Tarıhqa toly Shyńǵyrlaý
Shyńǵyrlaý aýdandyq týrızm jáne ekologıa
ortalyǵynyń qosymsha bilim berý pedagogy
Kýrýmbaev Mereke Jakslykovıch
Ótkendi bilmeı bolashaqqa qadam basýdyń ózi kózsizdik. Ótkenimiz degen ne? Ol tarıh, ańyz, áńgime. Qazir zamannyń damyǵan ýaqyty, jańa tehnologıa dáýiri. Ózimizge qajetti málimetti aqparat quraldardan alamyz. Barlyǵy derlik daıyn málimetter bar. Al osy ǵalymdar men tarıhshylardyń nazarynan tys qalǵan tarıhı muralar men jádigerler áli de barshylyq. Ol halyq arasynda taraǵan ańyzdar, al tarıhta málimet joq. Ańyz ol kóne kóz qarıalarda. Qarıalardyń ańyzyn tyńdaıtyn jas urpaq bar ma, maıyn tamyza aıtyp, óskeleń urpaqty úıirip áketetin qarıalar bar ma? Árıne bar, sol mádenı muralar shyńǵyrlaý ólkesinde kóptep kezdesedi. Meniń de aıtaıyn degenim osy tarıhqa toly Shyńǵyrlaý ólkesi Luqpan Qylyshev atyndaǵy Shıli mektep murajaıy jáne úlkenderdiń aıtýy boıynsha Toratbas pen Tasmolanyń ortasynda ornalasqan «Ataı saıy».
Táýelsizdikpen birge kelgen tarıhqa, tarıhı - mádenı muralarǵa jańasha kózqarastar múddesinen týyndaǵan úrdisterdiń ǵylym, bilim men aqparat júıeleri sıaqty áleýmettik salalardyń baǵyt - baǵdarlary, qyzmeti men maqsaty - ortalyq saıasat kezeńderinde joǵaltqan qundylyqtardy qalpyna keltirip, ulttyq mádenı ústemdikke ıe bolýdy qalyptastyrý bolyp tabylady. Osy turǵyda mýzeıler qyzmetiniń kóterer salmaǵy zor. «Ataı saıy» dep atalyp ketken bul jer negizinen Jaqyp degen Haziret kisiniń molasy. Halyq arasynda bul jer «Ataı saıy»dep atalyp ketken. Men bul jerde «Ataı saıynyń» qasıeti men osy jerde ornalasqan kóne qorymdar jaıynda aıtpaqshymyn. Bul qorymdar Batys Qazaqstan ensıklopedıasynda da M. N. Sdykovtyń 2005 jyly shyqqan Shyńǵyrlaý aýdany atty kitaptarda kezdespeıdi. Mysaly, bir qulpy tasta sadaq jebesi jáne naıza men qaıqy qylysh beınelengen.
Demek kez kelgen adamǵa qoıylmaıtyny belgili bul batyr molasy, zerttep tarıhqa engizýdi qajet etetin tarıhı mura. Osy jerde kóptegen kóne qorymdar óte kóp. Qazaq halqy jerleýge úlken mán bergen, ár shańyraq qaıtqan adamdy óz qaýymyna jerleıtin bolsa, bul qorym batyrdyń ózimen otbasy jerlengen bolýy kerek. Men bul jumysty jazar buryn aýyldyń kóptegen kónekóz qarıalarymen syrlasyp, olardan burynǵy batyrlardyń molalary jóninde surastyrdym, málimet joqtyń qasy, batyrlardyń molalaryn taýyp sýretke túsirdik, ondaǵy keıbir arabsha jazylǵan jazýlardy jetekshim Jýsýpova Aqsaýle Jaqsylyqqyzy aýdarma jasady. Bul kóne jazýlar jóninde álide tolyǵyraq tómende aıtyp ótetin bolamyn. Bul sýretterdiń avtorynyń aıtýy boıynsha molalardyń janynda atty adamnyń boıymen birdeı qulpy tas qulap jatyr eken. Bolashaqta bul molanyń da fotosyn túsirip, orny jaıynda tolyǵyraq málimet jınastyramyz dep oılaımyz.
