InfoHub Logo

Tildik qatynas - til arqyly baılanys, sóıleý tili arqyly adamdardyń bir- birimen qarym-qatynas jasaýy, qoǵamdyq, ulttyq til arqyly uǵynysý, túsinisý, ıaǵnı adamzattyń til arqyly sóılesim áreketin meńgerýi tildik qatynas degendi bildiredi. Bul jerde sóıleý tili degen tirkesti erekshe bólip aıtýǵa týra keledi. Óıtkeni ol aýyzeki sóıleý degen maǵynany emes, jalpy adamzatgyń sóılesý quraly, sóıleý quraldarynyń qyzmeti, adamnyń tili, adamnyń tildik qatynas quraly degen qoǵamdyq-áleýmettik máni bar uǵymdy jetkizýi tıis. Sondyqtan osyndaı naqtyly uǵymdy bildirý úshin, biz sóılesim tili degen tirkesti qoldanamyz. Sebebi, «sóılesim», «sóıleý» túbiri arqyly jasala kelip, sóıleý prosesiniń tek adamzatqa tán ekenin dáleldeıdi. «Sóıleý» degen sózdiń ózi adamnyń oıyn jaryqqa shyǵarý qasıetin bildiretindikten, kóbinese birjaqty áreket retinde qabyldanady. Al «sóılesim», «sóıleý» túbirine ortaq etistiń «s» júrnaǵy qosylý arqyly jasala kelip, bir-birimen tildik qarym-qatynas nátıjesinde iske asatyn ortaq qubylysty kórsetedi. Tildik qatynas júzege asý úshin, aıtylǵan ne jazylǵan habardyń ne qabyldanyp, oǵan jaýap qaıtarylýy, ıaǵnı istiń ortaq atqarylýy - basty shart. «Sóılesim» - osy basty shartty jáne ortaq tildik áreketti aǵartatyn sóz.

Sóılesim tili - tek adamzatqa ǵana tán áreket, tek adamdar ǵana til arqyly sóıleı alady, uǵynysa alady. Al basqa janýarlar t.b. bárinde deneniń bir múshesi retinde, anatomıalyq-fızıologıalyq jaǵynan til bolǵanymen, olar sóıleý múshelerine tán qyzmetpen qamtamasyz etilmegen, ıaǵnı olar tirligi bar qubylys bolǵanynymen sóıleı almaıdy.

Tildik qatynas sóıleý tili arqyly uǵynysý, túsinisý, qarym-qatynas jasaý degendi bildire kelip, adamnyń ekinshi bireýge jetkizeıin degen oıyn jaryqqa shyǵarýdy kózdeıtin, qoǵamnyń damýy úshin eń qajetti qoǵamdyq-áleýmettik aqparattar jıyntyǵy arqyly adamdardyń bir-birimen pikir almasýy, adamdar qatynasynyń túp qazyǵy degendi bildiredi.Keıde adamdar belgili bir shartty kelisimder nemese belgiler arqyly tilsiz-aq uǵynysady. Bul da - adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń bir túri. Osydan basqa da adamdardyń birin-biri túsinisýdiń kóptegen joldary bar.Mundaı semıotıkalyq tańba-belgilerden ózgeshe adamdardyń ymmen túsinisýi jáne kózdiń, aýyzdyń, qabaqtyń qımyl-qozǵalystary men jalpy bet-álpettiń ózgerýi arqyly úǵynysýy sıaqty qanshama kóp belgiler bar. Tipten dene músheleriniń (qoldyń, aıaqtyń, ıyqtyń t.b.) ár túrli qımyl-áreketi Kezinde ózin neshe jaqqa júgirtýge bolady. Aýladan estilgen qatty aıqaı nemese esikke berilgen qońyraý, sony estı sala ekinshi adamnyń oǵan qarsy áreket jasaýy (dalaǵa júgirip shyǵýy, ne esikti ashýǵa umtylýy) búl da belgili bir áreketti, qabyldap-túsinýdi qajet etetin qubylystar.

Joǵaryda aıtylǵan úlgileriniń barlyǵy ómirden, qoǵamnan tys bola almaıdy. Mundaı qarym-qatynastar adam úshin qyzmet etedi, adamdardyń ózara túsinistigine jol ashady. Sondyqtan olar da adamdardyń qarym-qatynasyna, baılanysyna (komýnıkasıaǵa) jatady. Ómirdegi mundaı uǵynysý, túsinisý tilsiz qarym-qatynas dep atalady.

