Tirkesý jáne krosıngover
Sabaqtyń taqyryby: §25. Tirkesý jáne krosıngover.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik - oqýshylarǵa genderdiń tirkesýi, tirkesýdiń túrleri: tolyq tirkesý jáne tolyq emes tirkesý, krosıngover jóninde túsindirý.
á) damytýshylyq - jańa taqyrypty meńgertý barysyn túrli deńgeılik tapsyrmalar men oıyndar, problemalyq suraqtardy oqýshylarǵa berý arqyly tanym qabiletterin, logıkasyn, oı - órisin damytý.
b) tárbıelik - oqý úrdisinde oqýshylardyń qabiletine saı shyǵarmashylyq qabiletin eńbekke, izdenimpazdyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi meńgertý.
Sabaqtyń ótý - ádisi: túsindirý, baıandaý, oıyn oınatý, demonstrasıalaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Interaktıvti taqta, slaıdtar, sýretter.
Sabaqtyń basqa pándermen baılanysy: matematıka.
Sabaqtyń qurylymy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý, oqýshylardyń oqý quraldaryn tekserý, zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İRİKTEÝ SURAQTARY:
1. Polımerıa degenimiz ne?
Eger genderdiń ózara árekettesýi nátıjesinde bir belginiń kórinýine eki, úsh nemese odan da kóp genderdiń áseri bolsa, ondaı qubylysty polımerıa dep ataıdy.
2. Polımerıa qubylysyn alǵash qaı ǵalym ashty?
Polımerıa qubylysyn alǵash ret 1908 jyly shved ǵalymy Nelson - Ele bıdaı dáni túsiniń tuqym qýalaýyn zerttegende ashqan.
3. Polımerıa qyzmetine qaraı neshege bólinedi?
Polımerlik gender qyzmetine qaraı kýmýlátıvti jáne kýmýlátıvti emes polımerıa bolyp bólinedi.
4. Transgressıa degenimiz ne?
Belgilerdiń polımerlik tuqym qýalaý jaǵdaıynda, ekinshi urpaqta paıda bolǵan organızmder, belgileri jaǵynan ata - analyq túrlerimen salystyrǵanda ne basym, ne álsiz bolýy múmkin. Munda qubylysty transgressıa dep ataıdy.
«BRING - RING» OIYNY.
1 - shırek; 2 - suraq. 2. Genderdiń kóp jaqty áseri degenimiz. Mysaldar keltir.
2 - shırek; 4 - suraq. 4. Sıtoplazmalyq tuqym qýalaý degenimiz ne? Iadrolyq tuqym qýalaýshylyqtan aıyrmashylyǵy nede? Mysaldar keltir.
3 - shırek; 1 - suraq. 1. Polımerıa degenimiz ne? Kýmýlátıvti jáne kýmýlátıvti emes polımerıa degen ne? Mysaldar keltir.
4 - shırek; 3 - suraq. 3. Letaldi gender degenimiz ne? Mysaldar keltir.
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý. §25. Tirkesý jáne krosıngover.
Bir hromosomada ornalasqan genderdiń aıqasa almaı, birigip tuqym qýalaýyn genderdiń tirkesýi dep ataıdy. Iaǵnı, olar bir - birinen táýelsiz ajyrap ketpeı, birge tuqym qýalaıdy. Alǵash ret bul qubylysty 1905 jyly Ý. Betson jáne R. Pennet hosh ıisti burshaq ósimdigine jasaǵan tájirıbelerinde ashqan bolatyn. Bul zańdylyqtyń teorıalyq tujyrymdamasyn jasaǵan jáne tereń zerttegen ǵalym T. Morgan boldy. Kez kelgen joǵary satydaǵy organızmderde genderdiń sany hromosomalardyń sanynan artyq bolady. Mysaly, adamnyń 46 hromosomasynda sońǵy derekterge súıensek, 26 myńnan 40 myńǵa jýyq gender, al drozofıla shybynynyń 4 jup hromosomasynda 7000 gen bar degen boljam bar. Bir jup hromosomada birneshe myń gen bolady. Bir hromosomada ornalasqan genderdi tirkesken gender dep ataıdy. Ol gender tirkesý tobyn quraıdy. Jasýshanyń meıozdyń bólinýi kezinde tirkesken gender bir gametaǵa túsedi. T. Morgan tirkesý qubylysyn anyqtaý maqsatynda zertteý nysany retinde jemis shybynyn — drozofıla melanogasterdi alady. Sebebi onyń mynadaı erekshelikteri bar. Olar: Drozofıla melanogaster:
1. az ýaqyt ishinde urpaq beredi. 8 — 10 kún
2. urpaqtarynyń sany kóp, 2 - 3 analyq, bir atalyqtan 500 — 600 urpaq shybyn alady
3. ózgergen túrleri kóp
4. hromosoma sany az, 4 jup — 8. Denesiniń túsi sur, qalypty qanatty shybyndy denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty atalyǵymen býdandastyrady.
