qamtamasyz etýge mindetti» delingen.
Synyp ata - analarymen bala tárbıesinde ata - ananyń alatyn ornynyń erekshe ekenin túsindirý, oqý - tárbıe úrdisindegi mindetti júzege asyrý úshin ata - analardyń belsendiligin kóterý jáne yntymaqtastyqty nyǵaıta otyryp, otbasy men mektep arasyndaǵy baılanysty kúsheıtý maqsatynda « Balanyń bas ustazy – ata - ana» taqyrybynda dóńgelek ústel ótkizildi. Otyrysta ata - analar: otbasyndaǵy bos ýaqytty qalaı paıdalanasyzdar, balańyzdyń dosy kim, onyń qandaı is - áreketin, qylyqtaryn bilesiz, bilim sapasyn kóterýde ata - ana róli bar ma, kez - kelgen isińizdi tastaı salyp, balamen aınalysa alasyz ba, balańyzdyń qandaı pánderge beıimdiligin baıqadyńyz, sizdi erekshe tolǵandyratyn qandaı jaǵdaılar suraqtary tóńireginde pikir alysty.
Halyqtyń bolashaǵy - urpaǵy, urpaqtyń tárbıesi – ustazda. Ustazdyń muraty - jetilgen, tolyqqandy azamat tárbıeleý. Al tolyqqandy azamat qalyptasý úshin – aqyl - oı tárbıesi, ımandylyq, eńbek, estetıkalyq, tildik qatynas, dene tárbıesi, sonymen qatar ekologıalyq, ekonomıkalyq, jynystyq, patrıottyq tárbıe berilýi tıis.
Oqýshy jastardyń júregin tebirentip, oı - sezimine áser etý úshin birinshiden, tárbıeshi ustazdyń saıası saýatty, jan – jaqty ensıklopedıalyq mol bilimi bolýy shart, ekinshiden, tálimger ustaz óz boıyndaǵy bilimdi oqýshy júregine erkin uıalata alarlyqtaı ádiskerlik sheberligi qajet, úshinshiden, muǵalim oqý – tárbıe úrdisin júrgizý kezinde oqýshynyń psıhologıalyq oı - órisiniń ósý, damý dárejesin baqylaı biletindeı sezimtal psıholog bolýy kerek.
Iaǵnı A. N. Tolstoı aıtqandaı «Muǵalim ón boıyna óz isine, shákirtine degen súıispenshilikti jınaqtasa ǵana ol naǵyz ustaz».
Bilim men tárbıeni sabaq barysynda ushtastyryp, birlikte oqytý - árbir ustazdyń basty sharty bolsa, synyp jetekshileri tek sabaqta ǵana emes, sabaqtan tys ýaqytta da izdene júrip, oqýshylardyń boıyna tárbıeniń eń izgisin, eń asylyn sińire bilýi kerek. Qazirgi ýaqytta jas urpaqtyń jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna izgilik, ǵylymılyq, júıelilik ustanymdaryna negizdelgen úzdiksiz ekologıalyq bilim berý júıesin qurý, onyń tárbıelik múmkindikterin saralaý ózekti máselelerdiń biri bolyp sanalady.
K. D. Ýshınskıı – balany tabıǵatpen jastaı tanystyra damytý, onyń ózindik logıkalyq oıyn, sóz qorynyń, sanasynyń jetilýine áseri mol ekenin kórsetken. Al tabıǵatpen tanystyrý – balalardyń tanymyn damytýdyń basty quraldardyń biri. Munda balalardyń qorshaǵan orta jónindegi uǵym túsinikterin baıytatyn jalpy jáne naqty ǵylymı málimetter alýynyń mańyzy zor. Tabıǵatpen tanystyrý barysynda «Tabıǵat – búkil tirshilik ataýlynyń altyn uıasy, tal besigi, ósip - óner mekeni» ekendigi jóninde naqty túsinikter beriledi.
Tabıǵattaǵy ádemilikti sezinip, qabyldaý daǵdysy ózinen - ózi kele qoımaıdy, ony damytý, jaǵymdy is - áreket túrine aınaldyrý ata - analardyń jáne tárbıeshi - ustazdardyń kómegimen júzege asyrylady. Demek, olardy óz betinshe áreket jasaýyn baqylaý, onyń mazmunyn taldaý balalardyń jeke basy erekshelikteriniń ekologıalyq tárbıeliliginiń deńgeıin anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Synypta oqýshylarǵa tabıǵat uǵymynyń mánin ashyp, túsindirý, tabıǵatty aıalap, súıýge tárbıeleý, oǵan únemi qamqorlyq jasaýdy nasıhattaý, jerge degen meıirimi men yqylasyn oıatý, ekologıalyq bilim berý, eliniń baılyǵy men ásem tabıǵatyn qorǵaı bilýge úıretý maqsatynda «Tabıǵat – tirshilik ıesi» atty ashyq tárbıe saǵaty ótkizildi. Sýsyldap aqqan sýdyń, saıraǵan qustyń, shýyldaǵan ormannyń dybystary oqýshylardyń tabıǵat sulýlyǵyn sezinýine áser etti.