Tasmola aýylynyń batysynda ornalasqan «Ataı saıy» dep atalyp ketken, negizinen Jaqyp haziret degen áýlıe kisi turǵan. Osy jerde Alaý batyr jáne taǵy da belgisiz batyr jerlengen degen derekter bar. Jaqyp ata da osy jerde jerlengen. Ataı qaıtys bolǵannan keıin osy jerge dertine shıpa izdegen pende túneýge kelip turǵan. Dertine shıpa tapqan pende rızashylyq bildirip atyn atamaı Jaqyp qarttyń jerlengen jerin «Ataı saıy»dep atap ketken. Halyq aýyzynda «Ataı saıy» jaıynda kóptegen ańyzdar jeterlik, qasıetin áli de joǵaltqan emes. Men osy eńbegimde «Ataı saıy» boıynda kezdesetin kóne qorymdarǵa toqtalamyn. Bul qorymdar álide zertteýdi qajet etedi. Mysaly:
№2 beıt
1 - Mara…,
2 - Murnash,
3 - Jarak nemese Barak,
4 - Ǵaınıh,
5 - ….. jan,
6 - Berman,
7 - balasy,
8 - tas qoıǵan…, dep keledi.
Bul jerde úshinshi joldaǵy Barak ol Shómishti tabynnyń urany dep beredi BQO ensıklopedıasy, nemese basqada nusqasy bolýy múmkin. Sýrettiń tek bir qyrynan túsirilgenine baılanysty tolyq oqý múmkin bolmady. Egerde osyndaı jerlerge jaqsy bir ekspedısıa joryqqa shyqsa, zerttese bul Ataı saıynyń qoınaýynda kóptegen tarıhı muralar bar.
Naıza men jebe qaıqy qylysh, sadaq jebesimen - bul 1785 - 1790 jyldar shamasynda áskerı qolbasshylarǵa qoıylǵan qulpytas belgisi. Ataı saıynyń mańyndaǵy aýyldaǵy qarıalardyń aıtýy boıynsha bul Alaý batyrdyń beıiti degen derekter bar. Alaý batyr jaıynda Shyńǵyrlaý aýdanynda turatyn halyq aýyz ádebıetin, kóne tarıhty urpaqtan urpaqqa jetkizip otyrǵan emshi Ilembaeva Nurjamal Isaqyzynyń aıtýynsha Alaý batyr orta boıly, dóńgelek júzdi tolyqsha kelgen, murtty, shashyn únemi taqyr ustaǵan kisi bolǵan. Alty alashqa aty máshhur bolǵan batyr eki áıeli, eki aýyldy jaılaǵan. Qastyq oılaǵan dushpandarynyń qolynan qaza tabady. Satqyndyq jasaǵan 16 - 17 jastaǵy jas toqaly eken. Dushpandarynyń azǵyrýynan jas toqal Alaý batyrdyń otaýyna qashan, qaı ýaqytta keletinin aıtyp qoıady. Jolda tosqaýyl qurǵan dushpandary batyrdyń keýdesine naıza tyǵyp óltiredi. Bul negizinen ańyz. Al ańyz túbi aqıqat, shyn máninde bul osylaı ma joq pa ol jaǵy álide kóptegen zertteýdi qajet etedi.
Qoryta kele meniń aıtarym meniń bul jumysymdaǵy kezdesken kóne qorymdar álide kóptegen zertteýlerdi qajet etetin jumys. Egerde múmkindik bolsa ekspedısıa uıymdastyryp zertteýge shyqsaq qoınaýy qupıaǵa toly bul «Ataı saıynyń» sherter syry óte kóp. Men Tasmola men Toratbas taýy arasyndaǵy bir ǵana kıeli jer «Ataı saıyn» alyp otyrmyn. Bul jerge aýrýyna em izdegen muqtaj jandar da kelip túnegen. HH ǵasyrdyń basynda osy jerge Borash degen qart Ataıdyń basyna túnetýge aparyp júrgen. Kóne kóz qarıalardyń aıtýy boıynsha Ataıdyń basyna túnetýge tek Borash qart qana apara alatyn bolǵan. Onyń sebebi bizge qupıa bolyp otyr. Zertteýlerde kezdesken kóne qulpy tastar negizinen Shyńǵyrlaý jerinde ǵana kóp kezdesedi.