Birinshi urpaq býdandarynyń barlyǵy denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty bolady. Birinshi urpaq býdandaryn óz - ózimen býdandastyrǵanda, F2 urpaqta belgilerdiń fenotıpi boıynsha ajyraýy táýelsiz tuqym qýalaý zańyna sáıkes bolmaı (9: 3: 3: 1), ata - anasynyń belgileri boıynsha 3: 1 san qatynasynda ajyraıdy.
Belgilerdiń 3: 1 qatynasynda ajyraýyn, deneniń túsin, qanatynyń pishinin anyqtaıtyn gender bir jup hromosomada ornalasatynyn kórsetedi. Bul bir hromosomada ornalasqan genderdiń birigip, tirkesip tuqym qýalaıtynyn dáleldeıdi. Tirkesýdiń eki túri bolady. Tolyq tirkesý jáne tolyq emes tirkesý.
Tolyq tirkesý — sırek kezdesetin qubylys. Mysaly, denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty analyq drozofıla shybynyn, denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty atalyǵymen býdandastyrǵanda, urpaqtarynda belgilerdiń fenotıpi boıynsha ajyraýy 1: 1 san qatynasynda nemese 50%— 50% bolyp, bir hromosomada bolǵandyqtan, tolyq tirkesý baıqalady. Munda analyq shybynda 4 gametanyń ornyna eki tıpti b+Vg jáne bVg+, al atalyqta bir tıpti bVg gametalar túziledi, gametalardaǵy genderdiń qosylý kombınasıasy ata - analyq daralarǵa sáıkes keledi. Sondyqtan da urpaqtary ata - analyq daralarǵa (denesi qara, jetilgen qanat jáne denesi sur, jetilmegen qanat) uqsas bolady. Taldaýshy shaǵylystyrýda F2 - urpaqtar 50% (qara dene, jetilmegen qanat) jáne 50% (sur dene, jetilgen kanat) bolady. Sonda b+ geni Vg+ genimen, al b geni Vg genimen tirkesken. Bul gender bir - birinen ajyramaıtyndyqtan, gomologti hromosomalardyń ýchaskelerinde almasý júrmeıdi. Jynysyna qaramaı, birdeı san qatynasynda ata - analyq belgileri bar urpaqtar túziledi. Sonymen T. Morgan zerttegen belgilerdiń tirkes tuqym qýalaýy Morgannyń tirkesý zańy nemese genetıkanyń tórtinshi zańy dep atalady.
Krosıngover.
Tabıǵatta tolyq emes tirkesý genderdiń birge tuqym qýalaý sıpatyna baılanysty keıde jıi, keıde sırek kórinip otyrady. T. Morgan gomologtik hromosomalar jubynda gender únemi almasyp otyratyndyǵyn kórsetti. Mysaly, denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty drozofıla shybynynyń analyǵyn, denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty atalyǵymen býdandastyrǵanda, urpaqtarynda belgilerdiń fenotıp boıynsha ajyraýy mynadaı qatynasta bolady.
Sur dene -------------- Sur dene ------------------ Qara dene ---------- Qara dene
Jetilgen qanat ----- Jetilmegen qanat ------ Jetilgen qanat ---- Jetilmegen qanat
41, 5% ------------------ 8, 5%------------------------ 8, 5%------------------ 41, 5%
Bulaı bolý sebebi, tıisti genderi bar gomologtik hromosomalardaǵy sáıkes bólikterdiń almasý prosesi hromosomalardyń aıqasýy nemese krosıngover dep atalady. Osy qubylystyń nátıjesinde gomologtik hromosomanyń bireýinde ornalasqan gen basqa hromosomaǵa ótip, genderdiń basqa úılesýi túzilip, jańa belgiler paıda bolady. Tájirıbeden alynǵan shybyndardyń 17%- ynda krosıngover júrgen. Krosıngoverge ushyraǵan hromosomalary bar gametalardy krosoverli dep, krosıngoverge ushyramaǵan gametalardy krosoverli emes gametalar dep ataıdy.