Jalpy adamdardyń qarym-qatynasyna qatysty áreketter eki úlken tarmaqtan turady. Onyń biri - tildik qatynas, ekinshisi - tilsiz qatynas. Tildik qatynas pen tilsiz qatynastyń uqsastyqtary da, aıyrmashylyqtary da bar. Bul qatynastardyń sáıkes jaqtary: olardyń ekeýi de, birinshiden, adamdardyń bir- birimen baılanysyn qamtamasyz etedi, ıaǵnı adamdar arasyndaǵy qatynasqa qyzmet etedi.

Ekinshiden, tildik qatynasta da, tilsiz qatynasta da belgili bir derek, oı, maǵlúmat habarlanady, biraq tilsiz qatynasta habar shartty túrde bolýy múmkin.

Úshinshiden, tildik, tilsiz qatynas ta adamdardyń ózara túsinisýine jol ashady. Uǵynysý tikeleı jolmen emes, syrttaı bolýy da múmkin, árbir adamnyń belgili bir habardy uǵyp, soǵan qatysty is-áreket jasaýyna múmkindik týady. Alaıda tildik qatynas adamdardyń bir-birimen uǵynysýynda, oıyn erkin, tolyq jetkizýinde erekshe qyzmet atqarady.

Tildik qatynas - tilsiz qatynastan áldeqaıda kúrdeli jáne bólek. Sondyqtan da til bilimi - adamdardyń qarym-qatynas qúraly til týraly jáne sol qarym- qatynasqa negiz bolatyn tildik qatynas týraly ǵylym. Lıngvısıkadaǵy tildik qatynas máselesin jan-jaqty qarastyryp, belgili bir tujyrymǵa kelgen avtordyń biri - E.P.Shýbın.

E.P.Shýbın shet tilderin oqytýdyń qaǵıdalary men ádistemelerin sóz ete otyryp, jalpy tildik qatynastyń quramyn, olardyń atqaratyn qyzmetin, oqytýdyń maqsaty men mazmúnyn, tildik quraldardy anyqtaýǵa tyrysady. Onyń búl problemaǵa qatysty ózindik pikirleri bar. Ol kózqarastardyń utymdy jaqtary da, sýbektıvtik jaqtary da kezdesedi. Eń aldymen, erekshe oryn alatyn tildik qatynastyń negizgi mazmuny, máni, maǵynasy bolyp tabylatyn - habardy is júzine asyrýshylar, habarǵa tikeleı qatysýshylar. Olar mynandaı quramda turady:

Belgili bir aqparatty, derekti habarlaıtyn -Baıanshy.

Aqparatty jetkizetin - Tulǵalar.

Aqparatty nemese dereketi - Qabyldaýshy.

Baıanshy - syrtqy obektıvtik áserdi, ómirdi sezinýden, paıymdaýdan týǵan sanadaǵy oıdy túrli tildik amal-quraldardyń, tulǵalardyń kómegimen ekinshi bireýge baıandaýdy, habarlaýdy júzege asyrý úshin tildik baılanysqa qatysýshy, tildik qarym-qatynasqa túsýshi.

Tulǵalar - habarlaýshydan shyqqan derek týraly basqa adamnyń sanasynda uǵym týdyratyn, oǵan aqparattyń túsinikti bolýyn qamtamasyz etetin, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa baılanysshy retinde qyzmet atqaratyn qatysymdyq birlikter.

Qabyldaýshy - belgili bir habardy qabyldap alyp, onyń mánin tildik tulǵalar arqyly túsinip, oı men paıymdaý arqyly óz sanasyna ótkizip uǵynýdyń nátıjesinde tildik qatynasty ary qaraı iske asyrýshy.

Ádebıet:

1. Jubanov Q. Qazaq tili jónindegi zertgeýler. - Almaty. 1999. -581 b.

2. K.Qojahmetova «Ult taǵdyry men qyz bala tárbıssi - birtutas». «Ult taǵylymy» jýrnaly 2005 j.

3. B.Toılybaev «Ulttyq tárbıede jeke túlǵanyń qalyptasýy». «Ult taǵylymy», 2004, №2.

4. K. Orazbekova. «Til - ulttyq sana-sezimniń teorıalyq-ádisnamalyq negizi». «Ulttyq psıhologıa men halyq tárbıesi bolashaqtyń bastaýy haqynda» kitaby, A., 2008 j.

Maqala avtory: Rysaldy Maratqyzy

---