Zerttegen, tizimge alǵan ǵalymdardyń nazarynan tys qalǵan kóptegen jerler bar. Atap aıtsam 150 jyldan astam tarıhy bar qudyqtar. Tasmola jerinde kezdesetin bul qudyqtar úsheý, Sylambek nemese Stambek degen baıdyń qudyǵy degen derek bar.
Kezinde baılardyń myńǵyrǵan malyn sýarǵan bul qudyq búginde qaraýsyz, paıdalanýsyz qalyp borsýda. Ekologıalyq ahýaly tómendeýde.
Toratbas taýy
Toratbas taýy - Batys Qazaqstan Oblysynyń Shyńǵyrlaý aýdanynyń Aqtaý selolyq okrýgine karasty Marksızm eldi mekeniniń soltústigine qaraı 3 kılometr jerde ornalasqan geologıalyq eskertkish. Toratbas taýy shyǵysynda Jylandy taýymen, al ońtústiginde Qylyshtaý taýlarymen katarlasa sozylyp jatyr. Toratbas taýy Mezozoı dáýiriniń Bor kezeńinen qalǵan eskertkish. Mezozoı dáýininiń Hvalın teńiziniń shógindi jynystary. Hvalın teńiziniń qazirgi qaldyǵy Kaspıı teńizi Toratbas taýy eteginde aqjýsan, qoıbúldirgen, súttegin, seleý, qyzylmıa, jıdek kóptep kezdesedi. Toratbas taýy teńiz deńgeıinen 212 metr bıiktikte ornalasqan, aýdany - 1, 6 gektar. Taý eteginde tushshy sýly bulaq kózderi kóptep kezdesedi. Ósimdik túrleri de mol. Ásirese emdik qasıeti bar ósimdikter kóptep kezdesedi. Geologıalyq eskertkishterdiń sıpattamasyna keler bolsaq tarıhı mınero - geologıalyq túr 1960 jyly taý statýsy berildi. Mezozoı dáýiriniń taý jynystarynyń jer betine jáne polentologıalyq qazbalardy aıtar bolsaq shaıtan tyrnaqtardyń jer betine shyǵyp jatýy. Eskertkishtiń zertteýine keler bolsaq, bul eskertkish birneshe urpaq jergilikti oqýshylardyń, stýdentterdiń, týrıserdiń zertteýimen tolyqtyrylǵan. Bul derekterdiń barlyǵy Batys Qazaqstan ensıklopedıasynda kórsetilgen. Eskertkishterdiń qazirgi jaǵdaıyna keletin bolsaq, qyshqyl jańbyrmen daýyldardyń áserinen úgilip, otyryp bara jatqan jaǵdaıy bar. Aýyl qarıalarynyń aıtýy boıynsha, kezinde bul taýdyń basynda at qulaǵyndaı eki qulaǵy bolǵan desedi. Sovet úkimeti qurylyp, tyń ıgerý zamanynda kóshpeli zamannan otyryqshylyq kezeńge aýysqanda taýdyń eki qulaǵyn baz, qoralar salýǵa sheshender paıdalanǵan desedi. Qazirgi zamanda bul taýdyń tek at moınyndaı moıny qalǵan. Etegi malǵa toly, shóbi shúıgin Toratbas taý baýraıy malǵa toly. Erekshe geologıalyq eskertkish retinde qorǵaýǵa alynǵanyn qalaımyz. Jergilikti jerdi geo - týrızmge qoldaný kele jatyr, jaqynda aýdandyq týrızm ortalyǵy úlken joryq jasap tyń málimetter bergen bolatyn. Toratbas taýyna oblystyq statýs berilip, oblystyq deńgeıde úlken joryqtar jasalyp, geo - týrızmge qoldanylsa dep oılaımyz.
Toryatbas taý mańynda kezdesetin kóne zaman mazarlary
Quttyǵaı Satypaldyuly (1702 jyl - 1773 jyl) - batyr, qolbasshy.