Krosıngoverdiń jıiligi bir hromosomada ornalasqan genderdiń araqashyqtyǵyn jáne genderdiń ózara ornalasqan ornyn kórsetedi. Hromosomada gender bir - birinen neǵurlym alshaq bolsa, krosıngoverdiń jıiligi artady, al gender hromosomada jaqyn ornalassa, olardyń arasyndaǵy tirkesý kúshi myqty bolǵandyktan, krosıngoverdiń jıiligi kemıdi.
Krosıngoverdiń mólsheri paıyzben kórsetiledi. Krosıngoverdiń bir paıyzy gender araqashyqtyǵynyń birligi bolyp tabylady. Ony santımorgan (sM) dep ataıdy.
Krosıngoverdiń jıiligi = krosoverlik urpaqtyń sany * 100/urpaqtyń jalpy sany
Mysaly, eger urpaktyń jalpy sany 1000, jańa krosoverli urpaqtyń sany 200 bolsa, krosıngoverdiń jıiligi 20 % bolady. Krosıngoverdiń jıiligi =200 * 100/1000= 20 % nemese 10 sM.
Genetıkalyq kartalar.
Krosıngover qubylysynyń ashylýy T. Morgan jáne onyń shákirtterine hromosomalardyń genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzdy. Kartany jasaýǵa hromosomanyń uzyna boıyna genderdiń tizbektele ornalasýy negiz boldy. Genetıkalyq kartalar gomologtik hromosomalardyń ár juby úshin jasalady. Tirkesý tobyn nómirleıdi. Kartany qurastyrý úshin kóptegen genderdiń tuqym qýalaýyn zerttep bilý qajet. Mysaly, drozofıla shybynynyń tórt tirkesýler tobyna jınaqtalǵan 500 - den astam genderi, al júgeri ósimdiginiń 10 tirkesý tobyna jınaqtalǵan 400 - den astam genderi zerttelgen. Mysaly, bir tirkesýler tobyna A jáne V gender kiredi. Osy gender arasyndaǵy krosıngover jıiligi 10% delik, onda osy hromosomada ornalasqan A jáne V geniniń bir - birinen qashyqtyǵy 10 santımorganga teń. Osy tirkesý tobyna S genin de jatqyzaıyq. Onyń hromosomadaǵy ornyn anyqtaý úshin A jáne V gender arasyndaǵy aıqasýdyń jıiligin bilý qajet. Mysaly, eger S geni men A geniniń arasyndaǵy krosıngoverdiń jıiligi 3% bolsa, onda S geni A jáne V genderiniń aralyǵynda ornalasqany nemese A geni S jáne V genderiniń aralyǵynda bolǵany.
Hromosomalardyń genetıkalyq kartasynyń, kartaǵa túsirilmegen belgilerdiń tuqym qýalaýyn boljap aıtýda jáne seleksıalyq, genetıkalyq, evolúsıalyq zertteýlerde mańyzy zor.
İV. Jańa sabaqty bekitý. «BIOLOGIALYQ LOTO» OIYNY.
1. Bir hromosomada ornalasqan genderdiń aıqasa almaı, birigip tuqym qýalaýy? (Genderdiń tirkesýi)
15. Tirkesýdiń eki túrin ata? (Tolyq jáne tolyq emes tirkesý)
4. T. Morgan tirkesý qubylysyn anyqtaý maqsatynda zertteý nysany retinde neni aldy? ( Drozofıla melanogasterdi)
16. Tıisti genderi bar gomologti hromosomalardaǵy sáıkes bólikterdiń almasý prosesi? ( Krosıngover)
2. Bir hromosomada ornalasqan genderdi qalaı ataımyz? ( Tirkesken gender)
6. Beıne suraq. (T. Morgan)
17. Krosıngoverge ushyraǵan hromosomalary bar gametalardy ne dep ataımyz? (Krosoverli gender)
3. Krosıngoverdiń bir paıyzy gender araqashyqtyǵynyń birligi bolyp tabylady. Ony qalaı ataıdy? ( Santımorgan(sM) )
5. Krosıngoverge ushyramaǵan gametalardy qalaı ataıdy? (Krosoverli
emes gameta )
18. Adamnyń 46 hromosomasynda qansha gen bar? (26 myńnan 40 myńǵa jýyq)
10. T. Morgan jáne onyń shákirtterine hromosomanyń genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzdy? ( Krosıngover qubylysynyń ashylýy)
7. Krosıngoverdiń mólsheri nemen kórsetiledi? (Paıyzben)
19. T. Morgan zerttegen belgilerdiń tirkes tuqym qýalaýy Morgannyń tirkesý zańy nemese basqasha qalaı atalady? (Genetıkanyń tórtinshi zańy)