Elimizdiń damý baǵytyn bekitken «Qazaqstan – 2030» baǵdarlamasynda salaýatty ómir saltyn ustaný memlekettik mańyzy bar máselelermen teń dárejede ekendigi basa kórsetilgen. Salaýatty ómir salty tulǵanyń damýy men tárbıesinde mańyzdy ról atqara kele, qalypty ómir saltynyń basty quramdas bóligi bolyp tabylady. Oıshyl ǵalym Gıppokrattyń aıtýynsha «Adamǵa ómirinde bir - aq ret berilip, ómir boıynda shyǵyndalatyny bul – densaýlyq.» Bul baǵytta mektebimizde kúndelikti sabaq bastalar aldynda erteńgilik dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasaý ádetke aınalǵan.
Bala dúnıege kelgen kúnnen bastap birneshe psıho - fızıologıalyq daǵdarys kezeńderinen ótedi. Sonyń biri bizdiń synyp oqýshylary bastaýysh mektepten orta býynǵa ótken shaǵy, ıaǵnı «5 - synypqa beıimdelý» kezeńi. Bul kezeńde balada daǵdarys kezeńi baıqalady. 5 - synypta jańa tanys emes pánder enip, oqý júktemesi kóbeıedi, kúndelikti jospary aýysady, keıbir oqýshylarda fızıologıalyq ózgerister de baıqalyp jatady.
Bul kezeńde psıhologıalyq jaǵynan – agresıa, senimsizdik, óz ortasyn moıyndamaý, óshpendilik, qarym – qatynasta enjarlyq tanytý, emosıonaldy qyzbalyq, mazasyzdaný, beımazalyq, jalǵan sóıleý, ushqalaqtyq baıqalady. Biri ótpeli kezeńdi uzaq ýaqyt boıy ótkerse, biri belgili bir ýaqyt arasynda kózge túsedi. Bul kezeńde oqýshylarǵa mektep psıhologynyń kómegi aýadaı qajet. Olarmen psıhologıalyq trenıńter ótkizilip, túrli saýalnamalar alyndy. Tárbıe kúrdeli, kóp ólshemdi, kóp qyrly proses. Tárbıe jumysyn uıymdastyrýda synyp jetekshisi óziniń oqýshylarynyń ınısıatıvasyna súıený, barlyq balanyń deńgeıin, qyzyǵý baǵyttaryn, árqaısysynyń dara damýyn, jeke tulǵalyq qalyptasý jolyn jáne shyǵarmashylyqpen jańa formamen túrlendirip ótkizýi qajet.
Qoryta kele. bala tárbıesi kúrdeli de jaýapty mindet ekendigi bárimizge belgili. Balanyń ómirge beıimdeýde mektep, ustaz jáne ata – ananyń orny bólek. Tálim – tárbıelik jarasymdylyq mektep pen ata – ana, áleýmettik orta birlesip jumys istegen jaǵdaıda ǵana úılesimdilik tabady. Qaı halyq bolsyn urpaǵynyń tárbıesine tereń mán berip, bolashaǵyna únemi alańdaýshylyqpen qaraǵan. Urpaq tárbıesi keleshek qoǵam muragerlerin tárbıeleý isi. Sondyqtan ata – analar men ustazdar qaýymy úshin jas urpaq tárbıelep, ony qoǵam múddesine jaratý kezek kúttirmeıtin másele. Osy máselege ata – analar men ustazdar qaýymy bolyp birge atsalyssaq, alar asýymyzdyń bıik bolary sózsiz. Sondyqtan da ustazdar qaýymy, sapaly bilim bere otyryp, elimizdiń bolashaq jastaryn ulaǵattylyqqa tárbıeleıik!
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. «Qazaqstan – 2030» strategıasy
2. «Qazaqstan mektebi» jýrnaly,
3. Qoıanbaev J. Semá jáne balalar men jetkinshekter tárbıesi. – Almaty:
Raýan, 1990.
You Might Also Like