Ómirbaıany
XVIII ǵasyrdyń I jartysynda qazirgi Shyńǵyrlaý aýdanynyń aýmaǵynda ómir súrgen. Tegi berish rýynyń Jaıyq atasynan. 1728 jyly Bulanty ózeniniń boıynda, 1729 jyly Balqash kóliniń ońtústigindegi Ańyraqaı jazyǵynda bolǵan shaıqastarǵa Taılaq batyr basqarǵan Kishi júz áskeriniń sapynda qatysqan, keıin Quttyǵaı batyr elge oralysymen Shubar, Sarjala batyrlarmen birge quba qalmaqtardan Taısoıǵan, Naryn óńirlerin azat etedi. Jaýdan bosaǵan Oıyl ózeniniń orta saǵasyna aǵasy Aıbastyń aýylyn Tuztóbeden ákelip qonystandyrady. 1738 jyly 11 aıǵa sozylǵan 20 myń úıli qalmaqty qazaq dalasy arqyly Qytaı shekarasyna qaraı tyqsyra qýǵan joryqqa myńbasy retinde qatysady. Onyń 9 uly bolǵan, báıbishesinen taraıtyn Qazanqap, Kórpe, Kóbek, Elshi, Keshý atty balalary shamamen 1724 - 31 jyldardaǵy joryq kezinde dúnıege kelgen. Al, ekinshi áıelinen - Qasbolat, Baıbolat, joryqqta oljalaǵan qalmaq qyzy Marqadan Tasbolat, Qulshan týǵan.
Urpaqtary
Quttyǵaıdan taraǵan urpaqtar qazirgi kezde Atyraý oblysynyń Isataı aýdanynda turady. Quttyǵaıdyń Sát degen nemeresi kezinde synyqshy, kóripkel atanǵan, Basyqara atty nemeresi Isataı bastaǵan kóteriliske qatysqan.
Shyńǵyrlaý aýdandyq týrızm jáne ekologıa
ortalyǵynyń qosymsha bilim berý pedagogy
Kýrýmbaev Mereke Jakslykovıch
ortalyǵynyń qosymsha bilim berý pedagogy
Kýrýmbaev Mereke Jakslykovıch
Ótkendi bilmeı bolashaqqa qadam basýdyń ózi kózsizdik. Ótkenimiz degen ne? Ol tarıh, ańyz, áńgime. Qazir zamannyń damyǵan ýaqyty, jańa tehnologıa dáýiri. Ózimizge qajetti málimetti aqparat quraldardan alamyz. Barlyǵy derlik daıyn málimetter bar. Al osy ǵalymdar men tarıhshylardyń nazarynan tys qalǵan tarıhı muralar men jádigerler áli de barshylyq. Ol halyq arasynda taraǵan ańyzdar, al tarıhta málimet joq. Ańyz ol kóne kóz qarıalarda. Qarıalardyń ańyzyn tyńdaıtyn jas urpaq bar ma, maıyn tamyza aıtyp, óskeleń urpaqty úıirip áketetin qarıalar bar ma? Árıne bar, sol mádenı muralar shyńǵyrlaý ólkesinde kóptep kezdesedi. Meniń de aıtaıyn degenim osy tarıhqa toly Shyńǵyrlaý ólkesi Luqpan Qylyshev atyndaǵy Shıli mektep murajaıy jáne úlkenderdiń aıtýy boıynsha Toratbas pen Tasmolanyń ortasynda ornalasqan «Ataı saıy».