24. Drozofıla melanogasterdiń 4 jup hromosomasynda qansha gen bar? (7000 gen bar)
25. Utys.
V. Qorytyndy.
1. T. Morgannyń tirkesý zańy boıynsha bir hromosomada ornalasqan gender tirkesip tuqym qýalaıdy.
2. Olar tirkesý tobyn quraıdy. Tirkesý tolyq jáne tolyq emes bolady.
3. Gomologti hromosomalardyń uqsas bólikteriniń aıqasýy krosıngover dep atalady.
4. Krosıngoverdiń jıiligi hromosomada ornalasqan genderdiń araqashyqtyǵyn anyqtaýǵa jáne genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzady.
5. Osy taqyrypqa baılanysty hrestomatıada berilgen materıaldardy oqyńdar.
Vİ. Oqýshylardy baǵalaý. Úıge tapsyrma berý.
Búgingi sabaqta berilgen tapsyrmalarǵa tolyq jaýap berip, sabaq barysynda belsendilik kórsetken oqýshylardy baǵalaý.
Vİİ. Úıge tapsyrma berý.
Úıge tapsyrmaǵa §25. Tirkesý jáne krosıngover taqyrybyn oqyp, tirkesý túrlerin: tolyq jáne tolyq emes tirkesý jáne krosıngover jóninde uǵynyp, taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa jaýap jazyp jáne tómende berilgen esepti shyǵaryp kelý.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik - oqýshylarǵa genderdiń tirkesýi, tirkesýdiń túrleri: tolyq tirkesý jáne tolyq emes tirkesý, krosıngover jóninde túsindirý.
á) damytýshylyq - jańa taqyrypty meńgertý barysyn túrli deńgeılik tapsyrmalar men oıyndar, problemalyq suraqtardy oqýshylarǵa berý arqyly tanym qabiletterin, logıkasyn, oı - órisin damytý.
b) tárbıelik - oqý úrdisinde oqýshylardyń qabiletine saı shyǵarmashylyq qabiletin eńbekke, izdenimpazdyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi meńgertý.
Sabaqtyń ótý - ádisi: túsindirý, baıandaý, oıyn oınatý, demonstrasıalaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Interaktıvti taqta, slaıdtar, sýretter.
Sabaqtyń basqa pándermen baılanysy: matematıka.
Sabaqtyń qurylymy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý, oqýshylardyń oqý quraldaryn tekserý, zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İRİKTEÝ SURAQTARY:
1. Polımerıa degenimiz ne?
Eger genderdiń ózara árekettesýi nátıjesinde bir belginiń kórinýine eki, úsh nemese odan da kóp genderdiń áseri bolsa, ondaı qubylysty polımerıa dep ataıdy.
2. Polımerıa qubylysyn alǵash qaı ǵalym ashty?
Polımerıa qubylysyn alǵash ret 1908 jyly shved ǵalymy Nelson - Ele bıdaı dáni túsiniń tuqym qýalaýyn zerttegende ashqan.
3. Polımerıa qyzmetine qaraı neshege bólinedi?
Polımerlik gender qyzmetine qaraı kýmýlátıvti jáne kýmýlátıvti emes polımerıa bolyp bólinedi.
4. Transgressıa degenimiz ne?
Belgilerdiń polımerlik tuqym qýalaý jaǵdaıynda, ekinshi urpaqta paıda bolǵan organızmder, belgileri jaǵynan ata - analyq túrlerimen salystyrǵanda ne basym, ne álsiz bolýy múmkin. Munda qubylysty transgressıa dep ataıdy.
«BRING - RING» OIYNY.