Táýelsizdikpen birge kelgen tarıhqa, tarıhı - mádenı muralarǵa jańasha kózqarastar múddesinen týyndaǵan úrdisterdiń ǵylym, bilim men aqparat júıeleri sıaqty áleýmettik salalardyń baǵyt - baǵdarlary, qyzmeti men maqsaty - ortalyq saıasat kezeńderinde joǵaltqan qundylyqtardy qalpyna keltirip, ulttyq mádenı ústemdikke ıe bolýdy qalyptastyrý bolyp tabylady. Osy turǵyda mýzeıler qyzmetiniń kóterer salmaǵy zor. «Ataı saıy» dep atalyp ketken bul jer negizinen Jaqyp degen Haziret kisiniń molasy. Halyq arasynda bul jer «Ataı saıy»dep atalyp ketken. Men bul jerde «Ataı saıynyń» qasıeti men osy jerde ornalasqan kóne qorymdar jaıynda aıtpaqshymyn. Bul qorymdar Batys Qazaqstan ensıklopedıasynda da M. N. Sdykovtyń 2005 jyly shyqqan Shyńǵyrlaý aýdany atty kitaptarda kezdespeıdi. Mysaly, bir qulpy tasta sadaq jebesi jáne naıza men qaıqy qylysh beınelengen.
Demek kez kelgen adamǵa qoıylmaıtyny belgili bul batyr molasy, zerttep tarıhqa engizýdi qajet etetin tarıhı mura. Osy jerde kóptegen kóne qorymdar óte kóp. Qazaq halqy jerleýge úlken mán bergen, ár shańyraq qaıtqan adamdy óz qaýymyna jerleıtin bolsa, bul qorym batyrdyń ózimen otbasy jerlengen bolýy kerek. Men bul jumysty jazar buryn aýyldyń kóptegen kónekóz qarıalarymen syrlasyp, olardan burynǵy batyrlardyń molalary jóninde surastyrdym, málimet joqtyń qasy, batyrlardyń molalaryn taýyp sýretke túsirdik, ondaǵy keıbir arabsha jazylǵan jazýlardy jetekshim Jýsýpova Aqsaýle Jaqsylyqqyzy aýdarma jasady. Bul kóne jazýlar jóninde álide tolyǵyraq tómende aıtyp ótetin bolamyn. Bul sýretterdiń avtorynyń aıtýy boıynsha molalardyń janynda atty adamnyń boıymen birdeı qulpy tas qulap jatyr eken. Bolashaqta bul molanyń da fotosyn túsirip, orny jaıynda tolyǵyraq málimet jınastyramyz dep oılaımyz.
Tasmola aýylynyń batysynda ornalasqan «Ataı saıy» dep atalyp ketken, negizinen Jaqyp haziret degen áýlıe kisi turǵan. Osy jerde Alaý batyr jáne taǵy da belgisiz batyr jerlengen degen derekter bar. Jaqyp ata da osy jerde jerlengen. Ataı qaıtys bolǵannan keıin osy jerge dertine shıpa izdegen pende túneýge kelip turǵan. Dertine shıpa tapqan pende rızashylyq bildirip atyn atamaı Jaqyp qarttyń jerlengen jerin «Ataı saıy»dep atap ketken. Halyq aýyzynda «Ataı saıy» jaıynda kóptegen ańyzdar jeterlik, qasıetin áli de joǵaltqan emes. Men osy eńbegimde «Ataı saıy» boıynda kezdesetin kóne qorymdarǵa toqtalamyn. Bul qorymdar álide zertteýdi qajet etedi. Mysaly:
№2 beıt
1 - Mara…,
2 - Murnash,
3 - Jarak nemese Barak,
4 - Ǵaınıh,
5 - ….. jan,
6 - Berman,
7 - balasy,
8 - tas qoıǵan…, dep keledi.
Bul jerde úshinshi joldaǵy Barak ol Shómishti tabynnyń urany dep beredi BQO ensıklopedıasy, nemese basqada nusqasy bolýy múmkin. Sýrettiń tek bir qyrynan túsirilgenine baılanysty tolyq oqý múmkin bolmady. Egerde osyndaı jerlerge jaqsy bir ekspedısıa joryqqa shyqsa, zerttese bul Ataı saıynyń qoınaýynda kóptegen tarıhı muralar bar.
Naıza men jebe qaıqy qylysh, sadaq jebesimen - bul 1785 - 1790 jyldar shamasynda áskerı qolbasshylarǵa qoıylǵan qulpytas belgisi. Ataı saıynyń mańyndaǵy aýyldaǵy qarıalardyń aıtýy boıynsha bul Alaý batyrdyń beıiti degen derekter bar. Alaý batyr jaıynda Shyńǵyrlaý aýdanynda turatyn halyq aýyz ádebıetin, kóne tarıhty urpaqtan urpaqqa jetkizip otyrǵan emshi Ilembaeva Nurjamal Isaqyzynyń aıtýynsha Alaý batyr orta boıly, dóńgelek júzdi tolyqsha kelgen, murtty, shashyn únemi taqyr ustaǵan kisi bolǵan. Alty alashqa aty máshhur bolǵan batyr eki áıeli, eki aýyldy jaılaǵan. Qastyq oılaǵan dushpandarynyń qolynan qaza tabady. Satqyndyq jasaǵan 16 - 17 jastaǵy jas toqaly eken. Dushpandarynyń azǵyrýynan jas toqal Alaý batyrdyń otaýyna qashan, qaı ýaqytta keletinin aıtyp qoıady. Jolda tosqaýyl qurǵan dushpandary batyrdyń keýdesine naıza tyǵyp óltiredi. Bul negizinen ańyz. Al ańyz túbi aqıqat, shyn máninde bul osylaı ma joq pa ol jaǵy álide kóptegen zertteýdi qajet etedi.
Qoryta kele meniń aıtarym meniń bul jumysymdaǵy kezdesken kóne qorymdar álide kóptegen zertteýlerdi qajet etetin jumys. Egerde múmkindik bolsa ekspedısıa uıymdastyryp zertteýge shyqsaq qoınaýy qupıaǵa toly bul «Ataı saıynyń» sherter syry óte kóp. Men Tasmola men Toratbas taýy arasyndaǵy bir ǵana kıeli jer «Ataı saıyn» alyp otyrmyn. Bul jerge aýrýyna em izdegen muqtaj jandar da kelip túnegen. HH ǵasyrdyń basynda osy jerge Borash degen qart Ataıdyń basyna túnetýge aparyp júrgen. Kóne kóz qarıalardyń aıtýy boıynsha Ataıdyń basyna túnetýge tek Borash qart qana apara alatyn bolǵan. Onyń sebebi bizge qupıa bolyp otyr. Zertteýlerde kezdesken kóne qulpy tastar negizinen Shyńǵyrlaý jerinde ǵana kóp kezdesedi.
Zerttegen, tizimge alǵan ǵalymdardyń nazarynan tys qalǵan kóptegen jerler bar. Atap aıtsam 150 jyldan astam tarıhy bar qudyqtar. Tasmola jerinde kezdesetin bul qudyqtar úsheý, Sylambek nemese Stambek degen baıdyń qudyǵy degen derek bar.
Kezinde baılardyń myńǵyrǵan malyn sýarǵan bul qudyq búginde qaraýsyz, paıdalanýsyz qalyp borsýda. Ekologıalyq ahýaly tómendeýde.
Toratbas taýy
Toratbas taýy - Batys Qazaqstan Oblysynyń Shyńǵyrlaý aýdanynyń Aqtaý selolyq okrýgine karasty Marksızm eldi mekeniniń soltústigine qaraı 3 kılometr jerde ornalasqan geologıalyq eskertkish. Toratbas taýy shyǵysynda Jylandy taýymen, al ońtústiginde Qylyshtaý taýlarymen katarlasa sozylyp jatyr. Toratbas taýy Mezozoı dáýiriniń Bor kezeńinen qalǵan eskertkish. Mezozoı dáýininiń Hvalın teńiziniń shógindi jynystary. Hvalın teńiziniń qazirgi qaldyǵy Kaspıı teńizi Toratbas taýy eteginde aqjýsan, qoıbúldirgen, súttegin, seleý, qyzylmıa, jıdek kóptep kezdesedi. Toratbas taýy teńiz deńgeıinen 212 metr bıiktikte ornalasqan, aýdany - 1, 6 gektar. Taý eteginde tushshy sýly bulaq kózderi kóptep kezdesedi. Ósimdik túrleri de