1 - shırek; 2 - suraq. 2. Genderdiń kóp jaqty áseri degenimiz. Mysaldar keltir.
2 - shırek; 4 - suraq. 4. Sıtoplazmalyq tuqym qýalaý degenimiz ne? Iadrolyq tuqym qýalaýshylyqtan aıyrmashylyǵy nede? Mysaldar keltir.
3 - shırek; 1 - suraq. 1. Polımerıa degenimiz ne? Kýmýlátıvti jáne kýmýlátıvti emes polımerıa degen ne? Mysaldar keltir.
4 - shırek; 3 - suraq. 3. Letaldi gender degenimiz ne? Mysaldar keltir.
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý. §25. Tirkesý jáne krosıngover.
Bir hromosomada ornalasqan genderdiń aıqasa almaı, birigip tuqym qýalaýyn genderdiń tirkesýi dep ataıdy. Iaǵnı, olar bir - birinen táýelsiz ajyrap ketpeı, birge tuqym qýalaıdy. Alǵash ret bul qubylysty 1905 jyly Ý. Betson jáne R. Pennet hosh ıisti burshaq ósimdigine jasaǵan tájirıbelerinde ashqan bolatyn. Bul zańdylyqtyń teorıalyq tujyrymdamasyn jasaǵan jáne tereń zerttegen ǵalym T. Morgan boldy. Kez kelgen joǵary satydaǵy organızmderde genderdiń sany hromosomalardyń sanynan artyq bolady. Mysaly, adamnyń 46 hromosomasynda sońǵy derekterge súıensek, 26 myńnan 40 myńǵa jýyq gender, al drozofıla shybynynyń 4 jup hromosomasynda 7000 gen bar degen boljam bar. Bir jup hromosomada birneshe myń gen bolady. Bir hromosomada ornalasqan genderdi tirkesken gender dep ataıdy. Ol gender tirkesý tobyn quraıdy. Jasýshanyń meıozdyń bólinýi kezinde tirkesken gender bir gametaǵa túsedi. T. Morgan tirkesý qubylysyn anyqtaý maqsatynda zertteý nysany retinde jemis shybynyn — drozofıla melanogasterdi alady. Sebebi onyń mynadaı erekshelikteri bar. Olar: Drozofıla melanogaster:
1. az ýaqyt ishinde urpaq beredi. 8 — 10 kún
2. urpaqtarynyń sany kóp, 2 - 3 analyq, bir atalyqtan 500 — 600 urpaq shybyn alady
3. ózgergen túrleri kóp
4. hromosoma sany az, 4 jup — 8. Denesiniń túsi sur, qalypty qanatty shybyndy denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty atalyǵymen býdandastyrady.
Birinshi urpaq býdandarynyń barlyǵy denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty bolady. Birinshi urpaq býdandaryn óz - ózimen býdandastyrǵanda, F2 urpaqta belgilerdiń fenotıpi boıynsha ajyraýy táýelsiz tuqym qýalaý zańyna sáıkes bolmaı (9: 3: 3: 1), ata - anasynyń belgileri boıynsha 3: 1 san qatynasynda ajyraıdy.
Belgilerdiń 3: 1 qatynasynda ajyraýyn, deneniń túsin, qanatynyń pishinin anyqtaıtyn gender bir jup hromosomada ornalasatynyn kórsetedi. Bul bir hromosomada ornalasqan genderdiń birigip, tirkesip tuqym qýalaıtynyn dáleldeıdi. Tirkesýdiń eki túri bolady. Tolyq tirkesý jáne tolyq emes tirkesý.