mol. Ásirese emdik qasıeti bar ósimdikter kóptep kezdesedi. Geologıalyq eskertkishterdiń sıpattamasyna keler bolsaq tarıhı mınero - geologıalyq túr 1960 jyly taý statýsy berildi. Mezozoı dáýiriniń taý jynystarynyń jer betine jáne polentologıalyq qazbalardy aıtar bolsaq shaıtan tyrnaqtardyń jer betine shyǵyp jatýy. Eskertkishtiń zertteýine keler bolsaq, bul eskertkish birneshe urpaq jergilikti oqýshylardyń, stýdentterdiń, týrıserdiń zertteýimen tolyqtyrylǵan. Bul derekterdiń barlyǵy Batys Qazaqstan ensıklopedıasynda kórsetilgen. Eskertkishterdiń qazirgi jaǵdaıyna keletin bolsaq, qyshqyl jańbyrmen daýyldardyń áserinen úgilip, otyryp bara jatqan jaǵdaıy bar. Aýyl qarıalarynyń aıtýy boıynsha, kezinde bul taýdyń basynda at qulaǵyndaı eki qulaǵy bolǵan desedi. Sovet úkimeti qurylyp, tyń ıgerý zamanynda kóshpeli zamannan otyryqshylyq kezeńge aýysqanda taýdyń eki qulaǵyn baz, qoralar salýǵa sheshender paıdalanǵan desedi. Qazirgi zamanda bul taýdyń tek at moınyndaı moıny qalǵan. Etegi malǵa toly, shóbi shúıgin Toratbas taý baýraıy malǵa toly. Erekshe geologıalyq eskertkish retinde qorǵaýǵa alynǵanyn qalaımyz. Jergilikti jerdi geo - týrızmge qoldaný kele jatyr, jaqynda aýdandyq týrızm ortalyǵy úlken joryq jasap tyń málimetter bergen bolatyn. Toratbas taýyna oblystyq statýs berilip, oblystyq deńgeıde úlken joryqtar jasalyp, geo - týrızmge qoldanylsa dep oılaımyz.
Toryatbas taý mańynda kezdesetin kóne zaman mazarlary
Quttyǵaı Satypaldyuly (1702 jyl - 1773 jyl) - batyr, qolbasshy.
Ómirbaıany
XVIII ǵasyrdyń I jartysynda qazirgi Shyńǵyrlaý aýdanynyń aýmaǵynda ómir súrgen. Tegi berish rýynyń Jaıyq atasynan. 1728 jyly Bulanty ózeniniń boıynda, 1729 jyly Balqash kóliniń ońtústigindegi Ańyraqaı jazyǵynda bolǵan shaıqastarǵa Taılaq batyr basqarǵan Kishi júz áskeriniń sapynda qatysqan, keıin Quttyǵaı batyr elge oralysymen Shubar, Sarjala batyrlarmen birge quba qalmaqtardan Taısoıǵan, Naryn óńirlerin azat etedi. Jaýdan bosaǵan Oıyl ózeniniń orta saǵasyna aǵasy Aıbastyń aýylyn Tuztóbeden ákelip qonystandyrady. 1738 jyly 11 aıǵa sozylǵan 20 myń úıli qalmaqty qazaq dalasy arqyly Qytaı shekarasyna qaraı tyqsyra qýǵan joryqqa myńbasy retinde qatysady. Onyń 9 uly bolǵan, báıbishesinen taraıtyn Qazanqap, Kórpe, Kóbek, Elshi, Keshý atty balalary shamamen 1724 - 31 jyldardaǵy joryq kezinde dúnıege kelgen. Al, ekinshi áıelinen - Qasbolat, Baıbolat, joryqqta oljalaǵan qalmaq qyzy Marqadan Tasbolat, Qulshan týǵan.
Urpaqtary
Quttyǵaıdan taraǵan urpaqtar qazirgi kezde Atyraý oblysynyń Isataı aýdanynda turady. Quttyǵaıdyń Sát degen nemeresi kezinde synyqshy, kóripkel atanǵan, Basyqara atty nemeresi Isataı bastaǵan kóteriliske qatysqan.
Shyńǵyrlaý aýdandyq týrızm jáne ekologıa
ortalyǵynyń qosymsha bilim berý pedagogy
Kýrýmbaev Mereke Jakslykovıch
You Might Also Like