Tolyq tirkesý — sırek kezdesetin qubylys. Mysaly, denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty analyq drozofıla shybynyn, denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty atalyǵymen býdandastyrǵanda, urpaqtarynda belgilerdiń fenotıpi boıynsha ajyraýy 1: 1 san qatynasynda nemese 50%— 50% bolyp, bir hromosomada bolǵandyqtan, tolyq tirkesý baıqalady. Munda analyq shybynda 4 gametanyń ornyna eki tıpti b+Vg jáne bVg+, al atalyqta bir tıpti bVg gametalar túziledi, gametalardaǵy genderdiń qosylý kombınasıasy ata - analyq daralarǵa sáıkes keledi. Sondyqtan da urpaqtary ata - analyq daralarǵa (denesi qara, jetilgen qanat jáne denesi sur, jetilmegen qanat) uqsas bolady. Taldaýshy shaǵylystyrýda F2 - urpaqtar 50% (qara dene, jetilmegen qanat) jáne 50% (sur dene, jetilgen kanat) bolady. Sonda b+ geni Vg+ genimen, al b geni Vg genimen tirkesken. Bul gender bir - birinen ajyramaıtyndyqtan, gomologti hromosomalardyń ýchaskelerinde almasý júrmeıdi. Jynysyna qaramaı, birdeı san qatynasynda ata - analyq belgileri bar urpaqtar túziledi. Sonymen T. Morgan zerttegen belgilerdiń tirkes tuqym qýalaýy Morgannyń tirkesý zańy nemese genetıkanyń tórtinshi zańy dep atalady.
Krosıngover.
Tabıǵatta tolyq emes tirkesý genderdiń birge tuqym qýalaý sıpatyna baılanysty keıde jıi, keıde sırek kórinip otyrady. T. Morgan gomologtik hromosomalar jubynda gender únemi almasyp otyratyndyǵyn kórsetti. Mysaly, denesiniń túsi sur, jetilgen qanatty drozofıla shybynynyń analyǵyn, denesiniń túsi qara, jetilmegen qanatty atalyǵymen býdandastyrǵanda, urpaqtarynda belgilerdiń fenotıp boıynsha ajyraýy mynadaı qatynasta bolady.
Sur dene -------------- Sur dene ------------------ Qara dene ---------- Qara dene
Jetilgen qanat ----- Jetilmegen qanat ------ Jetilgen qanat ---- Jetilmegen qanat
41, 5% ------------------ 8, 5%------------------------ 8, 5%------------------ 41, 5%
Bulaı bolý sebebi, tıisti genderi bar gomologtik hromosomalardaǵy sáıkes bólikterdiń almasý prosesi hromosomalardyń aıqasýy nemese krosıngover dep atalady. Osy qubylystyń nátıjesinde gomologtik hromosomanyń bireýinde ornalasqan gen basqa hromosomaǵa ótip, genderdiń basqa úılesýi túzilip, jańa belgiler paıda bolady. Tájirıbeden alynǵan shybyndardyń 17%- ynda krosıngover júrgen. Krosıngoverge ushyraǵan hromosomalary bar gametalardy krosoverli dep, krosıngoverge ushyramaǵan gametalardy krosoverli emes gametalar dep ataıdy.
Krosıngoverdiń jıiligi bir hromosomada ornalasqan genderdiń araqashyqtyǵyn jáne genderdiń ózara ornalasqan ornyn kórsetedi. Hromosomada gender bir - birinen neǵurlym alshaq bolsa, krosıngoverdiń jıiligi artady, al gender hromosomada jaqyn ornalassa, olardyń arasyndaǵy tirkesý kúshi myqty bolǵandyktan, krosıngoverdiń jıiligi kemıdi.
Krosıngoverdiń mólsheri paıyzben kórsetiledi. Krosıngoverdiń bir paıyzy gender araqashyqtyǵynyń birligi bolyp tabylady. Ony santımorgan (sM) dep ataıdy.
Krosıngoverdiń jıiligi = krosoverlik urpaqtyń sany * 100/urpaqtyń jalpy sany
Mysaly, eger urpaktyń jalpy sany 1000, jańa krosoverli urpaqtyń sany 200 bolsa, krosıngoverdiń jıiligi 20 % bolady. Krosıngoverdiń jıiligi =200 * 100/1000= 20 % nemese 10 sM.
Genetıkalyq kartalar.
Krosıngover qubylysynyń ashylýy T. Morgan jáne onyń shákirtterine hromosomalardyń genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzdy. Kartany jasaýǵa hromosomanyń uzyna boıyna genderdiń tizbektele ornalasýy negiz boldy. Genetıkalyq kartalar gomologtik hromosomalardyń ár juby úshin jasalady. Tirkesý tobyn nómirleıdi. Kartany qurastyrý úshin kóptegen genderdiń tuqym qýalaýyn zerttep bilý qajet. Mysaly, drozofıla shybynynyń tórt tirkesýler tobyna jınaqtalǵan 500 - den astam genderi, al júgeri ósimdiginiń 10 tirkesý tobyna jınaqtalǵan 400 - den astam genderi zerttelgen. Mysaly, bir tirkesýler tobyna A jáne V gender kiredi. Osy gender arasyndaǵy krosıngover jıiligi 10% delik, onda osy hromosomada ornalasqan A jáne V geniniń bir - birinen qashyqtyǵy 10 santımorganga teń. Osy tirkesý tobyna S genin de jatqyzaıyq. Onyń hromosomadaǵy ornyn anyqtaý úshin A jáne V gender arasyndaǵy aıqasýdyń jıiligin bilý qajet. Mysaly, eger S geni men A geniniń arasyndaǵy krosıngoverdiń jıiligi 3% bolsa, onda S geni A jáne V genderiniń aralyǵynda ornalasqany nemese A geni S jáne V genderiniń aralyǵynda bolǵany.
Hromosomalardyń genetıkalyq kartasynyń, kartaǵa túsirilmegen belgilerdiń tuqym qýalaýyn boljap aıtýda jáne seleksıalyq, genetıkalyq, evolúsıalyq zertteýlerde mańyzy zor.
İV. Jańa sabaqty bekitý. «BIOLOGIALYQ LOTO» OIYNY.
1. Bir hromosomada ornalasqan genderdiń aıqasa almaı, birigip tuqym qýalaýy? (Genderdiń tirkesýi)
15. Tirkesýdiń eki túrin ata? (Tolyq jáne tolyq emes tirkesý)
4. T. Morgan tirkesý qubylysyn anyqtaý maqsatynda zertteý nysany retinde neni aldy? ( Drozofıla melanogasterdi)
16. Tıisti genderi bar gomologti hromosomalardaǵy sáıkes bólikterdiń almasý prosesi? ( Krosıngover)
2. Bir hromosomada ornalasqan genderdi qalaı ataımyz? ( Tirkesken gender)
6. Beıne suraq. (T. Morgan)
17. Krosıngoverge ushyraǵan hromosomalary bar gametalardy ne dep ataımyz? (Krosoverli gender)
3. Krosıngoverdiń bir paıyzy gender araqashyqtyǵynyń birligi bolyp tabylady. Ony qalaı ataıdy? ( Santımorgan(sM) )
5. Krosıngoverge ushyramaǵan gametalardy qalaı ataıdy? (Krosoverli
emes gameta )
18. Adamnyń 46 hromosomasynda qansha gen bar? (26 myńnan 40 myńǵa jýyq)
10. T. Morgan jáne onyń shákirtterine hromosomanyń genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzdy? ( Krosıngover qubylysynyń ashylýy)
7. Krosıngoverdiń mólsheri nemen kórsetiledi? (Paıyzben)
19. T. Morgan zerttegen belgilerdiń tirkes tuqym qýalaýy Morgannyń tirkesý zańy nemese basqasha qalaı atalady? (Genetıkanyń tórtinshi zańy)
24. Drozofıla melanogasterdiń 4 jup hromosomasynda qansha gen bar? (7000 gen bar)
25. Utys.
V. Qorytyndy.
1. T. Morgannyń tirkesý zańy boıynsha bir hromosomada ornalasqan gender tirkesip tuqym qýalaıdy.
2. Olar tirkesý tobyn quraıdy. Tirkesý tolyq jáne tolyq emes bolady.
3. Gomologti hromosomalardyń uqsas bólikteriniń aıqasýy krosıngover dep atalady.
4. Krosıngoverdiń jıiligi hromosomada ornalasqan genderdiń araqashyqtyǵyn anyqtaýǵa jáne genetıkalyq kartasyn jasaýǵa múmkindik týǵyzady.
5. Osy taqyrypqa baılanysty hrestomatıada berilgen materıaldardy oqyńdar.
Vİ. Oqýshylardy baǵalaý. Úıge tapsyrma berý.
Búgingi sabaqta berilgen tapsyrmalarǵa tolyq jaýap berip, sabaq barysynda belsendilik kórsetken oqýshylardy baǵalaý.
Vİİ. Úıge tapsyrma berý.
Úıge tapsyrmaǵa §25. Tirkesý jáne krosıngover taqyrybyn oqyp, tirkesý túrlerin: tolyq jáne tolyq emes tirkesý jáne krosıngover jóninde uǵynyp, taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa jaýap jazyp jáne tómende berilgen esepti shyǵaryp kelý.
You Might Also Like
